Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 51

[p. 15]

Marcus Gheeraerts (1521-ca.1587)
Een enigmatische renaissancekunstenaar
Ludo Vandamme

Marcus Gheeraerts belichaamt de nieuwe wereld van de 16de eeuw. De vernieuwing zowel van kerk en religie als van de kunsten bepaalde zijn leven en werk. Dit alles droeg in brede kringen belangstelling weg. Vandaag kan het onderzoek vooral terugvallen op de studies van A. Schouteet (1941, ²1985) en E. Hodnett (1971). E. Tahon bracht in 1998 een nieuwe synthese naar aanleiding van de Brugse tentoonstelling ‘Brugge en de Renaissance’. Dit alles kan niet verhinderen dat veel in Gheeraerts' leven en werk nog steeds onzeker, onduidelijk of onbekend is. Hij blijft een enigmatische figuur. Met zijn Brugs stadsplan (1562) is hij manifest aanwezig in vele hedendaagse huiskamers, maar wat hem in zijn leven echt heeft gedreven, blijft ongrijpbaar. Gheeraerts wacht bijgevolg nog steeds op de historische kunstmonografie die hij meer dan verdient.

De jonge jaren

Gheeraerts groeide in Brugge op in het ambachtelijk kunstenaarsmilieu van de eerste helft van de 16de eeuw. Het lokale schildersmilieu stond hoog aangeschreven om de hoge kwaliteit en de vakkennis, verweven binnen de traditionele structuren van het middeleeuwse ambachtswezen. De technische, stilistische en iconografische vernieuwingen van de Renaissance vonden slechts geleidelijk ingang. In elk geval bleef Brugge een kunststad die kunstenaars op zoek naar emplooi aantrok.

Ook Marcus' vader, de schilder Egbert Gheeraerts, begaf zich rond 1516 vanuit de Noordelijke Nederlanden naar Brugge. Hij huwde er een poortersdochter en kon er als meester binnen het schildersambacht (‘ambacht van beelden- en zadelmakers’) vrij zijn beroep uitoefenen. Korte tijd later, op het einde van 1521, overleed Egbert. Zijn weduwe bleef achter met een zoontje van enkele weken: Marcus.

Het Noord-Nederlandse schildersmilieu in Brugge vormde duidelijk het meest dichte sociale netwerk waarin dit jonge gezin verkeerde. Als voogd voor de jonge Marcus werd onder meer Albert Cornelis aangesteld, een schilder met een groot en productief atelier, waarvan Albert Schouteet een Noord-Nederlandse herkomst ‘zeer waarschijnlijk’ acht. Zijn moeder huwde opnieuw met de schilder Simon Pieters, vermoedelijk eveneens uit de Noordelijke Nederlanden en wellicht een vriend des huizes. Simon overleed in 1557.

Dit artistieke milieu bestemde Marcus Gheeraerts voor om kunstenaar te worden. In 1558 werd hij in Brugge meester en uit zijn vroege werk blijkt een combinatie van hoge kwaliteit, veelzijdigheid en technisch vernuft. Hij is een uitstekend tekenaar die perfect de etstechniek beheerst, hij stapt in de lange traditie van de Brugse paneelschilderkunst en met zijn stadsplan van Brugge getuigt hij van een verbluffend technisch inzicht. In al deze disciplines verwerkt hij de verworvenheden van de Renaissance. Aan dit veelzijdig kunstenaarschap gaat dertig jaar leerproces vooraf. Dit ‘verborgen’ leven van Gheeraerts is tot op heden niet gereconstrueerd. Vanzelfsprekend liggen een aantal hypotheses voor de hand, zoals het Brugse schildersmilieu met de werkplaatsen van zijn stiefvader en Albert Cornelis, de Antwerpse kunstwereld door heel wat Bruggelingen gefrequenteerd en in het bijzonder bekend als het Mekka van de Europese prentkunst, het grote Brusselse atelier van Barend van Orley, of zelfs een Italiaans verblijf zoals gesuggereerd door Antoon Sanderus.

Gezien de lange periode waarin Gheeraerts niet in Brugse documenten voorkomt, lijkt het aannemelijk dat hij op verschillende plaatsen met onderscheiden artistieke tradities in aanraking kwam. In elk geval bood Antwerpen alle kansen aan aankomend talent als dat van Gheeraerts. Later blijkt steeds opnieuw hoe hij zich in de Scheldestad duidelijk op vertrouwd terrein begaf. E. Hodnett, die Gheeraerts grafisch oeuvre doorlichtte, ziet in zijn etsen de invloed van Hiëronymus Cock (ca. 1510-1570). Cock gold als de spilfiguur van een bloeiende prentenproductie en -handel in de Scheldestad. Ook zijn cartografische knowhow kan Gheeraerts in Antwerpen hebben opgedaan. In elk geval blijven ook later een aantal coryfeeën van de Antwerpse intellectuele en artistieke scène Gheeraerts' leven doorkruisen. Zo solliciteerden zowel Abraham Ortelius als Johannes Vivianus bij Gheeraerts naar een inscriptie in hun Liber Amicorum (1577/78) en werkte hij in opdracht ontwerpen uit voor prentenreeksen die Antwerpse uitgevers zoals Filips Galle en Gerard de Jode op de markt brachten. Wellicht kwam ook de opdracht voor het grote stadsplan van Brugge (1561) via dit Antwerpse milieu bij Gheeraerts terecht. In eerste instantie had het Brugse stadsbestuur daartoe immers de grote Antwerpse uitgever Willem Silvius benaderd.

Leven en werken in Brugge, 1558-1567

Toen Marcus' stiefvader in 1557 overleed, kwam hij naar zijn geboortestad terug. Hij huwde Johanna Struve en nam als meester in het schildersambacht wellicht de schilderswerkplaats van Simon Pieters over. Als veelzijdig kunstenaar kreeg Gheeraerts uit verschillende hoeken opdrachten en ontwikkelde hij eigen kunstprojecten.

In 1561 ontving hij de belangrijke opdracht om het drieluik ‘Christus aan het kruis’ af te werken, dat in dat jaar naar Brugge kwam. Het was begonnen door de Brusselse kunstenaar Barend van Orley en aanvankelijk bestemd voor de grafkerk van Margaretha van Oostenrijk in Brou (Savoie). Margaretha van Parma gaf het een nieuwe bestemming in het hoogkoor van de Brugse Onze-Lieve-Vrouwekerk, waar het een plaats kreeg bij de herinrichting van de praalgraven

[p. 16]

Triptiek met de ‘Passie van Christus’, begonnen door Bernard van Orley, afgewerkt door Marcus Gheeraerts (1561-66), hersteld door Frans II Pourbus. Brugge, O.-L.-Vrouwekerk [Foto: H. Maertens / Brugge, Stedelijke Musea]

van Maria van Bourgondië en van Karel de Stoute. Dit altaarstuk bevindt zich nog steeds in situ. Ook de decoratie van de custoden en de omheining van deze graven kwamen vervolgens Gheeraerts toe.

De volgende jaren schilderde Gheeraerts werk op paneel en doek bestemd voor kerkelijke instellingen in Brugge (opnieuw de Onze-Lieve-Vrouwekerk, het minderbroedersklooster) en andere steden in Vlaanderen (Sint-Elooiskerk in Duinkerke). Van opdrachten voor particulieren of werk voor de vrije markt is niets bekend. Toen Gheeraerts' bezittingen in 1567 onder de hamer kwamen, trof men drie schilderijen in zijn atelier aan; twee andere had hij in veiligheid gebracht bij een vriend. Deze werkstukken werden openbaar verkocht en de opbrengst verdween in de vorstelijke schatkist. Karel van Mander stipte aan dat Gheeraerts vooral als landschapsschilder een grote faam genoot. Van het geschilderde oeuvre is er vandaag evenwel nauwelijks iets bewaard. Een aantal werken (‘De triomferende Christus’: Brugge, Memlingmuseum) kunnen wel op onzekere gronden aan hem worden toegeschreven.

In 1561 benaderde het Brugse stadsbestuur Gheeraerts met een project dat hem onsterfelijk zou maken: een groot stadsplan van Brugge. Op 10 platen etste hij de straten, monumenten, huizen en tuinen van de stad met een verrassende topografische precisie: een Europese primeur. De nauwgezetheid waarmee hij de Brugse binnenstad in kaart bracht, steekt schril af tegen de ‘verbeelding’ waarmee de korte verbinding van Brugge met de zee werd weergegeven. Dit plan kaderde immers in een propagandaprogramma van de stad Brugge naar aanleiding van waterwerken die de stad als zeehaven nieuwe kansen dienden te geven. Dit verklaart ook de verbluffend korte termijn waarmee Gheeraerts deze opdracht tot een goed einde bracht (juni 1561-september 1562). Kort daarop verwierf hij alle rechten op deze kaart en kon hij afdrukken voor eigen rekening in de handel brengen. Reeds in 1564 werd in het spoor van de internationale handelscontacten een exemplaar aangetroffen in Sevilla in Zuid-Spanje.

Zijn grafisch talent en de perfecte beheersing van de etstechniek wendde Gheeraerts enkele jaren later aan bij de uitgave van ‘De warachtighe fabulen der dieren’ in 1567, gedrukt door de Brugse boekdrukker Pieter de Clerck. Het betreft een fabelboek met 106 fabelen, telkens gekoppeld aan een emblematische voorstelling en voorzien van een geëtste illustratie. Meteen was dit het eerste Nederlandstalige embleem-fabelboek en volgden er bewerkingen in het Latijn, Frans en Duits en in Vondels ‘Vorstelijcke warande der dieren’ (1617). Dankzij zijn gezag als kunstenaar en ondernemer slaagde Gheeraerts erin het Brugse artistieke milieu voor dit project te winnen. In het bijzonder geldt dit voor zijn vriend en stadsgenoot Eduard de Dene, behorend tot de top van de toenmalige Vlaamse rederijkerswereld. De Dene zorgde voor zowel de bewerking van de fabels als de modieuze emblematische bewerking. Maar het succes van de ‘Fabulen’ is vooral terug te voeren op de ontzettend kunstige illustraties. Gheeraerts' realisme en compositorisch vernuft zorgden voor ruim honderd meesterwerkjes. Zijn originaliteit ging hand in hand met een uitstekende kennis van wat in dit genre op de Europese markt aanwezig was.

Marcus Gheeraerts was als kunstenaar bijzonder succesvol en dat maakte hem tot een vermogend man. Alleen al de opdrachten voor de Onze-Lieve-Vrouwekerk (1561-1566) beliepen 528 pond tournois. De commercialisering van het Brugse stadsplan was in zijn handen en het ‘Fabulen’-project werd door hem gefinancierd en gecoördineerd. Dit alles vertaalde zich nauwelijks in materiële rijkdom. Hij bezat geen eigen huis en ook geen andere onroerende bezittingen. Zijn woonhuis omvatte op de benedenverdieping een woonkamer, een keuken en een slaapkamer, alles schaars gemeubileerd. Op de eerste verdieping waren er twee kamers die wellicht als atelier fungeerden. De situering van het woonhuis in de Brugse binnenstad is niet bekend.

In de ban van de religie

In 1566, het Wonderjaar met hagenpreken en beeldenstorm, manifesteerde Marcus Gheeraerts zich openlijk als behorende tot de ‘nieuwe religie’. Hij had de oude kerk de rug toegekeerd maar het is geen uitgemaakte zaak of hij zich bekende tot de gereformeerde gemeente die zich in de loop van

[p. 17]

de jaren zestig in Brugge had georganiseerd. In de Nederlanden hield de vorst sterk de hand aan de rooms-katholieke orthodoxie en werd elke vorm van religieuze dissidentie repressief benaderd. Niettemin ontwikkelde zich in de jaren zestig een goed gestructureerd netwerk van calvinistische gemeenten, met predikanten en kerkenraden, terugvallend op een eigen geloofsbelijdenis en discipline. In 1566, toen vanuit Brussel signalen kwamen dat de repressieve religiepolitiek tijdelijk werd opgeschort, ontwikkelde het calvinisme zich landelijk tot een massabeweging die uitliep op de Beeldenstorm en een restrictieve erkenning. De repressie die met de komst van de hertog van Alva en de oprichting van de Raad van Beroerten (1567) daarop volgde, trof ook Marcus Gheeraerts. Hem werd ten laste gelegd het Brugse protestantisme met woord en beeld te hebben ondersteund. Marcus had een tekening gemaakt en laten circuleren ‘ten schimpe van de coninklicke Majesteit, den Paus ende vande katholycquen’. Tevens was hij woordvoerder geweest van de protestantse gemeente voor de Brugse stadsmagistraat om een gevangen geloofsgenoot vrij te pleiten. Deze arrestatie was gebeurd tijdens een grimmige confrontatie tussen stadswachten en nieuwgezinde predikatiegangers die na afloop van hun predikatie buiten de stadsomwalling, opnieuw de stad binnenkwamen. Hij trad eerder op als tussenpersoon dan als lidmaat van de Brugse calvinistische gemeente. Op basis van deze feiten, ingewonnen door commissarissen van de Raad van Beroerten in de tweede helft van 1567 werd Gheeraerts in het voorjaar 1568 gedaagd in Brussel. Intussen was hij naar Londen gevlucht en op 30 maart 1568 vonnisten de hertog van Alva en de Raad van Beroerten hem tot eeuwige verbanning uit de landen van de koning en de confiscatie van zijn bezittingen.

De diaspora, 1567-1587

Marcus vestigde zich met zijn oudste, gelijknamige zoon in Londen; zijn vrouw bleef in Brugge achter. Ze voerde een hard gevecht om haar aandeel in de geconfisqueerde bezittingen veilig te stellen maar overleed kort daarop, in 1571, wellicht verarmd en zonder inkomen. Kort voor haar dood verkocht ze nog de etsplaten van de ‘Fabulen’ aan Christoffel Plantijn in Antwerpen. Het was de start van een reis van meer dan honderd jaar langs talrijke drukkerswerkplaatsen tot ze uiteindelijk uit het gezichtsveld verdwenen. De koperplaten van het stadsplan bleven langer in de familie en werden in 1600 door een stiefbroer van Marcus aan de stad Brugge verkocht.

Na het overlijden van Johanna Struve trok hun dochtertje, dat in Brugge bij de moeder was gebleven, ook bij haar vader in Londen in. Marcus huwde er nog hetzelfde jaar met Suzanna, de dochter van de Antwerpse schilder Jan de Crits; zij kregen samen drie kinderen. Marcus bleef bedrijvig in de kunstwereld en ontving opdrachten van de hoogste kringen. Zo wordt de ‘Processie van de Orde van de Kousenband’ (1576); een indrukwekkende ets gespreid over talrijke platen, aan hem toegeschreven (ontwerp en ets). Verder richtte hij zich naar de portretschilderkunst en leefde hij zich uit in de boekillustratie, een oude liefde. Over zijn artistiek werk in Londen is evenwel weinig met zekerheid te reconstrueren.

In Londen vonden de meeste Bruggelingen elkaar binnen de Nederlandstalige vluchtelingengemeente. Deze gemeente stond bekend om zijn rechtlijnigheid en discipline. Marcus maakte daar geen deel van uit; toen hij in 1570 voor de kerkenraad een geschil aankaartte werd uitdrukkelijk vermeld ‘dat oock Marcus van de ghemeinte niet en was’.

Wat bekend is over zijn optreden zowel in Brugge als in Londen laat vermoeden dat Gheeraerts geen lidmaat was van de gereformeerde kerk. Hoe langer hoe meer wordt duidelijk dat de 16de-eeuwse reformatie een bij uitstek pluriform karakter droeg en dat een brede stroming opkwam voor individuele geestelijke vrijheid en bewust afstand nam van kerkelijke organisaties. Het lijkt erop dat Marcus Gheeraerts met dit ‘libertinisme’ moet worden geassocieerd. Eerder werd zelfs affiniteit met het Huis der Liefde gesuggereerd. Binnen de brede spirituele richting had zich immers een ‘familistische’ groep geprofileerd, internationaal georiënteerd, met een sterk eschatologisch bewustzijn en een christelijk-stoïsch levensgevoel. Vooral enkele Antwerpse contacten van Gheeraerts met Abraham Ortelius voorop maakten er deel van uit. Het blijft aftasten hoe de spirituele zoektocht van Gheeraerts zich heeft ontwikkeld tot een positie buiten de georganiseerde kerkelijke structuren. Documentaire bronnen zijn op dat vlak uitgeput. Het is aan te bevelen zijn artistiek oeuvre vanuit deze invalshoek aan een nieuw onderzoek te onderwerpen.

Even terug in het land

Het lijkt erop dat Gheeraerts de Pacificatie van Gent (1576) heeft aangegrepen om opnieuw naar de Zuidelijke Nederlanden terug te keren. Vlaanderen en Brabant gingen nu mee in de Opstand tegen Spanje en de massaal terugkerende vluchtelingen vonden een plaats in de nieuwe politieke en religieuze kaders. Dit concretiseerde zich in o.m. Brugge en Antwerpen in de zogenaamde ‘calvinistische republieken’ (1577/78-1584/85).

Onmiddellijk na de Pacificatie leidde Gheeraerts een proces in voor de Brugse schepenbank om achterstallig loon van een opdracht uit de vroege jaren zestig te recupereren. Kort daarop liet hij zich inschrijven in het Sint-Lucasgilde in Antwerpen en zocht hij opnieuw de hem vertrouwde artistieke kringen in Brugge en Antwerpen op. Uit een brief van 22 juni 1582 van Hubertus Goltzius in Brugge aan Abraham Ortelius in Antwerpen blijkt dat Marcus Gheeraerts als een verbindingspersoon tussen beide steden fungeerde.

In de Scheldestad opereerden kapitaalkrachtige uitgevers van prenten die ontwerpers, tekenaars en graveurs aan het werk zetten. Er zijn prentenreeksen bewaard uitgegeven door onder meer Gerard de Jode, Filips Galle en Johannes Sadeleer waarvan Gheeraerts de tekeningen leverde. Misschien werkte hij in deze periode intens met deze uitgevers samen. Gheeraerts toont zich hier opnieuw een veelzijdig renaissancekunstenaar die zowel religieuze (‘De Passie’, ‘Taferelen uit het leven van Christus’), antieke (‘De werken van Hercules’) als allegorische (‘De vier continenten’, ‘De vier elementen’) thema's aankan. Van een reeks natuurprenten zijn nog vijf tekeningen van hem bewaard. De realistische weergave van fauna en flora getuigt van een groot observatievermogen dat ook al bij de ‘Fabulen’ naar voor kwam. Wellicht deed Gheeraerts daartoe dierentuinen en rariteitenkabinetten aan; daar tegenover staat dan weer dat sommige composities aansluiten bij picturale voorbeelden (Conrad Gessner, Pierre Belon) die hij binnen handbereik had.

Het einde: opnieuw Londen

Tijdens de periode van de Opstand stonden de Nederlanden in nauw contact met Londen en de vluchtelingengemeente aldaar. Misschien reisde ook Gheeraerts geregeld op en af. Pas na 1585, de Val van Antwerpen, wordt hij opnieuw in Londen gesitueerd. De laatste vermelding daar is op 14 augustus 1586. Kort daarop is hij er overleden. Zijn gelijknamige zoon bouwde in Engeland een succesvolle artistieke loopbaan uit, onder meer als hofschilder. Ook hij overleed in Londen in 1635 of 1636.