Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 51

[p. 2]

Robrecht (I) van der Buerse (ca. 1265-1320)
Naar de roots van het actuele beursgebeuren
Maurice Vandermaesen

Het wel en wee van de beurskoersen is vandaag een verplicht onderwerp in de nieuwsmedia. De beurs is een draaischijf bij het wereldwijd verhandelen van kapitalen, en is voor sommigen een barometer van economische welvaart of rampspoed. In heel wat taalgebieden heeft het woord zijn equivalent: beurs (Nederlands), bourse (Frans), Borze (Börse) (Duits), bolsa (Spaans), borsa (Italiaans). Weinigen beseffen echter dat een middeleeuwse Brugse familienaam aan de oorsprong ligt van dit begrip in de financiële wereld. Hoe raakte die naam zo verbonden met een instelling en met geldhandel?

Robrecht (I) van der Buerse (ca. 1265-1320) gaat door als stichter van een dynastie van waardenmakelaars met die naam die in Brugge in dat beroep actief waren van het laatste kwart van de 13de eeuw tot het einde van de 15de eeuw. Hij en zijn nazaten maakten handig gebruik van de commerciële troeven van Brugge om in die sector fortuin en faam te maken. Andere Bruggelingen deden het op dat vlak even goed dan zij, maar de naambekendheid en de aantrekkingskracht van de strategisch gelegen herberg Ter Buerse bleken een uniek voordeel. Hierbij moet men ook voor ogen houden dat de opbouw van die bekendheid gelijke tred hield met de uitbouw van de internationale geldhandel te Brugge en de organisatie van de vreemde kooplui in ‘naties’.

Toen Robrecht zich in de kijker werkte waren de Van der Buerses sinds lang geen onbekenden meer in Brugge. De familie behoorde tot de gegoede kringen. Gerard (I) van der Buerse, geboren in het begin van de 13de eeuw en de oudst gekende van het geslacht, beschikte in de stadshalle over een verkooppunt waar hij handel dreef. Zijn eerste vrouw heette Geertruide Uuttensacke (du Sac) en was een halfzuster van Pieter Uuttensacke, commandeur van de Orde der Tempeliers in Vlaanderen. Gerards zoon Jan (I) was ‘een rijk en verkwistend, losbandig en twistziek vrijgezel’ zoals hij ooit werd omschreven. Hij was inderdaad een gewelddadig en impulsief man die vlug het zwaard trok. Achteraf scheen hij zijn leven gebeterd te hebben en ging handel drijven in de halle. Zijn tussenkomst op 19 maart 1270 in een vechtpartij ten gunste van zijn neef Ghildolf zoon van Ghildolf werd hem echter fataal en zwaargewond overleed hij enkele dagen later. De afwikkeling van zijn erfenisregeling leidde tot een ophefmakend proces dat aansleepte van 1290 tot 1296 en waarbij het Brugse stadsbestuur, de graaf van Vlaanderen en het Parlement van Parijs als hoogste rechtsinstantie betrokken raakten. Robrecht (I) van der Buerse trad op als voogd van de erfgenamen van Jan, maar zijn graad van verwantschap blijft onduidelijk. Tijdens de gerechtelijke

Het middeleeuwse Beursplein (A. Sanderus, Flandria Illustrata, 1735). De drie huizen met schermgevels zijn, van links naar rechts: het natiehuis van de Genuezen, het huis van de familie Van der Buerse en het natiehuis van de Florentijnen

procedure stonden Jan Uuttensacke als oom en testamentuitvoerder van Jan (I) en Robrecht van der Buerse tegenover elkaar.

Robrecht (I) huwde met Maria Hoeft (Hooft), dochter van Matheus, terwijl Maria's zuster gehuwd was met Filips Cant. De families Hooft en Cant behoorden tot de groep der ‘bekende Bruggelingen’. De geboortedatum van Robrecht blijft onbekend. Wellicht situeert die zich tussen 1260 en 1270. Hiervoor verwijzen we naar enkele vermeldingen in de Brugse stadsrekeningen. In mei 1285 was er brand achter zijn huis, en reeds op 2 februari 1281 vergoedde de stad hem het vermoedelijk verlies van een paard dat in stadsdienst gebruikt werd. Hij overleed tussen

[p. 3]

Op de tote van het maaswerk boven de deur van het huis ‘Ter Beurse’ in Brugge prijkt het wapen van de familie Van der Buerse.
[Foto: Brugge, J.L. Meulemeester]

1318 en 1320. In dit laatste jaar was zijn vrouw Maria weduwe met zeven kinderen waarvan enkele in 1300 vermeld werden.

In de veronderstelling dat het in 1281 ‘onze’ Robrecht betrof, kan men uit het bezit van een paard reeds een graad van welstand afleiden. Hierbij komt dat hij de stad ter hulp kwam bij het begin van de Moerlemaye (oktober 1280-augustus 1281), een Brugs oproer van een deel van de welgestelde burgers en handelaars tegen de toenmalige anti-Engelse politiek van gravin Margareta van Constantinopel en haar zoon Gwijde van Dampierre, en tegen de pogingen van de vorstin om hun privilegies te beknotten en de misbruiken o.a. bij de tol tegen te gaan. De deelname van de gewone man was dan weer gericht tegen de vermoede misbruiken van de stadsgelden door de heersende politieke klasse die geen verantwoording van haar beleid wilde afleggen. De nieuwe keure van 25 mei 1281 versterkte echter de invloed van het centrale gezag en temperde de graafsgezindheid bij een flink deel van de Bruggelingen. Het is wellicht voorbarig om hieruit al een duidelijk politiek engagement van Robrecht van der Buerse af te leiden.

In mei 1285 hield Robrecht wellicht even de adem in toen brand uitbrak ‘achter’ zijn huis. De ‘laboratores’ of arbeiders die bij de bluswerken hielpen, kregen samen een vergoeding van drie ponden Parijse munt. We gaan ervan uit dat zijn woning zelf geen schade opliep. Wel is in de bron nog geen sprake van ‘Ter Beurse’, zoals dit enkele jaren later al wel het geval was. Robrecht bezat trouwens nog enkele andere onroerende goederen in de stad: een huis bij de Sint-Salvatorskerk in de Dweerstraat, een huis genaamd ‘Clermarasch’ in de Oliestraat, een klein huis in de Grauwwerkersstraat, en enkele huisjes met een enkele plaats of ‘kameren’ aan de Verwersdijk.

Ze komen voor op de lijsten van op Brugse leliaerts geconfisqueerde goederen, waarvan de stad Brugge de inkomsten inde van 1302 tot 1305.

Samen met de eerste vermelding van een ‘Duitse gast’ in Robrechts huis in 1292 duikt ook dan de huisnaam ‘Bursa’ of Beurs op, eerst in het Latijn dat de voertaal van de Brugse stadsrekeningen was. De stad plaatste toen een ‘fontein’ of publiek drinkwaterpunt op het pleintje ‘voor de Beurs’. De herberg was duidelijk als plaatsnaam reeds ingeburgerd.

Robrecht was als herbergier of ‘hostelier’ bedrijvig op de juiste plaats en op het goede ogenblik. Hij was eigenaar van een complex van drie huizen, gelegen op de hoek van de (Korte) Vlamingstraat en de Grauwwerkersstraat, ter hoogte van een pleintje. De Vlamingstraat liep toen door van de Markt tot aan de Vlamingbrug, van de Schouwburg was nog lang geen sprake. Het huis ‘Ter Ouder Buerse’, op de hoek van de Vlamingstraat, nu een boekhandel, behoorde in 1302 reeds toe aan geldwisselaar Pieter Metteneye. De herberg ‘Ter Buerse’, tot voor kort nog een bankfiliaal, met achteraan het huis ‘De Cleene Buerse’, bevond zich op de hoek van de Grauwwerkersstraat. De herberg lag strategisch op de verbinding tussen de zich ontwikkelende handelswijk aan de Houtbrekersdam (Spinolarei), de Zouterstraat (Academiestraat) en de Markt. Die ligging zal pas later in de 14de en 15de eeuw haar werkelijke waarde bewijzen. Tijdgenoten uit de 15de en 16de eeuw getuigen hierbij dat de ‘beurs’ als instelling zowel in Brugge als later in Antwerpen geassocieerd werd met het plein waarop de handel plaatsvond.

Brugge bevond zich ten tijde van Robrecht van der Buerse tevens op een scharniermoment in de loop van de Europese handelsstromen. De stad werd het raakpunt van de Italiaanse handel op West-Europa die de landroute inruilde voor de veiliger en goedkopere zeevaart langs Gibraltar om, en de aanvoer van Noord-Europese producten door de handelaars van de Duitse Hanze. Brugse kooplui zagen af van actieve handel op de buitenlandse jaarmarkten, maar maakten het de vreemde kooplui in hun dichtbevolkte stad en achterland naar hun zin. In 1277 voer de Genuees Spinola voor het eerst met een galei naar het Zwin en Brugge, en tegen 1298 was er al een regelmatige verbinding tot stand gekomen. De Genuezen werden in de 14de eeuw gevolgd door de Venetianen (1314), Florentijnen, en kooplui uit Lucca en Siëna. Robrecht was er wellicht als een van de eersten bij om de cliënteel van zijn herberg, vooral handelaars van de Hanze, in contact te brengen met de nieuwkomers. In ‘Ter Buerse’ genoten ze van de nodige faciliteiten: opslagplaats voor goederen in de kelders, kamerverhuur, spijs en drank. Belangrijker nog was dat herbergiers vanuit een vertrouwenspositie gaandeweg bemiddelden tussen de vreemde kooplui, hen vertegenwoordigden tegenover derden en zelfs onderling hun rekeningen vereffenden. Dit uitoefenen van het makelaarschap leidde noodgedwongen tot wrijvingen met het gevestigde ambacht der makelaars die sinds 1293 hun beroep gereglementeerd kregen in een privilegie van Gwijde van Dampierre, graaf van Vlaanderen. Toch was het duidelijk dat herbergiers en makelaars beroepsmatig op elkaar aangewezen waren. In 1303 verzilverden de makelaars de Brugse triomf in de Gulden Sporenslag door van Jan en Gwijde van Namen, zonen van Gwijde van Dampierre, een nieuw en doordacht statuut te bekomen. Herbergiers die nog als makelaar wilden optreden, moesten voortaan verplicht toetreden tot de gilde der makelaars. Bovendien werd het makelaarschap voorbehouden aan autochtone Vlamingen die het poorterschap van de stad Brugge bezaten. Terwijl de makelaars bedrijvig waren in de goederenhandel was de financiële handel in handen van de Italianen die vanuit Brugge hun innoverende ‘wisselbrief’ als een soort ‘papieren geld’ in de Noordwest-Europese commerciële centra vanaf de 14de eeuw ingang lieten vinden. Herbergiers-makelaars en financiers vonden elkaar op en rond het Beursplein.

Herbergiers-makelaars behoorden tot de meest welvarende bevolkingsgroepen van de stad. Dit was alvast zo voor Robrecht die in 1292 met een vermogen van meer dan 4000 ponden één van de 80 rijkste inwoners van Brugge was. In de jaren 1290-1296 slorpte het proces tegen Jan Uuttensacke voor het Parlement in Parijs omwille van de erfenisregeling van Jan (I) van der Buerse een deel van zijn aandacht op. In januari 1292 was hij in Parijs aanwezig om het vonnis tegen hem te aanhoren. Begin april 1293

[p. 4]

kwam een koninklijk sergeant in Brugge als dwangmiddel beslag leggen op zijn goederen ten bate van Uuttensacke. Einde maart 1294 werd hij zelfs een tijdlang wegens valse eed in het Châtelet in Parijs opgesloten, en in de loop van 1294 en 1295 werd hij nog gedagvaard op zittingen van het Parlement. Dit lange procederen bleek bovendien zeer kostelijk. De erfgenamen van Jan van der Buerse, en wellicht ook hun voogd Robrecht, beweerden tot in 1295 reeds 6000 ponden parisis uitgegeven te hebben. En dat voor een te verdelen bedrag van 95 ponden! Waarom Robrecht en de erfgenamen tot 1290 wachtten om een proces in te spannen blijft onbekend. Wel speelde Robrecht in de kaart van koning Filips IV van Frankrijk die van het geschil gebruik maakte om zijn leenheerlijk gezag over de Vlaamse instellingen te bevestigen.

In 1296 werd Brugge zoals de rest van Vlaanderen meegezogen in het sinds lang broedend conflict tussen graaf Gwijde van Dampierre en koning Filips IV de Schone van Frankrijk. Belangentegenstellingen van de verschillende sociale en economische bevolkingsgroepen, opportunisme en oude vetes tussen familieclans bepaalden de politieke keuze, resp. liebaart of leliaart. Die scheidingslijn liep zelfs door groepen en families heen. Robrecht was leliaart zoals twee derden van de groep der rijkste Bruggelingen. Van 17 augustus tot 18 september 1297 vluchtte hij met zijn zoon Robrecht (II) en brouwer Pikavet, 93 andere anti-grafelijke gezinshoofden en hun huispersoneel, samen 317 personen, naar Sint-Omaars uit vrees voor arrestatie in Brugge. Tijdens de Franse bezetting, van 18 september 1298 tot 18 mei 1302, ging het hem dan weer voor de wind. In 1298 nam hij deel aan de lening die het stadsbestuur aanging om de grote omwalling te bekostigen die op initiatief van koning Filips aangelegd werd. Op 19 december 1298 bewees hij opnieuw tot het stedelijk establishment te behoren, toen hij als één van 79 notabelen het nieuwe reglement voor de vernieuwing van de stadsmagistraat meezegelde. Zijn francofilie werd door koning Filips zeer gewaardeerd: in 129(7) ontving zijn dochter Isabella een aantal gronden in Oostkamp. Het archief van de stad Lübeck bewijst dat hij in de jaren al volop in de internationale geldhandel betrokken was: hij stuurde geld aan een vertegenwoordiger in Rome door bemiddeling van een Lombardijze bank. Misschien gebruikte hij bij deze transactie reeds een wisselbrief die als financieel instrument zijn oorsprong kende in Italië. Op de transactie streek hij 5 procent commissie op. Het verdiende kapitaal werd soms geïnvesteerd in financiële beleggingen, zoals de 40 ponden erfelijke rente die hij in 1300 voor 400 ponden bij de stad Brugge kocht. Die rente werd hem in halfjaarlijkse termijnen van 20 ponden betaald in 1301-1302. In datzelfde jaar lag ook een deel van de stedelijke wijnvoorraad in Robrechts kelders opgeslagen.

Na de overwinning van het Vlaamse gemeenteleger in Groeninge op 11 juli 1302 kregen de leliaarts waaronder Robrecht van der Buerse de rekening aangeboden. Hun goederen werden geconfisqueerd, waardoor de roerende opbrengsten van hun bezittingen zoals renten, cijnzen en huishuren in en buiten de stad naar de stadskas vloeiden. Naast het hoger vermelde huizenbezit verneemt men ook het bestaan van een stuk grond nabij de Sint-Trudoabdij waarvan de graanopbrengst in beslag genomen werd, en een stuk grond in Oostkamp nabij de brug van Steenbrugge waarvan hij de pachtinkomsten verloor. Misschien betrof het de hoger vermelde gronden van zijn dochter Isabella. Tot in 1305-1306 int de stad nog andere inkomsten van Robrecht ten laste van onroerende goederen ‘buiten de Vlamingpoort’, in de Zilverstraat, Noordstraat, Zouterstraat, Sint-Jacobsstraat, Steenstraat, en ‘aan de Markt’. Erger was dat hij het gebruik van zijn herberg kwijt was: in de Vlamingstraat huurt in 1305 Willem Walkier ‘een huis boven Ter Buerse’, Mattheus van Beernem huurt een achterkelder van Ter Buerse, Jan Cantine ‘het huis van RvdB’ en Willem Potshofde de woning ‘achter RvdB’. Het betreft hier Ter Buerse zelf en de Cleene Buerse. Waar Robrecht intussen verbleef is vooralsnog niet bekend.

Na het Verdrag van Athis (1305) moest Vlaanderen niet alleen enorme boetes aan Frankrijk betalen. De vernedering was volledig toen bleek dat de leliaarts hun geconfisqueerde onroerende goederen terugkregen en niet moesten bijdragen in die boetes (juli 1305). We kunnen slechts aannemen dat Robrecht van der Buerse naar zijn herberg terugkeerde en zijn handel hernam. Misschien zag de stad een voordeel in de terugkeer van een deel van haar sociale en professionele elite.

We nemen aan dat Robrecht zich schikte naar de keure voor de makelaars van 8 mei 1303 die hem verplichtte tot dit ambacht toe te treden, indien hij zijn activiteiten als makelaar verder wilde zetten. Misschien moest hij zich ook onderwerpen aan de bepaling dat herbergiers en makelaars die tijdens de oorlog met Frankrijk gevlucht waren zich opnieuw als makelaar moesten laten registreren. Een andere bepaling voorzag dat naar Sint-Omaars gevluchte makelaars ambtshalve in het ambacht geschorst werden en slechts bij beslissing van de algemene vergadering opnieuw hun lidmaatschap konden opnemen. Toch blijkt de reïntegratie van leliaards in het sociale en economische leven soms moeizaam te zijn verlopen. Nog op 14 oktober 1308 moest koning Filips bij graaf Robrecht van Bethune tussenkomen om de plagerijen door grafelijke ambtenaren te laten ophouden.

Over Robrechts handel en wandel van 1306 tot aan zijn dood in 1318-1320 kan nog wat bronnenonderzoek gebeuren. Hij bekleedde alvast geen schepenambten of andere openbare functies in stadsdienst. Volgens de stadsrekeningen nam hij als lid van het ambacht der hosteliers en makelaars wel sporadisch deel aan openbare leningen die door de stad werden uitgeschreven om tijdelijke en onvoorziene uitgaven te dekken.

Robrechts nazaten bleven de herberg uitbaten en hun makelaarsverrichtingen verder zetten. In de loop van de 14de eeuw ontwikkelde het pleintje voor ‘Ter Buerse’ zich tot hét commerciële en financiële centrum van de stad. De herbergiers-makelaars stelden hier alle verzamelde informatie inzake internationale wisselkoersen en economische conjunctuur ter beschikking van hun cliënteel. Op het plein kwamen de kooplieden dagelijks op bepaalde uren, de zgn. beurstijd, bijeen om hun handel te drijven. De van der Buerses gingen steeds vaker mandaten in het stadsbestuur uitoefenen - burgemeester, schepen, pachter van de wijnaccijns - wat hun de nodige invloed verschafte om hun zakelijke belangen te versterken. In de 15de eeuw was één der van der Buerses raadsheer van hertog Filips de Goede. De vestiging van het Venetiaans consulaat in ‘Ter Ouder Buerse’ in 1397 en in 1399 in het nieuw gebouwde natiehuis op de andere hoek van de Grauwwerkersstraat (nu de ‘Saaihalle’), en dat der Florentijnen op de hoek van de Vlamingstraat en van de Zouterstraat (Academiestraat) in 1420 consacreerden de rol van het beursgebeuren te Brugge.

Jacob van der Buerse, geboren in 1400, was de laatste herbergier van de dynastie. Hij woonde in Ter Buerse van 1434 tot aan zijn dood in 1483. In 1453 vergrootte en verbouwde hij de herberg zoals wij hem nu nog kennen in het Brugse stadsbeeld.

De familie van der Buerse en haar herberg lagen aan de oorsprong van de naamgeving voor het beursgebeuren.