Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 50

[p. 295]

Een verkenning
Vel nova vel vetera poterit proferre magister plurima, quisque legit dicta sacrata patrum. (Zowel nieuw als oud zal de leraar kunnen voortbrengen, wanneer hij de geheiligde woorden van de voorgangers leest.) Alcuinus
Werner Waterschoot

Toen ik in 1959 in Gent Germaanse filologie ging studeren, ben ik voorgoed begonnen met het aanschaffen van boeken. Van huize uit was ik het lezen gewend. Mijn moeder las - en kocht - Claes en Timmermans, maar ook Buysse en Zielens. In die jaren verwierf ik het verwachte: de toen recente titels van Walschap, Daisne en Gijsen. De wereld van het oude boek was toen nog terra incognita voor mij. Alleen de catalogen van het antiquariaat Overdiep boden gelegenheid om oudere, vooral wetenschappelijke literatuur aan te kopen.

Wanneer ik in 1964 besloot te doctoreren en in het museum Plantin-Moretus oude drukken consulteerde, attendeerde de toenmalige adjunct-conservator, dr. H.D.L. Vervliet, later hoogleraar aan de UIA, mij op catalogen van de grote Nederlandse antiquariaten. Er ging een nieuwe wereld open: niet alleen bleken antieke boeken nog op de markt te zijn, in de praktijk werden zij zelfs maandelijks aangeboden. Van dan af ben ik vrij consequent begonnen te verzamelen op een wijze die nu resulteert in vijf deelgebieden.

De algemene bibliotheek

Deze eerste afdeling, de oudste, groeit nu het minst en het traagst aan. Zij bestaat uit de werken van Nederlandse en anderstalige literaire auteurs. Het geheel bestrijkt onze literatuur van Beets en Conscience tot nu toe, maar in vogelvlucht: uiterst weinig poëzie, veel historische romans, klassieke auteurs, zowel in losse uitgaven als in hun verzamelde werken, weinig op dat ogenblik vernieuwende titels, eerder gecanoniseerde werken dan actuele publicaties. De enige jaren waarin de eigentijdse literatuur vrij gelijkmatig aan bod kwam, waren de jaren 1963-1967: toen was ik werkzaam als leraar Nederlands-Duits en kocht ik instinctief wat toen het literaire klimaat bepaalde om de band met de realiteit niet te verliezen.

Bladzijde 2 en 3 van Sint Franciscus, ‘De volmaakte blijdschap’ (Standaard-Boekhandel, 1946), in hout gesneden door A. Verhofstede

Wanneer ik later aan de universiteit kwam, werd de lectuur van moderne literatuur minder beroepsmatig, meer gratuit, en geschiedde de aankoop dienovereenkomstig meer sporadisch. Tegenover moderne Duitstalige auteurs als Christoph Ransmayr, Patrick Süsskind en Helmut Krausser zijn er voor de Nederlandse literatuur enkel J.J. Voskuil en Thomas Rosenboom bijgekomen.

De vakbibliotheek

Deze groep van informatieve werken neemt thans het meest plaats in beslag. Naast enkele encyclopedieën (die ik nu op cd-rom zou aanschaffen), kunstboeken en historische werken, is die afdeling toegespitst op de historische Nederlandse literatuur. In 1963 werd ik licentiaat met een tekstuitgave van Den hof en boomgaerd der poësien, een dichtbundel van de Gentse schilder-dichter Lucas d'Heere (1534-1584) en in 1972 ben ik gepromoveerd op een analytische bibliografie en editie van de Poeticsche Werken van de Antwerpse renaissancist Jonker Jan van der Noot (1539-1595). In de loop van dat onderzoek werden natuurlijk relevante boeken aangeschaft, niet alleen de pas verschenen werken, maar ook de oudere, nog valabele literatuur. Beide auteurs hadden wijdlopige contacten, zodat niet alleen uitgaven van en studies over rederijkers en renaissanceliteratuur in het Nederlands, maar ook aangaande Franse en Neolatijnse auteurs node gemist konden worden. De analytische bibliografie van Van der Noot verplichtte mij tot kennisneming van typografische handboeken, zoals de ook qua bibliofiele verzorging uitzonderlijke studie van Stanley Morison over John Fell. The University Press and the ‘Fell’ Types (1967). Van hetzelfde niveau zijn Charles Enschedé's Fonderies de caractères (1908) en de Engelse aangevulde versie Typefoundries in the Netherlands (1978).

De teksten die ik met studenten in filologische oefeningen behandelde, brachten

[p. 296]

mee dat ook studies en teksten van 17de- en 18de-eeuwse auteurs de aandacht opeisten. Een college in de eerste kandidatuur over de Germaanse wereld zorgde voor verdere uitbreiding, van de Angelsaksische kerkgeschiedenis van Beda Venerabilis over de geschiedenis der Franken van Gregorius van Tours tot de ‘Sammlung Thule’, de Duitse vertaling in vierentwintig banden van de IJslandse saga's.

De oude drukken

In het spoor van de studie van oude auteurs kwam spontaan de wens op, de authentieke drukken te verwerven, ten dele uit een gevoel van verbondenheid met de auteurs, ten dele uit noodzaak: een niet gering aantal teksten is nog niet of onbevredigend heruitgegeven. Mijn oudste bekenden, D'Heere en Van der Noot, zijn vrij goed vertegenwoordigd met elk zes nummers. Van D'Heeres leerling Karel van Mander, uit wiens Schilder-Boeck ik een bloemlezing samenstelde, kan ik de tweede (1618) en derde (1764) editie van dit werk raadplegen, naast zijn Iliasvertaling (1611). Omdat het proza van Pieter Corneliszoon Hooft mij interesseert heb ik de eerste drukken van zijn Henrik de Grote (1626), Neederlandsche Histoorien (1642) en zijn Tacitusvertaling (1684) verworven. Een zeer zeldzaam stuk is de eerste druk van Constantijn Huygens' Koren-bloemen (1658) op groot papier.

Het werk van de Noord-Nederlandse klassieken is relatief niet zo duur op de antiquarische markt, tenzij het geïllustreerde uitgaven of eerste drukken betreft. Daarvoor zijn die boeken enerzijds te zeer verspreid geweest en anderzijds te goed bewaard gebleven. Veel moeilijker is het echter, Zuid-Nederlandse dichters uit diezelfde periode aan te treffen. Van onze voornaamste lyricus, Justus de Harduwijn, ben ik in het bezit geraakt van zijn Goddelycke wenschen (1629 en 1645) en de zeldzamere Goddelicke lof-sanghen (1620). Na hem komt de palm van de poëzie toe aan Daniël Bellemans met zijn kleine liedboekjes in oblong formaat, Het citherken van Jesus en Den lieffelycken paradys-voghel, waarvan de eerste drukken, beide uit 1670, nagenoeg onvindbaar geworden zijn. Van grotere allure zijn dan weer de emblemataboeken uit de vroege 17de eeuw, geïllustreerd door de familie Galle

Bladzijde uit ‘Versus de unibove’ (Standaard Boekhandel, 1944), met verluchting door Helene van Coppenolle

in Antwerpen. Van de jezuïeten Johannes David en Antonius Sucquet bezit ik dienaangaande Latijnse en Nederlandse uitgaven.

De moderne bibliofilie

Met ‘moderne bibliofilie’ wordt het zeldzame boek of het boek in luxe-uitvoering vanaf 1800 bedoeld. Van de publicaties - doorgaans tekstuitgaven - in de reeksen van ‘De Maetschappy der Vlaemsche Bibliophilen’ en van ‘De Antwerpsche Bibliophilen’ staan de exemplaren, bestemd voor de handel, in de vakbibliotheek, terwijl de exemplaren op geschept papier voor de leden onder ‘moderne bibliofilie’ ressorteren. Beide reeksen ben ik nog aan het aanvullen. Duidelijk bedoeld als luxe-uitgave is een exemplaar van de Reinaerteditie (1836) van Jan Frans Willems met na elke illustratie een duplicaat ervan op Chinees papier en met als nabericht een passage die in de gewone exemplaren ‘welstaenshalve’ ontbreekt. In dit spoor heb ik een voorkeur ontwikkeld voor een genre dat nu praktisch uitgestorven is: het geleerde boek in luxe-uitvoering: exemplaren op speciaal papier, zoals vermeld in het colofon van de editie van Jan van Stijevoorts Refereinenbundel. Toen het boekbedrijf nog minder gemechaniseerd en vooral minder geglobaliseerd was, kwam het courant voor dat presentexemplaren op beter papier gedrukt werden. Nog in 1928 liet A.A.M. Stols een exemplaar van de Oeuvres complètes van

[p. 297]

Louise Labé voor editeur P.C. Boutens - en voor hem alleen - drukken op ‘papier antique de Hollande Van Gelder’.

In Vlaanderen werd het verschijnsel ‘wetenschappelijk boek in luxeuitvoering’ krachtig gestimuleerd door Eugène de Bock, stichter van uitgeverij De Sikkel, met zijn reeks ‘De Seven Sinjoren (1921-1957, dertig uitgaven). Ook andere uitgevers, zoals V. Resseler in Antwerpen, de Sint-Catharina Pers in Brugge en Het Kompas in Mechelen brachten dit type boek op de markt. Het meest imponerende voorbeeld ervan werd echter geleverd door Standaard Boekhandel. Voor de zogenaamde ‘Jubileumuitgave’ (1930-1939) van Gezelle voorzag die twee luxemogelijkheden: 74 exemplaren op geschept Van Gelder en 26 exemplaren op Japans Kozovellum. Het exemplaar op Van Gelder is ingebonden in bruin marokijn, dat op Japans papier in blauw dito.

Standaard Boekhandel heeft later nog een merkwaardig initiatief genomen: oude teksten in luxelay-out, zo Versus de unibove (De klucht van boer Eenos, 1944), een Latijns gedicht uit de 11de eeuw met illustraties in middeleeuwse trant van Helene van Coppenolle. Daarop volgde de isengrimus (1946) in de vertaling van J. van Mierlo met illustraties van D. Acket; van de tien door de houtsnijder ingekleurde exemplaren heb ik nr. 6. De volmaakte blijdschap (1946), een vertaling van de Fioretti van Franciscus van Assisi, was een krachttoer: het boek werd geheel met de hand in hout gesneden door A. Verhofstede in de traditie van het oude blokboek. Daarvan bezit ik een exemplaar op Van Gelder papier in marokijn en een op Auvergne in kalfsleren band.

Omdat ik in de eerste plaats in oude literatuur geïnteresseerd ben, heb ik nooit de neiging gevoeld een moderne auteur compleet te collectioneren, maar ik ben voor die periode eclectisch te werk gegaan. Zo is Conscience vertegenwoordigd door een luxe-exemplaar van zijn debuut In 't Wonderjaer (1837, met prospectus) en Ledeganck met De drie zustersteden (1846) op groot papier. Gewoon schitterend zijn de uitgaven van J.-E. Buschmann: Iris (1894) van Pol de Mont, maar vooral Dat Liedeken van Here Halewijn (1896) en Beatrijs (1901), beide geïllustreerd door Charles Doudelet, het ene in perkament en het andere in kalfsleer gebonden. Onder gelijktijdige buitenlandse initiatieven noem ik het tijdschrift Bibliographica (1895-1897), de mooiste periodiek, die ooit aan de boekwetenschap gewijd werd.

Het heeft mij eenentwintig jaar gekost om alle drukken van J. de Praetere, de eerste Vlaamse ‘private press’-drukker te verzamelen. Na hem is het wachten op H. van de Velde vooraleer een nieuw groot bibliofiel project

Cassette in baksteenrood geitenleer (oasis) door Julia Guns voor F. Cuwaert, ‘De Drij Vagebonden’

opgezet werd, met name door de stichting van het ‘Hoger Instituut voor Sierkunsten’ in de oude abdij van Ter Kameren. Van de vroege drukken zijn bij mij aanwezig: Les sorciers de Borght (1928) van Georges Eekhoud (zowel gekartonneerd als in perkament en leer), Sire Halewijn (1928) van Charles de Coster, Het kindeke van de dood (1928) van Gezelle en Die Weise von Liebe und Tod des Cornets Christoph Rilke (1929) van R.M. Rilke (exemplaar in rood saffiaanleer).

Te midden van de eigentijdse bibliofiele drukkers vermeld ik vooreerst ‘De Diamant Pers’ (1987-1992) van Antoon en Lisette de Vijlder om de hoge typografische kwaliteit en vormelijke originaliteit van hun uitgaven. Onder hun jongere vakgenoten verzamel ik consequent de drukken van Boris Rousseeuw en Rein Ergo.

De banden

Mooie boekbanden hebben mij altijd aangetrokken, vooral die uit de 19de eeuw om hun hoge ambachtelijke en artistieke kwaliteit. J. Schavye, ‘binder des konings’ bond een exemplaar op groot papier in van het Vaderlandsch Museum (1855-1862, vijf banden) en Nalatenschap (1856) van Jan Frans Willems op zwaar papier. Knap werk leverde J. Bisez met banden voor Gedichten (1861) van P. de Borchgrave. Daarvan heb ik exemplaren zowel in groen als in rood marokijn. Een zeer behoorlijk vakman was L. Hulpiau met Gentse prijsboeken. Dat leidt ons tot de karakteristieke Belgische prijsbanden, solide gebonden in rood marokijn met het monogram van de regerende vorst op de rug (in sommige catalogen al te optimistisch omschreven als ‘uit de bibliotheek van de Belgische koning’ - wat natuurlijk onzin is). Toch zijn er banden bij, gesigneerd door A.-F. Rensing en de gebroeders De Doncker of voorzien van de etiketten van E. Bosquet en L. Claessens, niet de minsten onder de Brusselse binders.

Een zeer fraai stuk is Londinias (1873) van C. Vosmaer. Vosmaer, een gereputeerd Homerusvertaler, doet daarin verslag, via Homerische hexameters, over een kunstzinnig uitstapje naar Londen in het gezelschap van enige vrienden, onder wie de graecist en bibliofiel Alphonse Willems en de Brusselse antiquaar Van Trigt. Voor hen beiden drukte een derde deelnemer, Martinus Nijhoff, twee exemplaren van deze tekst op perkament. Het exemplaar van Willems liet diens zoon, de bibliofiel Jacques Willems, in 1913 door Charles De Samblanx inbinden in een kostbare, met de inhoud overeenstemmende band.

Het interbellum is vertegenwoordigd met werk van A. de Decker-Lemaire, Berthe van Regemorter en L. Peeters. Als recent werk wijs ik op de banden van de Antwerpse binderij ‘De Pers’ (Otto Koch en Julia Guns) voor het werk van Tom Lanoye, vanaf de klassieke halfleren band rond Alles moet weg (1988), over de platen in geoxideerd koper, aluminium en geroest metaal van Ten oorlog! (1998) tot de band in dweil en zeemleer van Zwarte tranen (1999). Want ondanks de pracht van het vroegere marokijn meen ik wel dat een eigentijds boek een eigentijdse band verdient.

‘La bibliothèque imaginaire’

Biedt het voorgaande overzicht een indruk van homogeniteit, dan staat die toch niet gelijk met volledigheid. Elke bibliofiel kan naast zijn bestaande verzameling ook wijzen op zijn ‘bibliothèque imaginaire’ (maar in een enigszins andere betekenis dan de schepper van die formule bedoeld heeft): de boeken die hem ooit ontgaan zijn of die hij nog steeds niet verworven heeft. Toch mag dat geen reden tot wrevel of ongeduld zijn. Een bibliotheek is immers nooit echt compleet: nieuwe aanwinsten leiden tot nieuwe inzichten, nieuwe vragen wekken nieuwe aandachtspunten. Het zou mij spijten dat ik ooit mijn bibliotheek als ‘af’ zou moeten beschouwen.