Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 51

[p. 5]

Jacob Coene (14de-15de eeuw)
Brugs verluchter in dienst van de Franse en Italiaanse adel
Tine Melis

Jacob Coene verliet zijn geboortestad Brugge om in Parijs, het artistieke centrum in de vroege 15de eeuw, zijn talenten te ontplooien. Hij werkte voor de Franse en Italiaanse adel en verspreidde op die manier, als voorloper van Jan van Eyck de realistische Vlaamse schilderkunst in de West-Europese wereld.

Vlaamse kunstenaars in een Europees netwerk

Tijdens het bewind van de Franse koning Karel V van 1364 tot 1380 groeide Parijs uit tot het artistieke centrum van Frankrijk en de rest van de West-Europese wereld. De aanwezigheid van een rijke kunstminnende cliëntèle en talrijke gespecialiseerde kunsthandelaars in de Franse hoofdstad creëerde een groeiende vraag naar verluchte handschriften en andere luxeproducten. Vanaf ongeveer 1350 begon in de geschiedenis van de Franse miniatuurkunst een periode waarin de Vlaamse verluchters, vooral aan het Parijse hof, een essentiële rol speelden. Zij kwamen terecht in een wereld met een andere, hoofse, stijlopvatting, maar slaagden erin om tot in de meest vooraanstaande kringen hun eigen visie te doen aanvaarden. Eén van deze Vlaamse artiesten van de eerste generatie was Jan Boudolf of Jean de Bruges. De verluchter vestigde zich in 1368 in Parijs na een opleiding in Brugge. Karel V verleende hem de titel van hofschilder. Als toonaangevend kunstenaar was hij goed geplaatst om de typische realistische kenmerken van de Vlaamse schilderkunst over te brengen. Na het overlijden van de Franse monarch kreeg Karel VI (1368-1422) de macht in handen. Veel minder gefascineerd door verluchte handschriften dan zijn vader, waren het vooral de andere leden van het hof, namelijk de hertogen van Berry, Anjou en Bourgondië die als opdrachtgevers optraden. Ook de verbeterde politieke situatie, de adempauze in de Honderdjarige Oorlog van 1380-1410 gaf aanleiding tot een culturele bloei waarbij artiesten uit de omringende landen, waaronder ook Vlaanderen, zich in de Franse hoofdstad vestigden. Eén van hen was Jacob Coene.

Een Brugs kunstenaar in Parijs en Milaan

Jacob Coene werd geboren in Brugge. Archiefdocumenten beschrijven hem als quod magister Jacobus Cona de Bruges. In de familie Coene kwamen reeds verscheidene kunstenaars voor. In 1363 verblijft in Brugge de schilder Quinten Coene. Zijn zoon Jan Coene I en kleinzoon Jan Coene II maakten deel uit van hetzelfde ambacht. Jan Coene I bekleedde vanaf 1391 tot 1407 de functie van officiële stadsschilder in Brugge. Hij schilderde in 1399 een paneel met Het laatste oordeel voor de raadkamer van het Brugse stadhuis en vervulde twee maal de functie van deken van de schildersgilde.

Deze miniaturen van Jacob Coene stellen ‘O.-L.-Vrouw met Kindje Jezus’ - in Brugse kleuren - en ‘De vlucht naar Egypte’ voor. Ze worden in het Musée Jacquemart in Parijs bewaard.

Jacob Coene maakte waarschijnlijk deel uit van deze familie, maar de Brugse archieven zwijgen. Pas op het einde van de 14de eeuw schetsen documenten een fascinerend beeld van de kunstenaar. Op dat moment had Jacob Coene Brugge verlaten om in het zuiden zijn geluk te beproeven.

Giovanni Alcherio's ‘De coloribus ad pingendum’

In 1398 kwam de Vlaming in Parijs in contact met Giovanni Alcherio, zoon van een machtige Milanese handelaarsfamilie. Alcherio is een sprekend voorbeeld van de nauwe samenwerking tussen Milaan en Parijs in deze periode. Na het huwelijk van Valentina Visconti in 1389 met Louis d'Orléans, de broer van de Franse koning is er sprake van een belangrijke uitwisseling van kunstenaars tussen beide steden. Giovanni Alcherio arriveerde waarschijnlijk voor het eerst in Parijs in het jaar 1382. Hij

[p. 6]

werkte aan een technisch handboek De coloribus ad pingendum voor schilders en verluchters. De informatie voor zijn boek verzamelde hij tijdens gesprekken die hij voerde met eigentijdse artiesten. Alcherio noteerde hun recepten en hield heel nauwkeurig bij wanneer en wie hem de gegevens dicteerde.

Op zondag 28 juli 1398 doet Jacob Coene zijn verhaal. Coene, beschreven als flamingus pictor, commorans tunc Parisiis was een belangrijk verluchter op zekere leeftijd. Hij vertelt Alcherio dat hij alle bereidingswijzen zelf testte en ze al zijn hele leven lang gebruikte. De recepten die Alcherio noteerde, betreffen de paneelschilderkunst, maar voornamelijk de miniatuurkunst met tips over het prepareren van papier en perkament, hoe groene letters te maken en op welke manier bladgoud aan te brengen. In december 1411 verbeterde Alcherio zijn tekst en maakte hij er een kopie van. Het originele manuscript is niet overgeleverd, er bestaat echter een kopie van Jean Lebègue, de griffier van het Franse hof uit 1431, nu bewaard in de Bibliothèque Nationale de France in Parijs.

Opdracht in Milaan

Op Alcherio's aanbevelen vertrekt Jacob Coene in 1399 naar Milaan. Sinds 1386 werkte men er in de stad aan de bouw van een nieuwe kathedraal in opdracht van de Visconti familie. Het werk werd geleid door een speciale commissie van de kerkfabriek waarvan Giovanni Alcherio deel uitmaakte. Op 20 juli 1399 worden Coene, architect Jean Mignot en Jean Compagniosus, een Normandiër, aangenomen als inzignerii en ze zullen een vast maandelijks inkomen ontvangen. Het salaris van Jacob Coene bedraagt 24 franken of 24 florijnen per maand, Mignot en Compagniosus krijgen 20 florijnen.

Compagniosus is waarschijnlijk nooit in Milaan aangekomen, maar beide anderen verschijnen op 7 augustus met aanbevelingsbrieven van Alcherio in de hand. Coene heeft uit Parijs twee assistenten meegebracht. In Milaan krijgt hij de opdracht een tekening te maken van de gevel van de dom designare ecclesiam a fundamento usque ad summitatem die toen nog in opbouw was. De bouw was op dit moment niet verder gevorderd dan het oprichten van de pijlers. Het is niet duidelijk of de meester ook nog andere taken realiseerde voor zijn Italiaanse opdrachtgevers. Jacob Coene wordt in de Milanese documenten omschreven als inzigneri, als pinctor, soms als magister, maar nergens als miniator. Hij werd beschouwd als een ingenieur, een schilder en een meester, niet als een verluchter. In ieder geval werd de Vlaming aangenomen omwille van zijn goede reputatie als ingenieur. Op 14 september 1399 krijgt Coene zijn eerste loon uitbetaald. Hierna komt zijn naam niet meer voor in de Milanese kerkarchieven.

Verluchter voor de Franse adel

Hoe lang Jacob Coene in Italië verblijft, is niet gedocumenteerd. Waarschijnlijk keerde hij rond 1400 terug naar de Franse hoofdstad. In 1404 wordt de meester betaald voor de verluchting van een bijbel en latin et en françoiz die bestemd was voor de hertog van Bourgondië, Philips de Stoute. Het document, dat dateert van 1407 verwijst waarschijnlijk naar een Bible moralisée, zoals de hertog een ander exemplaar bestelde bij de gebroeders van Limburg. Op 3 maart 1404 ontvangt Jacques Cone, paintre 20 frank voor zijn bijdrage. Zijn medewerkers, Jean Hainsselin van Hagenot en Ymbert Stanier, beide beschreven als verluchters, worden respectievelijk 24 en 16 frank betaald. Jean Hainsselin kan mogelijk geïdentificeerd worden met de Bedford meester, een verluchter die vaak samenwerkte met de Boucicautmeester. Hij wordt in 1403 betaald voor het decoreren van twee lederen boekhouders voor Isabella van Beieren, de echtgenote van koning Karel VI. De sommen worden door middel van de tussenkomst van Giacomo Rapondi betaald. De Rapondifamilie behartigde de belangen van Philips de Stoute op vlak van verluchte boeken en bemiddelden zeer waarschijnlijk bij de aanwerving van Vlaamse artiesten aan het hof. De hoofdzetel van de bankiers bevond zich in Parijs, maar ook in Lucca en Brugge waren er vestigingen. Met dit document uit 1404 eindigt de reeks archivalische bronnen in verband met Jacob Coene. Latere vermeldingen ontbreken. Het werk van de kunstenaar is, door middel van indirecte bewijzen tot 1420 aanwijsbaar. Dan nemen zijn talrijke medewerkers en navolgers het over.

Jacob Coene: de Boucicautmeester?

De archieven verhelderen een aantal gebeurtenissen uit het leven van de kunstenaar Jacob Coene. Hij was uit Brugge afkomstig en vertrok naar Parijs om in het artistieke centrum van het 15de-eeuwse West-Europa zijn schildersarbeid uit te oefenen. Op dat moment is hij al een man op rijpe leeftijd en dicteerde hij aan Giovanni Alcherio de recepten die hij ‘toto suo tempore’ - al heel zijn leven - gebruikte. Hij werkte zonder twijfel al enige decennia als meester en werd op het einde van de 14de eeuw beschouwd als een vooraanstaand kunstenaar. Vanuit Parijs vertrekt hij, op aanraden van Alcherio naar Milaan.

Samen met een andere inzigneri zal hij advies verstrekken bij de opbouw van de kathedraal. Hij werkt samen met Jean Mignot en maakt architectuurtekeningen van de Milanese dom. In 1404 is hij teruggekeerd in Parijs waar hij manuscripten realiseert in dienst van het Franse hof. Hij wordt betaald voor het verluchten van een bijbel voor Philips de Stoute. Hij is schilder, daar hij ‘paintre’ wordt genoemd en miniaturist, maar verder ontbreken alle gegevens en werken van zijn naam. De tekeningen van de gevel van de dom in Milaan zijn verdwenen, evenals de bijbel die hij samen met een aantal medewerkers verluchtte voor Philips de Stoute.

Jacob Coene wordt echter reeds geruime tijd door kunsthistorici geïdentificeerd met de Boucicautmeester. Deze meester is genoemd naar één van de bekendste en mooiste vroeg 15de-eeuwse manuscripten, nl. het getijdenboek verlucht voor Jean II le Meingre, maarschalk van Boucicaut en zijn echtgenote Antoinette de Turenne. Het manuscript werd verlucht omstreeks 1405. Op dat moment woonde de Boucicautmeester in Parijs en realiseerde hij met een groep medewerkers manuscripten voor de belangrijkste personen aan het Franse hof, nl. Jean van Berry, Béraud III de graaf van Clermont, Jan zonder vrees, de Dauphin van Frankrijk en mogelijk ook koning Karel VI. Zijn atelier werkte samen met een aantal andere, o.a. de werkplaatsen van de Rohan meesters, de Bedford en Egerton meesters.

De argumenten

De argumenten die pleiten voor een identificatie van de Brugse meester met één van de invloedrijkste verluchters van het begin van de 15de eeuw zijn talrijk.

Beide meesters waren actief op het einde van de 14de eeuw en het begin van de 15de eeuw. Coene was schilder en miniaturist

[p. 7]

en werkte met een aantal medewerkers in Parijs en Milaan. Het Boucicautatelier realiseerde verscheidene handschriften voor opdrachtgevers aan het Parijse hof, waarvoor ook Coene minstens een bijbel verluchtte. Zij verluchtten manuscripten voor Italiaanse klanten o.a. een getijdenboek voor de Visconti familie uit Milaan en een missaal voor Lorenzo Trenta, een handelaar uit Lucca. De Italiaanse kunstenaar Jacopo della Quercia bestudeerde het missaal en in de predella van zijn altaarstuk in de Trento is de invloed van de miniaturen van de Boucicautmeester duidelijk zichtbaar. De Boucicaut- meester mengt Vlaamse en Franse invloeden en kende duidelijk de Noord-Italiaanse schilderkunst. Coene was in 1399 in Milaan en het vroege werk van de Boucicautmeester is erg Italiaans van opzet. Het Boucicautgetijdenboek werd besteld door de maarschalk van Boucicaut, gouverneur van Genua en het is goed mogelijk dat de maarschalk, die in 1401 in Genua vertoefde, Coene op dat moment in Italië ontmoette. Opdrachten van Franse meesters voor Italiaanse

Deze miniatuur ‘De visitatie’ wordt toegeschreven aan Jacob Coene. Het handschrift dateert uit 1405-1415 en wordt in het Musée Jacquemart (hs. 2, f^o 65v) in Parijs bewaard.

opdrachtgevers zijn in deze periode erg zeldzaam. In het getijdenboek dat de Boucicautmeester realiseerde voor de hertog van Berry vertoont de miniatuur van de kruisafneming een sterke gelijkenis met het paneel van Simone Martini. Hij voerde het Italiaanse ruimteconcept in de Franse miniatuurkunst in. In een Alexanderroman, nu bewaard in London (London, British Library, Ms Royal 10 B XX) realiseerde een medewerker van de Boucicautmeester, namelijk de meester van de Harvard Hannibal, een afbeelding van het roosvenster van het koor van de dom van Milaan. De miniatuur is waarschijnlijk gebaseerd op één van de architectuurtekeningen van de Boucicautmeester.

Er is dus een duidelijk parallellisme tussen beide meesters en een analyse van de stijl van de Boucicautmeester bevestigt nog meer de hypothese. Die stijl is vernieuwend, wat de vermenging van de Vlaamse, Franse en Italiaanse invloeden betreft. Maar hij gebruikt toch ook een aantal archaïsche motieven, die wijzen op een meester die in de eerste decennia van de 15de eeuw aan het einde van zijn carrière was. Hij werkte niet enkel in dienst van het hof, maar realiseerde ook werken voor koopkrachtige opdrachtgevers uit de burgerij. Essentieel in zijn oeuvre is de manier waarop hij op een perfect waarheidsgetrouwe manier de architectuurpartij weergeeft in zijn miniaturen, wat duidelijk verschilt met die van zijn tijdgenoten. Hij is als één van de eersten in staat de religieuze architectuur op een realistische manier in zijn miniaturen te integreren. Dit wijst op zijn reële kennis van de regels van de geometrie en de wetten van het perspectief en vormt meteen een andere gelijkenis met Jacob Coene, die aangenomen werd als ingenieur om architectuurtekeningen te maken tijdens de realisatie van de Milanese dom. Een laatste overeenkomst tussen beide meesters, die mogelijk één en dezelfde persoon zijn, is het feit dat de Boucicautmeester mogelijk ook panelen schilderde, net zoals Jacob Coene.

Maar zelfs met de overvloed aan overeenkomsten tussen beide meesters maakt het ontbreken aan archivalisch bewijsmateriaal in verband met de Boucicautmeester en het ontbreken van kunstwerken van Jacob Coene het onmogelijk om met zekerheid te besluiten dat beide meesters één en dezelfde waren. Het maakt de hypothese niettemin erg waarschijnlijk.

Voorloper van Van Eyck

Jacob Coene was afkomstig van Brugge. De oudst bewaarde documenten die de kunstenaar vermelden, uit 1398 situeren de kunstenaar in Parijs. Daar verlucht hij, samen met een aantal medewerkers handschriften voor een kapitaalkrachtig publiek. Door zijn vooraanstaande opdrachtgevers bekleedde hij waarschijnlijk een dominante plaats in de Parijse artistieke wereld en werkte hij actief mee aan de vernieuwing van de Franse miniatuurkunst. Omwille van redenen die duister blijven, vervulde hij geen belangrijke functie aan het hof, maar toch werd hij door tijdgenoten erkend als een belangrijk kunstenaar. Alcherio praat met hem omwille van zijn uitgebreide kennis in verband met pigmenten en technieken van zowel de paneelschilderkunst als de miniatuurkunst. Jacob Coene was dus zeker niet alleen een verluchter. Hij schilderde eveneens panelen, maakte architectuurtekeningen, adviseerde als een ingenieur bij de opbouw van de Milaanse dom en had waarschijnlijk de leiding over een atelier. Door zijn verschillende activiteiten had hij ook een grote invloed, vooral binnen de miniatuurkunst. Jacob Coene is ook duidelijk een meester die de typisch Vlaamse verworvenheden, zoals de aandacht voor het landschap en het detailrealisme verzoent met technische verworvenheden zoals het luchtperspectief en een grondige kennis van de architectuur binnen de miniatuurkunst. Al deze elementen verzoende hij en realiseerde hij in kunstwerken voor de kapitaalkrachtige klasse in Frankrijk en Italië. Hij kan beschouwd worden als een Vlaams meester die, als grote voorbeeld voor Jan van Eyck, een even grote betekenis heeft voor de Europese kunst als zijn illustere navolger.