Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 50

[p. 267]

Een Couperuscollectie
Luc Daems

Een bibliofiel die getuigenis moet afleggen over een part van zijn boekencollectie, voelt zich als een herder die een deel van zijn schapen afzondert uit de kudde. Hij geeft ze een stamboom, keurt ze of doet ze keuren, geeft ze prijs aan het al dan niet deskundige oordeel van het publiek. Aldoor besluipt hem daarbij het gevoel dat hij het gros van de verzameling - dat hem toch niet minder lief is - op de een of de andere wijze veronachtzaamt.

De ouderlijke woning aan de Antwerpse Kerkstraat was geen boekenhuis. Op de slaapkamer van vader en moeder bevond zich slechts een schamel rek met enkele bandjes, waarvan ik me enkel het ‘Magnificat’ van René Bazin en ‘Notre Colonie’ van A. Michiels & N. Laude herinner, exemplaren die ik trouwens nog steeds bewaar. Thuis werd er met de duiven gespeeld en gekaart, vaak zéér laat gekaart. De kinderen moesten dan vroeg naar bed en op voorwaarde dat mijn beide broers en ikzelf rustig bleven, werd er ons verder geen voet meer dwars gezet. Zo ontdek je de vreugde van het lezen en, van lieverlede, ook de begeerte om te ‘bezitten’ wat je na lectuur dierbaar geworden is.

Zeker was ik nog geen achttien (voor 1960 dus) toen ‘Eline Vere’ me met haar charmes heeft verleid... en ik was woedend op haar maker die haar zomaar dood liet gaan. De schep bladzijden nadien, waar een aantal koppels uit de roman nog baat bij vonden, kon daar niets meer aan veranderen. De Antwerpse antiquaar van noordelijke origine, H.K. Overdiep, die een vriend van mijn Nederlandse grootvader was, kreeg me omstreeks die tijd steeds vaker over de vloer. Aanvankelijk was het antiquariaat nog ondergebracht in de gebouwen van Standaardboekhandel aan de drukke Huidevetterstraat (waar de Antwerpse afdeling van de zaak zich nog steeds bevindt). Hein Overdiep kreeg er - in dienstverband - de verantwoordelijkheid voor de tweedehandsboeken. Later nam hij

Kaart die Couperus in juni 1923 (enkele weken voor zijn dood) schreef als dankbetuiging voor de wensen, bloemen en geschenken, die hem aangeboden werden ter gelegenheid van zijn zestigste verjaardag

het antiquariaat over en verhuisde enige tijd nadien naar de tegenoverliggende Korte Gasthuisstraat. Daar bleef Overdieps zaak gevestigd tot hij eind maart 1982 vond dat het genoeg was geweest en de boeken sloot. Geen bibliofiel die hem niet heeft gekend! Naast vele anderen behoorden bijvoorbeeld Stijn Streuvels (per correspondentie) en Achiel Van Acker (die een kenner was) tot zijn vaste cliënteel. De bibliotheken - of althans delen ervan - van Maurits Roelants, Julien Kuypers en André De Ridder (om maar die te noemen) waren er geheel of partieel te koop. Hein was een beminnelijk man, die begrip kon opbrengen voor een erg schamele studentenbeurs, al was de vriendschap voor grootvader daaraan misschien niet helemaal vreemd. Hoeveel (geenszins dure) boeken zou ik bij hem niet in ‘schijfjes’ hebben afbetaald? Bij Overdiep werden de eerste ‘stukken’ van de latere Couperuscollectie gekocht, maar zoveel jaren nadien rijst nu plots de vraag, of ik ze me toen wel aanschafte, omdat het originele of vroege drukken waren. Allicht niet. Toch herinner ik me de verbijstering in de blik van de man, op wiens gezicht anders nauwelijks enige emotie te ontwaren viel, toen ik hem vroeg of hij geen eerste editie van ‘Eline Vere’ voor me had... Maar dat was dan ook de ‘Eline’! Tientallen jaren later - toen ik met zoveel plezier aan het monografietje ‘H.K. Overdiep. Antiquaar’ mocht werken - vertelde Hein me overigens nooit een exemplaar van die (behoorlijk zeldzame) eerste uitgave te hebben verhandeld. De revival van de belangstelling voor het werk van de Hagenaar zette in elk geval pas in vanaf het

[p. 268]

herdenkingsjaar 1963 (honderd jaar na Couperus' geboorte). De vroege drukken van het overgrote deel van zijn werk waren vóór die tijd alleszins nog legio te koop in de antiquarische boekhandels, voor acceptabele prijzen. Ik heb héél véél bij Overdiep gekocht. Op het schutblad van een gebonden exemplaar van ‘De Verliefde Ezel’ (eerste editie) staat nog in potlood te lezen hoeveel ik ooit voor het boek

links: De band voor ‘God en Goden’ (1903) van Jan Toorop, ‘Met plezier ontving ik mijn boekje heel aardig van Toorop, dat figuurtje van Hoop, dalende tusschen de bloemen den zonnekrater in! Heel mooi, het perkamenten ex. heerlijk!’ (Louis Couperus)
rechts: Omslag ‘Van oude menschen, de Dingen, die voorbijgaan’ (1906)

heb betaald, nl. 318,- fr. De eigenlijke kostprijs (300,- fr.) werd toen expliciet verhoogd met de hier keurig verrekende 6% BTW. Een dito band van ‘Dionyzos’ - heerlijk getekend door J. Rotgans - verwierf ik kennelijk eerder. Hij kostte me 371,- fr. (350,- fr., aangevuld met 21,- fr. ‘taksen’). Voor het tot nog toe enig-bekende ingenaaide exemplaar van de vijfde druk van ‘Eline Vere’ (uit de bibliotheek van de Vlaamse Couperiaan André De Ridder, die het waarschijnlijk bij zijn bezoek aan Louis Couperus van de auteur kreeg...), had ik halverwege de jaren zestig 214,- fr. veil. Nimmer zal ik de verrukking vergeten die zich onveranderlijk van me meester maakte, telkens wanneer ik een nieuw boek verworven had, het traag en uiterst voorzichtig doorbladerde, en er ‘ad infinitum’ de ‘aaibaarheidsfactor’ van onderzocht. De ascese omwille van het moeizaam bijeen te sparen zakgeld, het weken wachten... Zeker, ze waren rechtstreeks evenredig met de graad van opgetogenheid over de veroverde buit (haast schreef ik: bruid)! Hoe aarzelend de beginnende collectioneur toen te werk ging, blijkt o.m. uit het feit dat het nog een hele tijd zou duren vooraleer hij op catalogi durfde te vertrouwen. Toen het eenmaal zover was, werd er ook in Nederland gekocht: bij F.A.G. van den Berg (Middelburg), bij Lambiek Coopmans (Venlo) en bij Willem Huyer (Amsterdam) bijvoorbeeld... In Vlaanderen bleef - vooral dan nadat mijn goede vriend Hein Overdiep zijn zaak gesloten had - René De Ruyter van het Antwerpse antiquariaat Van Herck, jarenlang de trouwste toeverlaat. De meeste van die antiquariaten bestaan inmiddels niet langer, moeiteloos namen andere hun plaatsen in.

Couperus collectioneren is vandaag behoorlijk wat complexer geworden dan het was in de jaren zestig. De belangstelling voor de auteur en zijn oeuvre is aanzienlijk toegenomen, waardoor het aanbod van puntgave vroege drukken veel geringer werd dan het aantal gegadigden. Het succes van televisiebewerkingen of (meer recent) verfilmingen en toneelbewerkingen van ‘Noodlot’, ‘De Boeken der Kleine Zielen’, ‘Van Oude Menschen...’, ‘De Stille Kracht’ en ‘Eline Vere’, vroegen terzelfder tijd ook aandacht voor de wat rare Hagenaar die dat allemaal had geschreven. Evenzeer heeft specifiek onderzoek in verband met leven en werk van Louis Couperus het verzamelen van zijn boeken sterk beïnvloed (en met name de prijzen ervan steil de hoogte ingejaagd). Twee Nederlandse literatuurwetenschappers vooral hebben daaraan een niet te verwaarlozen bijdrage geleverd. De magistrale monografie van Frédéric Louis Bastet uit 1987 heeft vermoede elementen bevestigd, andere accenten gelegd en ze tot een coherent en overtuigend geheel gesmeed. Zijn boek vroeg aandacht voor de mens in de artiest en wees op de enorme dimensie van het oeuvre. Korte tijd later schoof de wetenschappelijk verantwoorde editie van Couperus' ‘Volledige Werken’ onder leiding van professor H.T.M. van Vliet, het eerdere twaalfdelige ‘Verzameld Werk’ uit de jaren vijftig (onder redactie van Garmt Stuiveling en enkele anderen), dat allesbehalve volledig was en ook op andere vlakken discutabel, definitief van tafel. Bastet had in 1977 al de brieven van Couperus aan uitgever Veen gepubliceerd. Van Vliet vond enige tijd later een deel van de daarmee corresponderende stukken (van Veen aan Couperus) terug en gaf ze in 1987 op zijn beurt uit. In het najaar van 1999 had Frédéric Bastet in de lezing ‘Couperus Vercierd’ (achteraf bibliofiel verschenen) aandacht gevraagd voor de boekbanden waarin het oeuvre van de grootste Nederlandse prozaschrijver uit de

[p. 269]

periode omstreeks 1900 gepresenteerd werd. Het onlangs verschenen boek van H.T.M. van Vliet, ‘Versierde Verhalen. De oorspronkelijke boekbanden van Louis Couperus' werk (1884-1925)’ ten slotte, is bepaald een unicum in zijn soort. Het ontgint niet enkel minutieus en volledig het door Bastet aangegeven terrein, maar levert meteen aan iedere verzamelaar het ultieme motief om zich met het collectioneren van het werk van de Hagenaar bezig te houden: behalve voor de kwaliteit van het oeuvre, wordt eindelijk ook nadrukkelijk geattendeerd op de fraaie, oneindig gevarieerde banden uit de tijd van de belle époque, waarin Couperus' boeken werden uitgevoerd.

Die exquise verscheidenheid hebben we te danken aan uitgever Lambertus Jacobus Veen. Hij bewaarde immers de gedrukte vellen van elke nieuwe Couperusroman of - novelle in plano. De bindpartijen maakte hij afhankelijk van de vraag in de boekhandel. De totale oplage van 2000 à 3000 exemplaren deelde hij dus op en liet ze geleidelijk in beperkte partijen afwerken, waarvoor hij dan - dikwijls in overleg met zijn auteur - een bandontwerper aanzocht. De renommee van veel Couperusbanden is onlosmakelijk verbonden met de namen van een aantal befaamde Jugendstilkunstenaars: Jan Toorop (‘Metamorfoze’, ‘Psyche’ en ‘Babel’), R.N. Roland Holst (‘Majesteit’, ‘Hera(c)kles’), T.K.L. Sluyterman (‘Reisimpressies’ en ‘Fidessa’), H.P. Berlage (‘Wereldvrede’ en ‘Hooge Troeven’), J.G. van Caspel (‘Langs Lijnen van Geleidelijkheid’), Chris Lebeau (de gebatikte band van ‘De Stille Kracht’ en ‘Van Oude Menschen, de Dingen, die Voorbij gaan...’), Julius de Praetere (‘Over Lichtende Drempels’) en Theo Neuhuys (‘De Boeken der Kleine Zielen’). Telkens wanneer Veen door zijn voorraad afgewerkte boeken heen dreigde te raken, haalde hij weer een partij uit zijn voorraad, liet er een nieuwe band omheen maken en bracht die op de markt. Het betrof soms heel kleine hoeveelheden... Meer dan eens ook werden oorspronkelijk ingenaaide boeken achteraf toch nog van een band voorzien (wat mede zou kunnen verklaren waarom precies ingenaaide exemplaren - vooral in goede conditie! - zo zeldzaam zijn). Verscheidene titels komen ook voor in steeds weerkerende uniforme uitvoeringen (Maskerband, Standaardband, Werkenband, Gordijntjesband of Poortjesband). Veelal gaat het daarbij dus om eerste drukken, die deel uitmaken van een recentere bindoplage. Ondanks het feit dat het archief van de uitgever grotendeels bewaard is gebleven, valt toch nog maar tot op zekere hoogte na te gaan hoe vaak Veen voor éénzelfde Couperustitel deze trukendoos heeft opengetrokken en hoe groot de bindpartijen dan telkens wel waren. H.T.M. van Vliet beeldde in zijn publicatie (aanvang 2000) alle hem bekende oorspronkelijke boekbanden van Louis Couperus (tot twee jaar na diens dood in 1923) in kleur af. De méér dan 500 varianten waren het resultaat van jarenlang reizen en speuren in tal van

Een bladzijde handschrift van Louis Couperus

bibliotheken en privé-collecties.

Toch zijn er sedert de publicatie van ‘Versierde Verhalen’ alweer nieuwe varianten door verzamelaars aangetroffen. Hoe delicaat de materie in feite wel is, wordt pas helemaal duidelijk wanneer men bovendien weet dat Veens ‘mathematische talenten’ hem bijwijlen deerlijk in de steek lieten. Soms ‘vergat’ hij een druk (de vierde editie van ‘Majesteit’ en de tweede van ‘Wereldvrede’ zijn er gewoon niet!), waardoor het completeren van een Couperuscollectie lange tijd ‘wachten op Godot’ is geweest. Van ‘Fidessa’ circuleren er dan weer twee (ook van formaat) verschillende tweede drukken. Zelfs Lambertus Jacobus Veen moest wel eens door een wat warrige periode...

Couperus-verzamelen-nu heeft diverse gezichten. Schaft men zich de ‘Volledige Werken’ in vijftig delen aan, dan bezit men de schrijver uiteraard compleet. Men doet in dat geval wél afstand van de esthetische charme van ettelijke schitterende banden en zal allicht nimmer de emotie kennen die ontstaat bij het lezen van een bewonderd boek in de originele druk, zoals de schrijver die te zien kreeg. Uiteraard kan de collectioneur zich al tevreden stellen met één (eventueel latere) bindoplage van de eerste editie van alle afzonderlijke Couperuspublicaties. Hij loopt dan echter nog steeds het risico dat precies enkele van de meest subtiele creaties van eminente boekverzorgers de weg naar zijn bibliotheek nooit zullen vinden. Met als leidraad het boek van professor H.T.M. van Vliet kan de bibliofiel verder de jacht openen op alles wat tijdens Couperus' leven van de man verscheen. Niet alleen gaat er in casu toch nog heel wat ‘latere’ schoonheid voor hem verloren, maar zo'n collectie dreigt de auteur meteen op te sluiten in een voorgoed voltooid verleden en zijn werk te veroordelen tot ‘de dingen die zijn voorbijgegaan’. Finaal blijft er de verzamelaar dus niets anders over dan toe te geven aan de ‘noodzaak’ om alle edities van Louis Couperus bij elkaar te brengen. Zijn collectie moet voor hem de permanente variometer blijven van de populariteit waarop auteur en oeuvre te allen tijde kunnen bogen. Dat externe factoren (een bijzondere verjaardag, een nieuwe bioscoop- of theaterproductie) daaraan soms niet vreemd zijn, zal hij geredelijk willen toegeven. Vaak zorgen die bovendien voor een aantal nieuwe drukken en houden ze de verzamelaar aldus gedurende weken, zo niet maanden, in permanente staat van opwinding. Iemand die onderkomen verschaft aan alle Couperusuitgaven, maakt ongetwijfeld op zijn boekenplank ook ruimte vrij voor alles wat er over de auteur verschijnt en verschenen is: van de allereerste biografie van Henri van Booven (van 1933) - via de kapitale uitgaven van Bastet en Van Vliet - tot de meest recente, provocerende publicatie van Maarten Klein (uit 2000), met daartussenin het brede gamma van honderden boeken, brochures, in gerespecteerde bladen verschenen artikels of obscure drukseltjes. De collectioneur sluit natuurlijk eeuwige vriendschap met élke literaire ‘lood-gieter’ - hij moge zijn degel ‘Arethusa’, ‘Mikado’, of zonder enig schaamtegevoel zelfs ‘Roofpers’ hebben gedoopt - die de oplage van zijn uitgaven tot enkele tientallen handgezette exemplaren beperkt. Onder het item ‘parafernalia’ ten slotte, koestert hij al wat van ver of nabij tot de sfeer van Louis Couperus behoort. De hele tijd al

[p. 270]

tracht ik een noodlottige bekentenis als de spreekwoordelijke hete brij voor me uit te schuiven, maar het moet nu maar eens uit zijn: ik behoor tot de laatste categorie...

Per titel en chronologisch staan ze dus keurig naast elkaar gerijd, de vijfendertig drukken van ‘Eline Vere’ bovenaan, even verder de achttienvoudige ‘Majesteit’, wat lager weer zesendertig maal ‘De Stille Kracht’, en eenentwintig keer ‘De Boeken der Kleine Zielen’... Allemaal

Deel van de Couperuswand uit mijn bibliotheek, net voor de reorganisatie...

samen zijn het honderden exemplaren: in dichte gelederen staan ze boven, onder en naast elkaar. Elders liggen in keurig gesloten kasten, zorgvuldig bewaard, enkele brieven van Henri van Booven, de originele in paarse inkt beschreven bedankingskaart van Couperus uit 1923, gestuurd aan diegenen die hem bij zijn zestigste verjaardag hadden ‘gefêteerd’. Een paar weken later was hij dood. Grote mappen bevatten de correspondentie met Couperianen, van wie enkelen intussen vertrouwde vrienden geworden zijn. In dozen zitten dan weer vele banden met registraties van televisiereeksen, video-opnamen, audio-cassettes, een allegaartje van foto's en oude fonoplaten waarop werk van Louis voorgedragen wordt... (Ik doe de kast maar gauw weer dicht). Om Couperus te parafraseren: ‘Dan nog sombert over de stille vreugde van het bezit, de slagschaduw van wat node wordt gemist!’ Op de bovenste rij van de boekenkast is nadrukkelijk plaats opengehouden voor de dertiende druk van ‘Eline’... die wellicht nooit heeft bestaan.

Wanneer de herder - alvorens hij de schapen weer naar de grote kudde leidt - zijn blik nog even over ze weiden laat, moet hij vaststellen dat het niet altijd de meest prestigieuze exemplaren zijn, waaraan de warmste genegenheid toegedragen wordt. Subjectieve factoren hebben vaak van lieverlede de materiële waarde helemaal overspoeld: hoe en wanneer de boeken verworven werden, uit welke collectie ze afkomstig waren, of - in zeldzame gevallen - wie ze geschonken heeft... Een héél bijzondere plaats neemt daarbij de driedelige eerste editie van alweer ‘Eline Vere’ in. Het is het eigen exemplaar van Frédéric Bastet, in volleren rode bandjes met gouden kroontjes op de rug en zijn ex-libris binnenin. Ooit bracht hij het vanuit Den Haag met de trein voor me mee. Het exemplaar heeft inmiddels geschiedenis geschreven. Zoals hier en daar al te lezen was, kocht Frédéric het in de jaren vijftig voor 1 (één) gulden bij een uitdrager en liet hij zijn ‘Eline’ achteraf herbinden naar eigen smaak. Omdat ‘Dionyzos’ zo vroeg verworven werd en J. Rotgans er zo'n mooie ‘Duitse’ band voor heeft gemaakt, ligt ook hij me nauw aan het hart (al weet ik natuurlijk permanent dat juist dat boek uit mijn collectie imperfecties vertoont). In ‘Metamorfoze’ fascineert de nooit eindigende beweging! Couperus zélf was al opgetogen over de verleidelijke vrouwenfiguur die zich op de zo typische Tooropband wel eeuwig uit haar windels zal blijven bevrijden. De paarse en gele gebatikte varianten van ‘De Stille Kracht’ moeten wel iedereen dierbaar zijn die ze bezit, al vind je die eerste editie slechts héél zelden zonder ‘getaande’ rug. Het is helaas niet anders... De laatste me ontbrekende band van vier die Neuhuys voor ‘De Boeken der Kleine Zielen’ tekende, werd me ooit door Clem Bittremieux bezorgd. Hoe zou ik dat dan kunnen vergeten? Chris Lebeau ontwierp luttele jaren na de band voor ‘De Stille Kracht’ ook het geniale ‘wagenwielmotief’ voor ‘Van Oude Menschen...’. Dáár eerst reiken literatuur en boekverzorging elkaar volkomen harmonisch de hand! Een van de 250 genummerde en door de auteur onveranderlijk paars gesigneerde exemplaren van ‘De Ode’ maakte jaren geleden al zijn feestelijke entree in mijn verzameling. Voor iedere ingewijde blijft het boekje verbonden met een uitermate droevige periode uit Couperus' bestaan. Dat de geellinnen editie van ‘De Ongelukkige’ - net zoals de tweedelige, ingenaaide ‘Hera(c)kles’ - Couperus' majestueuze handtekening op het schutblad draagt, is een bron van bijzonder deugddoende tevredenheid. Het exemplaar, dat eveneens uit André De Ridders nalatenschap afkomstig is, was immers net verkocht toen ik er bij Overdiep naar informeerde. Slechts na intens gemarchandeer kon het van de vorige eigenaar overgenomen worden... Wie al deze emoties van blijdschap en ontgoocheling niet herkent, is - vrees ik - geen échte verzamelaar...

‘Voor ik iemand op een idee breng, moet ik U waarschuwen: het verzamelen van Couperus is (dus) slecht voor uw gemoedsrust en nog sléchter voor uw portemonnee’ schrijft prof. H.T.M. van Vliet in zijn boekje over ‘Couperus Verzamelen’. De tijd dat het nog veel gemakkelijker kon, is helaas voorgoed voorbij. Toch zullen er flink wat Couperuscollectioneurs zijn (ze begonnen tientallen jaren geleden met het verzamelen dan...), die beschikken over eerste edities van alle of bijna alle werken van de auteur. Niemand echter kan of mag zeggen dat zijn verzameling, ook maar bij benadering, compleet is. Daarvoor zullen er wel altijd te veel onbekenden blijven in de druk- en bindgeschiedenis van het oeuvre van de grote Nederlandse romancier. Zelfs indien men wil uitgaan van de hypothese dat iemand toch alle varianten van elke druk onder één dak zou hebben weten te krijgen, dan nog kan er in wezen geen einde komen aan het verzamelen van de echte collectioneur. Hij zal beslist weer op zoek gaan naar andere en betere exemplaren dan deze die hij al bezit. Zou er uiteindelijk ook op dat vlak geen enkele vooruitgang meer te boeken zijn, dan blijft hem niets anders over dan - tenminste indien hij niet tevens literatuurwetenschapper is! - zijn verzameling in haar totaliteit van de hand te doen. Hij moet dan snel een andere schrijver zoeken... en zo gauw mogelijk weer aan de slag gaan.