Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 51

[p. 30]

Jules Van Praet (1806-1887)
Na Leopold I, de belangrijkste Belg
Andries Van den Abeele

‘Ik weet niet of het de koning is die Van Praet heeft gemaakt of Van Praet die de koning heeft gemaakt.’ Deze uitspraak van eerste minister Adolphe Dechamps is kenmerkend voor de hoge achting waarin de Bruggeling Jules Van Praet bij zijn tijdgenoten stond.

Een hoogbegaafde jonge man

Jules Van Praet werd in Brugge geboren op 2 juli 1806. Hij droeg een in die stad goedklinkende naam. Grootvader Joseph Van Praet was gereputeerd als drukker en boekhandelaar en als actief organisator van het verenigingsleven. Zijn oudste zoon, Joseph Basile Van Praet werd één van de grondleggers van de Bibliothèque Nationale. François Van Praet speelde een niet onbelangrijke rol in het stadsbestuur en in het Leiedepartement. Bij de derde zoon Augustin, lagen de ambities minder hoog. Na de aanhechting bij de Franse Republiek werd hij griffier bij de rechtbank van eerste aanleg in Brugge, bescheiden ambt dat hem toeliet een gezapig leven te leiden. Hij was de enige van de drie broers die kinderen had: Jules en Virginie.

Jules doorliep de humaniora in het atheneum van Brugge en was pas vijftien toen hij het laatste (zesde) jaar van de middelbare schoolopleiding (de zgn. ‘retorica’) beëindigde, zodat zijn vader besliste dat de jonge snaak het jaar zou overdoen in het atheneum in Brussel. Toch nog te jong bevonden voor universitaire studie, werd hij aan de goede zorgen toevertrouwd van oom Joseph in Parijs. De zestienjarige werd geïntroduceerd in de intellectuele kringen waarin zijn oom zich bewoog. Bij de geneesheer William Edwards en zijn halfbroer de natuurkundige Henry Milne Edwards, die hun verblijf in Brugge niet vergeten waren, kon de jonge man mee luisteren naar de discussies tussen onder meer de natuurkundige Ampère, de historici Villemain en Mignet, de latere staatsman Guizot. Vooral ontstond een nauwe vriendschap tussen Jules en de veertigjarige Henry Beyle, toen nog niet de beroemde Stendhal van Le Rouge et le Noir. In een jarenlange drukke briefwisseling stelde Beyle zich als mentor van de jonge man aan. Contacten met grote geesten waren voor de vorming van de bescheiden jongen uit een provinciestadje, wellicht belangrijker dan vele leerjaren.

In 1823 keerde Van Praet naar Brugge terug en liep college aan de Gentse universiteit, waar hij zijn jeugdvriend Edward Conway aantrof en de latere Nederlandse minister-president Johannes Thorbecke als één van zijn professoren had. Op 10 augustus 1826 behaalde hij zijn doctoraat in de rechten met een verhandeling over de kansovereenkomsten.

Terug in Brugge koos de twintigjarige doctor het rustige baantje van adjunct-stadsbibliothecaris. Deze sinecure bood alle ruimte voor eigen hobbies. In 1828 publiceerde hij zijn Histoire de la Flandre depuis Gui de Dampierre jusqu'aux ducs de Bourgogne en het jaar daarop De l'origine des communes flamandes et de l'époque de leur établissement. Zijn reputatie groeide hierdoor zo snel dat hij, amper drieëntwintig, tot lid van de Koninklijke

Portret van Jules Van Praet

Academie werd verkozen. Op 21 mei 1830 volgde zijn benoeming tot stadsarchivaris en hij begon vlijtig te inventariseren.

Onverwacht naar de top

Toen kwam de Revolutie van 1830. Van Praet speelde hierin geen enkele rol, maar zijn schoonbroer Paul Devaux, in 1827 gehuwd met Virginie Van Praet, des te meer. Plots één van de machthebbers van het nieuwe land in wording, ontbood hij zijn schoonbroer naar Brussel waar hem, naar zijn zeggen, hoge functies te wachten stonden. Het probleem bleek evenwel dat Jules weinig ambities koesterde. Hij stuurde toch maar op goed geluk een sollicitatiebriefje naar Charles Rogier.

Uiteindelijk werd hij toegevoegd aan het Comité diplomatique, voorgezeten door Sylvain Van de Weyer. In November 1830 vergezelde hij graaf d'Aarschot voor een lang verblijf in Londen, met als doel de plooien tussen het rebellerende land en de Mogendheden glad te strijken. De tegenstellingen bleken onoverbrugbaar en de delegatie keerde onverrichter zake naar België terug. Ondertussen had evenwel het Nationaal Congres beslist de knoop door te hakken en de troon aan Leopold van Saksen Coburg aan te bieden. Op de terugweg kruisten de delegaties elkaar en de Bruggeling Leon De Foere kon Van Praet overtuigen om rechtsomkeert te maken.

Na hun aankomst op 20 april 1831 zou Van Praet vaak prins Leopold ontmoeten en als tolk bij de besprekingen een voorname rol spelen. Hij viel in de smaak en toen Leopold uiteindelijk de Belgische troon aanvaardde, was zijn eerste beslissing Van Praet tot zijn secretaris te benoemen. Voor de jonge man begon een avontuur dat de rest van zijn leven zou vullen.

In de onmiddellijke omgeving van de nieuwe koning maakte hij de reis mee naar Brussel en de plechtige eedaflegging op 21 juli 1831. Daarop begon het werk om van dit nieuwe land een georganiseerde Staat te maken. Hoewel hij als grondwettelijk monarch niet over de bevoegdheden beschikte die hij had verhoopt, bleef toch veel ruimte over voor Leopold om zijn stempel op het openbaar le-

[p. 31]

ven te drukken. Zijn naaste medewerker Van Praet zou hierbij in stijgende mate een belangrijke rol vervullen. Alle tijdgenoten die het duo aan het werk zagen, zijn het er over eens dat het om een innige samenwerking ging, waarbij de ene de andere aanvulde. De dossiers werden één voor één door Van Praet bestudeerd en met zijn commentaar aan de koning voorgelegd. Hij werd de tussenpersoon voor de contacten met politici, hoge ambtenaren en andere hoogwaardigheidsbekleders, alsook met de pers. Hij bekommerde zich tevens om het samenstellen van de koninklijke entourage en zo komt het dat zijn jeugdvriend Edward Conway tot intendant van de Civiele List werd benoemd.

Net zoals hij in 1830 en 1831 de Engelse leidende kringen van nabij had leren kennen, was het huwelijk in 1832 van Leopold met Marie-Louise de gelegenheid voor Van Praet om kennis te maken met al wie in Frankrijk meetelde. Hetzelfde jaar kon hij voor het eerst zijn diplomatieke talenten aanwenden om een regeringscrisis op te lossen. Het werd stilaan duidelijk, niet het minst aan hem zelf, dat hij over speciale vaardigheden beschikte die van hem een geboren bemiddelaar en oplosser van conflicten maakten. Uit de schaarse briefwisseling die van hem is overgebleven, blijkt dat hij het officiële gedoe aan de koninklijke hoven en in de politiek met een geamuseerde ironie gadesloeg. Hij was een beoefenaar van de Brugse droge humor en beschreef met zichtbaar genoegen de zwakheden, de ijdelheid of de fysische eigenaardigheden van de prominenten.

Na acht jaar in de schaduw van de koning te hebben gewerkt, kreeg Van Praet de politieke microbe te pakken en stelde hij zich kandidaat voor de Kamer bij een tussentijdse verkiezing in Antwerpen. Het is zeer waarschijnlijk dat hij dit met de zegen van de koning ondernam, die zijn alter ego, nadat hij tot kamerlid was verkozen, tot regeringsleider kon bevorderen. Het liep evenwel anders uit: Van Praet werd verslagen door de Antwerpenaar Edouard Cogels en zette dan maar onverstoorbaar zijn meer occulte maar niet minder invloedrijke activiteiten bij de koning verder.

Om de intieme samenwerking te bezegelen, liet de koning hem het jaar daarop tot Minister van het Huis van de Koning benoemen, wat hem groter gezag verleende, zowel in eigen land als bij de vreemde mogendheden. Aangezien de buitenlandse politiek nog in grote mate tot le domaine réserve van de koning behoorde, was het vaak Van Praet die in Parijs of in Londen onderhandelingen ging voeren en akkoorden afsloot. In Wenen, in Berlijn, in Sint-Petersburg hield men rekening met de adviezen en voorstellen van de Ministre du Roi, die zo belangrijk was geworden dat de kwatongen - wellicht niet onterecht - beweerden dat hij een zevende minister was (het was de gelukkige tijd dat een Belgische regering uit zes ministers bestond) en dat hij machtiger was dan de zes andere samen.

De minister van de koning aan het werk

Een tijdgenoot, baron de Haulleville, die Van Praet leerde kennen toen hij de vijftig naderde, heeft hem als volgt beschreven: ‘Zijn kabinet, antichambre van dat van de koning, was een ruim vertrek, sober maar smaakvol bemeubeld. Aan de muren hingen waardevolle schilderijen, tegen de muren stonden de kasten met rijkelijk ingebonden boeken, evenals met verzamelingen tijdschriften en politieke nieuwsbladen. Daar zat Mijnheer Van Praet, steeds keurig uitgedost: zijn zwarte geklede herenjas, zorgvuldig toegeknoopt, herinnerde aan de strenge kledij van Mr. Guizot; zijn rechte boord en zijn brede das deden aan lord Palmerston denken. Op het eerste gezicht gaf hij de indruk van een stijve hark, vormelijk en kil, maar eens aan het praten, gaven zijn priemende en spirituele oogjes blijk van een grote welwillendheid tegenover zijn gesprekspartner en van een onverzadigbare behoefte om te behagen en plezier te doen. Zijn woorden, elegant en afgemeten, uitgesproken met zachte en aangename stem, klonken bemoedigend en van een beminnelijke inschikkelijkheid. Die man op wie zo vaak een beroep werd gedaan, was nooit verbaasd over een vraag. Alleen als die vraag hem buitensporig leek, probeerde hij zijn bezoeker tot de werkelijkheid terug te voeren, door middel van een humoristische, maar nooit sarcastische bemerking.’

Was hij, na de koning, de belangrijkste Belg voor het buitenlands beleid, dan had hij tevens groot gezag in de binnenlandse politiek. De relaties tussen koning en regering waren vaak gespannen en voor het vlot verloop van de contacten, het verzoenen van tegengestelde meningen, het vooropstellen van de hogere belangen van het land had Van Praet zijn gelijke niet. Ook al bleef hij steeds de trouwe dienaar, hij schrikte er niet voor terug soms stoute taal te spreken. Toen in 1864 Leopold hardnekkig weigerde enkele koninklijke besluiten goed te keuren, wierp Van Praet zijn ontslag in de weegschaal. Kort daarop waren alle besluiten ondertekend. Dit was toen al de tijd, dat het eenzelvig karakter van de oude koning er voor zorgde dat zelfs de ministers alleen nog via Van Praet met hem correspondeerden. Tijdens die moeilijke maanden oefende hij in grote mate de koninklijke macht uit. Toen de koning op 10 december 1865 de geest gaf stond Van Praet aan zijn zijde.

De mentor van koning Leopold II

De levenskrachtige Van Praet naderde de zestig. Terwijl Leopold I weinig contacten had onderhouden met zijn zoon, was Van Praet als een tweede vader voor hem geweest. Hij werd onmiddellijk in zijn functie bevestigd en hij zou Leopold II nog bijna twintig jaar trouw bijstaan. Zijn verhouding tot de jonge Leopold II was uiteraard anders dan die met Leopold I. De onervaren koning betrouwde volledig op zijn mentor. Voortaan was het bijna uitsluitend Van Praet die besliste wie een regering mocht vormen. In alles werd hij geleid door de overtuiging dat het voortbestaan van het kleine België, midden tussen de vijandige mogendheden, een factor van vrede en stabiliteit in Europa betekende.

Had Leopold I er hem van weerhouden te publiceren, of had de tijd hem ontbroken, feit is dat in 1867, veertig jaar na zijn vroeger historisch werk, Van Praet het eerste deel uitgaf van zijn Essais sur l'histoire politique des derniers siècles, in 1874 en 1884 gevolgd door twee nieuwe delen. Deze nog altijd leesbare werken waren de vrucht van decennia aandachtige lectuur en profiteerden tevens van de concrete vertrouwdheid van de auteur met de machtsuitoefening. In die werken was hij vooral uitstekend in het typeren van de grote personages, die hij met scherpe, soms ironische toetsen voor zijn lezers schetste.

Jules Van Praet, die op 29 december 1887 in Brussel overleed, behoort tot de prominentste figuren die België sedert 1830 hebben geleid. De palm van de invloedrijkste Bruggeling komt zonder twijfel toe aan deze man, die een halve eeuw lang en vooral tijdens de eerste jaren van het nieuwe koninkrijk een belangrijke, en op enkele cruciale ogenblikken doorslaggevende rol heeft gespeeld.