Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 50

[p. 293]

Tien jaar passie voor het oude boek
De bibliotheek van het Cultura Fonds
Aagje Van Cauwelaert de Wyels

Het oude boek is in België eerder zelden het voorwerp van mecenaat. De bibliotheek van het Cultura Fonds schaart zich bij de particuliere bibliotheken, gewijd aan het oude of kostbare boek die eveneens toegankelijk zijn voor het publiek, zoals de Bibliotheca Wittockiana in Brussel of de Stichting van Caloen in Loppem.

Ontstaan van de bibliotheek

In 1991 zocht een Brussels antiquaar een koper voor een geheel van 510 uitgaven die tussen 1555 en 1589 in Antwerpen werden gedrukt door Christoffel Plantijn. De boekhandelaar had deze drukken uit Antwerpse collecties, waarvan één het bezit was van de familie Moretus. Een historicus en boekbandspecialist uit Bergen, Claude Sorgeloos, stelde de catalogus Labore et Constantia (Speeckaert 1990) op.

De verzameling werd gekocht door De Eik N.V., de participatiemaatschappij van de familie Van Waeyenberge. De Eik N.V. zag het verwerven van de Plantijnse drukken als een vorm van patrimoniumbeheer. Binnen De Eik N.V. werd de bibliotheek ondergebracht in Cultura Fonds N.V. Claude Sorgeloos werd conservator. Na tien jaar beheer van deze collectie werd Claude Sorgeloos attaché aan de afdeling Kostbare Werken van de Koninklijke Bibliotheek van België.

Het samengaan van bedrijfsvoerders en boeken vindt men elders terug in de Bibliotheca Philosophica Hermetica van de Nederlander Joost Ritman of de bibliotheek te Genève van de Zwitserse mecenas Martin Bodmer. De Eik N.V. doet al langer aan mecenaat. De stichter van De Eik N.V., Camille Van Waeyenberge (1911-1981), had belangstelling voor cultuur en patrimonium. Onder zijn impuls werd het kasteel van Steenhuize-Wijnhuize (Herzele) gerestaureerd met inbreng van de kunstschilder Maurits Van Saene (1919-2000), en werd geparticipeerd in de uitgeverij Arcade, die het luxueus en meertalig uitgegeven kunstboek introduceerde in België. Arcade fuseerde met het Mercatorfonds.

Voor De Eik N.V. is het Cultura Fonds geen middel tot snel rendement. Toen in januari 2001 bij Sotheby's een wetenschapsbibliotheek werd geveild van een man die in een mum van tijd een collectie bijeen had en verkocht, liet Piet Van Waeyenberge zich ontvallen, ‘waarom wordt onstuimig gekocht van 1994 tot 2000 - om in 2001 te verkopen? Opportunisme en speculatie?’

Christoffel Plantijn

Het Cultura Fonds verzamelt in eerste instantie Plantijnse drukken uit de periode 1555-1589. Zowel wat de typografie als de illustraties betreft, vormen zulke uitgaven een hoogtepunt in de geschiedenis van de boekdrukkunst in onze streken. Het Cultura Fonds bezit de belangrijkste verzameling Plantijndrukken in particuliere handen. De grootste openbare collecties bevinden zich in het Museum Plantin-Moretus in Antwerpen en in de afdeling Kostbare Werken van de Koninklijke Bibliotheek van België.

Christoffel Plantijn werd vanuit Frankrijk aangetrokken door de welvarende handelsmetropool Antwerpen en werkte er tussen 1555 en 1589 als drukker. Dat hij in verschillende talen drukte, reflecteerde het kosmopolitische karakter van zijn nieuwe thuishaven. Het Cultura Fonds bezit het eerste door Plantijn gerealiseerde werkje, La institutione di una fanciulla nata nobilmente - L'institution d'une fille de noble maison van Giovanni Bruto, een Italiaan in Antwerpen.

Elf jaar later had de Officina Plantiniana zeven drukpersen en 33 drukkers, zetters en kopijlezers in dienst. Plantijns bibliograaf Leon Voet zag in zijn boek The Plantin Press (1555-1589) daarin het zestiende-eeuwse equivalent van een concern met een duizendtal werknemers. Volgens Voet lag het succes aan doorzettingsvermogen, sober leven en in de zaak investeren - kwaliteiten die bedrijfsvoerders vandaag nog weten te appreciëren.

Le billon d'aur et d'argent Gent, Joos Lambrecht, 1552
[Foto L Schrobiltgen, collectie cultura fands n.v.]

Plantijn en de Moretussen na hem vonden in de katholieke kerk een belangrijke opdrachtgever. Van een uitgave uit 1575 van homilieën van de H. Ambrosius van Milaan bezit het Cultura Fonds een emissie met het wapen van het Milanese aartsbisdom, te vergelijken met de emissie met het drukkersmerk van Plantijn in het Museum Plantin-Moretus. Een zeer zeldzaam in octavo missaal uit 1574 dat met kopergravures werd geïllustreerd, kan vergeleken worden met hetzelfde missaal, maar dan voorzien van houtsneden. Dirk Imhof vergeleek het voor de Vereniging der Antwerpse Bibliofielen met een exemplaar dat recent door het Museum Plantin-Moretus werd verworven (De Gulden Passer 73). Het Cultura Fonds probeert uitgaven te verzamelen die voor wetenschappers interessant zijn en bestaande Belgische collecties aanvullen.

Plantijns grootste onderneming was het drukken met de steun van Filips II van de Biblia Polyglotta of Biblia Regia in vijf talen. De Bijbel telt acht delen in folio. Waarschijnlijk hoorde het exemplaar van het Cultura Fonds toe aan Hendrik III, koning van Frankrijk, wiens wapen zeven van de acht banden siert. Hendrik III schonk de Bijbel aan een Zwitsers diplomaat, die het werk aan de jezuïeten van Luzern gaf. Het bleef in Zwitserse bibliotheken tot het in de collectie belandde van de jezuïeten van Edingen.

[p. 294]

Leon Voet vermeldt dat Plantijn twee lucratieve aanbiedingen afsloeg om naar Parijs of Turijn te verhuizen toen de Nederlanden een politiek kruitvat werden. Plantijn bleef Antwerpen echter trouw. Tijdens zijn carrière als drukker en boekhandelaar wendde hij evenzeer middelen aan om het werk van de geleerden van zijn tijd toegankelijk te maken.

Plantijn drukte het enig werkje van de Antwerpse medicus Jodocus Lommius, het Medicinalium observatorium libri III. We halen voorts werken aan als Thesaurus christiani hominis, van Fredericus Lumnius, een Limburgs priester; De veteri et recta pronuntiatione linguae Graecae, een traktaat over de Griekse uitspraak van de Bruggeling Adolf Van Meetkerke, en een bijzonder zeldzaam volledig exemplaar van een Latijnse grammatica door Antonius Caucius. Claude Sorgeloos meldt van dit laatste werk een onvolledig exemplaar in de Bibliothèque Mazarine in Parijs. Het werk van Rembert Dodoens, Mathias Lobelius en Carolus Clusius, belangrijke botanici uit onze streken wiens werk Plantijn drukte, is goed vertegenwoordigd in het Cultura Fonds. De drukken zijn rijkelijk voorzien van illustraties.

Humanisme en de Zuidelijke Nederlanden

Het opzet van het Cultura Fonds werd mettertijd ruimer. Plantijn vormt vandaag het ankerpunt voor een collectie die zowel de geschiedenis van de boekdrukkunst als uitingen van humanisme en posthumanisme in de Zuidelijke Nederlanden belicht. Het tijdskader bestrijkt een periode van eind vijftiende eeuw tot zowat 1650.

De verzameling omvat literaire en filologische werken, wetenschappelijke traktaten, embleemboeken en gelegenheidsdrukken. De collectie bewaart een rijke verzameling ordonnanties van de stad Antwerpen, pamfletten over de Spaanse Nederlanden en twee autografen, waaronder een kwitantie met de handtekening van Plantijn. De bibliotheek verzamelt werk van geleerden die vermaard werden in het buitenland en van drukkers die actief waren in Brugge, Brussel, Gent, Dowaai, Luik, Doornik en Valenciennes.

De collectie bevat twee zeldzame incunabelen in Brussel gedrukt door de Broeders van het Gemene Leven, de eerste drukkers van deze stad. Het betreft een deel van Sportula fragmentorum van Gilles Charlier (ca. 1479) en een Brevarium Tornacense (1481-1485), meer bepaald het psalterium, dat ingebonden is in een Latijns manuscript van diezelfde Broeders van het Gemene Leven. Slechts weinig manuscripten uit dit klooster werden geïdentificeerd en van de incunabel was enkel het exemplaar uit de Brugse bibliotheek De Biekorf bekend. Dit stuk werd verworven in 1984 en hoorde toe aan de Belgische verzamelaar Jean-Baptiste Théodore de Jonghe.

Brabant komt aan bod in een geschiedenis van de hertogen van Brabant van Hadrianus Barlandus, gedrukt bij Moretus en geïllustreerd met portretten. Van de dichter Jan Vander Noot is er de geïllustreerde uitgave Lofsang van Braband uit 1580. De bibliotheek bevat werken van Cornelius Valerius, de eerste bibliothecaris van de universiteit van Leuven, pamfletten gedrukt door Michiel van Hamont en een onuitgegeven brief van Lamoraal graaf van Egmont, gedateerd Brussel 29 augustus 1566. Een handgeschreven ex-libris in Den Bibel, in 1565 gedrukt in Keulen, wijst op het eigendom van het Sint-Elisabethklooster op de Zionsberg in Brussel.

Talrijke werken hebben illustraties van de Galles, van De Sadeleer, Adriaan Collaert, Abraham van Diepenbeek en Martinus Vos. We vermelden de Gentse druk van lardin d'armoiries van Jean de Lauten, met houtsneden van wapenschilden, en de catalogus van gouden munten uit het penningkabinet van hertog Karel van Croÿ, uitgegeven in 1615 door Jacques de Bie. De collectie geeft ook een beeld van het Antwerpse geïllustreerde boek en van de bedrijvigheid van jezuïeten en andere kloosterordes ten tijde van de Contrareformatie.

De kunst van het verzamelen

Het Cultura Fonds voert een acquisitiepolitiek die niet erg verschilt van wat publieke collecties beogen: stukken verzamelen die van nationale en regionale betekenis zijn. Stukken waarvoor Belgische instellingen niet over de middelen beschikken, kan de bibliotheek overwegen aan te kopen. In 1992 werd in Brussel op vraag van Elly Cockx-Indestege van de Koninklijke Bibliotheek van België een Brugs getijdenboek van omstreeks 1480 aangekocht. Het is verlucht met miniaturen en zit in een gesigneerde band van de vijftiende eeuw.

Behalve wetenschappelijke criteria speelt ook zeker een bibliofiel gerichte voorkeur mee, voor een boekband of een interessante herkomst. De bibliotheek bezit drie numismatische werken van de zestiende-eeuwse Brugse drukker Hubertus Goltzius. Eén werk steekt in een Lyonese band van verguld perkament; de twee andere hebben marokijnen banden. Op de ene marokijnen band komt de naam Schetz en een opdracht voor. Het is het exemplaar dat Hubertus Goltzius overhandigde aan Caspar Schetz, heer van Grobbendonk en schatbewaarder van de stad Antwerpen. Het andere exemplaar komt uit de bibliotheek van de verzamelaar en bibliofiel Marcus Laurinus, de Brugse mecenas van Hubertus Goltzius.

Bibliofiele ontmoetingen

Het Cultura Fonds heeft nauwe banden met bibliofielen. De bibliotheek is lid van de Vereniging der Antwerpse Bibliofielen en de Société royale des bibliophiles et iconophiles de Belgique, waarvan de leden in 1993 de bibliotheek in Dilbeek bezochten. In 1994 werd de bibliotheek vereerd met het bezoek van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen. Eind vorig jaar organiseerde de Société royale des bibliophiles de tentoonstelling ‘Brussel en het boek. Zeven eeuwen bibliofilie’ in de Koninklijke Bibliotheek in Brussel (6 oktober-18 november 2000). Een tentoonstelling als deze wordt om de vier jaar gehouden; alle leden mogen boeken tentoonstellen. De catalogi zijn nog grotendeels gericht op de Franstalige wereld, maar het Cultura Fonds voorzag de catalogus van alle fotomateriaal voor Brusselse drukken uit de vijftiende en de zestiende eeuw en deed daarmee recht aan de vroege Brabantse boekcultuur.

In 2001 bestaat het Cultura Fonds tien jaar. Recent werd dit gevierd met de tentoonstelling ‘Honderd kostbare werken uit de bibliotheek van het Cultura Fonds’ in de Bibliotheca Wittockiana (16 februari - 5 mei 2001). Het Cultura Fonds toonde haar mooiste aanwinsten. De catalogus was ‘Claude Sorgeloos: La bibliothèque du Cultura Fonds: acquisitions 1991-1999,’ tevens de overdruk van nummer 154 van Le livre et l'estampe (XXXXVI, 2000), het tijdschrift van de Belgische vereniging van bibliofielen. In het nummer van maart 2001 van het Parijse Magazine du Bibliophile werd het Cultura Fonds naar aanleiding van de tentoonstelling een uniek en voorbeeldig initiatief genoemd.

Het Cultura Fonds is toegankelijk op afspraak tijdens weekdagen van 9.00 u tot 17.30 u op volgend adres.

Eikelenbergstraat 20, 1700 Dilbeek.

Tel. [phone] Fax [phone].

E-mail: [e-mail].