Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 50

[p. 263]

Noord en Zuid herenigd?
Dirk-Emma Baestaens

De Bibliotheca Baestaens is de vrucht van de literaire passie van zijn oprichter, wijlen mr. F. Bastaens. De verzameling omvat vele handschriften en eerste drukken van literatoren uit zowel de Noordelijke als de Zuidelijke Nederlanden, voornamelijk uit de periode 1820 tot 1960. Daarenboven bevat de collectie een degelijke staalkaart van de Franse 19de-eeuwse literatuur. Vermits een aanzienlijk deel van het werk van schrijvers zoals de Balzac en Sand als roofdruk in Brussel werden uitgegeven, maken deze zeldzame eerste uitgaven, de zogeheten ‘préfaçons’, ook deel uit van het patrimonium van de bibliotheek. Ten slotte, gegeven de Antwerpse standplaats, is het niet verwonderlijk dat Antwerpse drukken met name incunabelen en uitgaven van vóór 1600 ook een belangrijk onderdeel vormen. Deze bijdrage heeft als doel de belangrijkste handschriften uit de Nederlandstalige literatuur in ons bezit aan te geven en de interactie met het wetenschappelijk literatuuronderzoek toe te lichten.

Manuscripten uit Noord en Zuid

Iedere bibliotheek ontspringt uit één of meerdere bronnen. Hier is het bronnenmateriaal tweeledig. Enerzijds de verzameling H. Dirkx, alias ‘Suikeren Jan’, geboren en getogen Antwerpenaar en een vermaard Balzac kenner. Interessant is dat de verzameling Dirkx zelf gebaseerd is op o.m. de collecties F. Toussaint van Boelaere, J. Greshoff en E. De Bom. Anderzijds de rechtstreekse contacten met de auteurs en/of hun afstammelingen. Tot deze bron rekenen we G. Burssens, M. Gilliams, M. Gysen, H. Lampo, M. Matthijs, F. Timmermans en F. Toussaint van Boelaere. Handschriften van deze auteurs hebben dan ook een relatief belangrijke plaats in de collectie, maar vormen daarom niet noodzakelijk de belangrijkste exponenten van de Zuid-Nederlandse, zeg maar Vlaamse literatuur. De bibliotheek herbergt een uitmuntende collectie handschriften van de Vlamingen G. Gezelle, F. Timmermans, P. van Ostaijen en de Nederlander G. Achterberg.

Laten we chronologisch eerst de Vlaamse, daarna de Nederlandse handschriften behandelen. 19de-eeuwse Nederlandstalige manuscripten komen in uitermate zeldzame gevallen nog in de handel gezien hun zeer grote zeldzaamheid. Indertijd werden een eerste worp en kladnotities letterlijk als wegwerpmateriaal behandeld!

Zuid-Nederlandse pronkstukken

Eén van de oudste handschriften behelst RikkeTikkeTak, naar het gelijknamige boek van Conscience (1812-1883) uit 1851. Deze historie geschreven vooraleer Conscience arrondissementscommisaris in Kortrijk werd benoemd, speelt zich af in een geïdealiseerde wereld waar alles terecht komt. Een vader die destijds met het leger van Napoleon meetrok, vindt na zovele jaren zijn dochter terug dankzij het liedje dat hij vroeger als smid liet horen. J. Bolckmans, een Antwerpse onderwijzer, heeft bewezen dat Conscience hier als een rasechte kroniekschrijver optrad (Zie hiervoor De held uit Rikke-Tikke-Tak in De Vlaamse Gids, 38:10, oktober 1954).

Enkele jaren later ‘componeerde’ G. Gezelle (1830-1899) het gedicht ‘Ik droome alreê van u, mijn kind’ waarvan twee versies bestaan, de oudste door J.J.M. Westenbroek (Gezelle de Dichter, Guido Gezellegenootschap, Pelckmans, 1995) gedateerd op september 1858. In dit gedicht spreekt Gezelle zijn verlangen uit naar het samenzijn met Eugeen van Oye in het nieuwe schooljaar. Gezelle hoopte vooralsnog dat Eugeen zijn retoricaklas afmaakte om daarna zijn priesterroeping te volgen. Dit gedicht is echter onaf. In december 1858 verliet Eugeen voorgoed het college. Ruim 40 jaar later zou Gezelle het gedicht voltooien. Deze finale versie, gesigneerd en gedateerd 12/2/97, bevindt zich in exemplaar nr. 15 (op 100) van Verzen, uitgegeven bij Veen, Amsterdam, 1902. De bibliotheek bezit nog 3 andere exemplaren van Verzen, namelijk de nummers 42,72 en 74 met de respectievelijke handschriften ‘Wie is als God’ (10/5/98), ‘Ego Flos’ (17/11/98) en ‘In Speculo’ (16/4/97). De dagtekening van de gedichten in Verzen leunt dicht aan bij het overlijden van Gezelle, namelijk 27 november 1899. Staan zij in het licht van Gezelles nakende opgang naar God?

Verder bezitten we een aantal gelegenheidsgedichten en natuurgedichten zoals ‘Het oude jaar is gekist’, verschenen in Tijdkrans 1893, ‘Hodie!’, een vreugdelied ter ere van Paus Leo XIII 1893, ‘Het Vlaamsche Volk’ geschreven voor het liefdadigheidsconcert van de koorkring ‘Amicitia’, 1893, ‘Als ge naar het koren luistert’, 20/5/93 met op de achterzijde een fragment van de eerste worp van een Franstalig eerstecommuniegedichtje ‘Alphonse, au doux retour’, ‘Spero Lucem’ of ‘o Leeksken Licht’ (1893), ‘De kobbe’ (1881), ‘De slekke’ (1881) en ‘De puid’ (1881).

Een belangwekkende brief van Gezelle aan F. de Cort, gedateerd 21 oktober 1862, handelt over het gebruik van het West-Vlaams in zijn gedichten: ‘Het ortografische van mijn uitgaven is toch zeer bykomstig, en de hoofdzaak niet; dichten alleen wilde ik in de tale die my gereedst van de lippen wil’. Waarschijnlijk verwijst Gezelle hier naar een tussenkomst tegen het taalprovincialisme van o.m. dr. J.F. Heremans en prof. Kannunik David op het zevende Nederlandsch taal- en letterkundig Congres in Brugge gehouden in september 1862. Deze brief ingebonden in Gedichten, gezangen en gebeden, Brugge, E. Gailliard 1862 met eigenhandige correcties was in 1925 in het bezit van P. van Ostaijen die erover op 25 januari 1925 aan L. Muls schreef.

[p. 264]

Binnenzicht in het kantoor en de bibliotheek van de familie Baestaens.

Het taalparticularisme vormt ook het onderwerp van een brief d.d. 18 februari 1870, gezamenlijk door prof. De Bo en Gezelle gericht aan de Zuidnederlandsche Maatschappij van Taalkunde naar aanleiding van beider weigering toe te treden tot het nieuw opgerichte Taalkundig Genootschap van Mechelen. Het ontlokt dr. Heremans de ietwat wrange vaststelling dat ‘onze waardigheid belet ons echter hen nog verder te smeeken’ (brief d.d. 12 maart 1870)

Karel van de Woestijne (1878-1929), Vlaanderens eerste grote dichter na Gezelle vóór Van Ostaijen, kunnen wij binnen de literaire stroming van het symbolisme tot de groten van Europa rekenen. Het is quasi onmogelijk nog handschriften te verwerven, aangezien er zich van de 609 bekende handschriften minder dan dertig in particuliere handen bevinden. Uit de verzameling Dirkx werden enkele bijdragen uit Interludiën II verworven, namelijk ‘Adonis’, ‘Hebe’ en de ‘Stierendief’. De eerste twee stukken verschenen in Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift in respectievelijk 1910 en 1913, terwijl ‘Stierendief’ gepubliceerd werd in De Gids, 1914. In 1994 werd bij het antiquariaat Moorthamers ‘Eros en Anteros’ verworven, ook al gebundeld in Interludiën II. Het is bekend dat Van de Woestijne zelf een bibliofiel was. Het is dan ook niet verwonderlijk dat deze handschriften door de beste boekbinders werden ingebonden, zoals Ch. De Samblanx en Weckesser.

Een tweede hoeksteen vormt de collectie P. van Ostaijen (1896-1928) wiens honderdste geboortejaar met een documentaire tentoonstelling in het AMVC in 1996 werd herdacht. De kern van de verzameling wordt gevormd door het bezit van mevrouw Y. Burssens-Goubet, de weduwe van Gaston Burssens, een trouwe metgezel van Van Ostaijen. In mindere mate dienen E. Schoonhoven, ridder R. Victor en E. Pringsheim als bronnen vermeld te worden. Al is deze schrijver zeer jong aan pneumothorax ten onder gegaan, toch is zijn invloed op het Vlaamse cultuurleven buitenmatig groot. Dankzij hem heeft de Vlaamse literatuur aansluiting gezocht bij de toenmalige grote stromingen, zoals het dadaïsme en het expressionisme. De bibliotheek bezit de definitieve versie van het handschrift. ‘De Bankroet-Jazz’, het eerste werk van Van Ostaijen waarin invloeden van de dada-beweging manifest aanwezig zijn. Het stuk is een filmscenario waarin hij het failliete Europa laat redden door de Jazzmuziek. De gebruikte stadhuispapieren (Gouvernement d'Anvers-1915-Arrêté) doen vermoeden dat het scenario kort na 1915 is geschreven. Toch kan het niet vóór 1919 geschreven zijn aangezien de schrijver een zekere ‘Noske’ laat optreden. Noske was de volkscommissaris die in 1919 de ‘Spartakisten-oproer’ in Berlijn op bloedige wijze liet neerslaan. In Berlijn maakte de schrijver ook kennis met de spirituele filosoof S. Friedländer die onder zijn pseudoniem Myona vele grotesken had gepubliceerd. De bibliotheek bezit een uitgelezen verzameling ‘grotesken’, prozastukken op te vatten als een agressieve satire om bepaalde ergerlijke of bespottelijke toestanden op maatschappelijk vlak te persifleren. Zijn helden zijn meestal mensen met de wil tot iets dat juist tegen het normaal geacht menselijk gedrag in-druist. Zo bezitten we de handschriften van o.m. zijn vroegst gedateerde groteske (maart-mei 1919) ‘De Kudde van Claire of de Maagdelijke Boemelaarster’. Deze groteske behandelt de spanning tussen een rationele idealiste en de samenleving die ze slechts als totaliteit liefhad en derhalve niet kan reduceren tot één begerenswaardige man. In augustus 1919 werkt de schrijver dit thema verder uit in zijn tweede groteske ‘Camenbert of de Gelukkige Minnaar’, waarin de hoofdpersoon door zijn beperktheid gelukkig is. ‘De Generaal’ verwijst naar een Peruaanse generaal die oproept tot een reine oorlog of de ideale martialiteit in een ideaal leger, samengesteld onder het principe van de erotische aanleg van ieder soldaat. ‘lus Primae Noctis’ waarin een ‘hij’ (PvO?) een ‘zij’ of een vroegere geliefde ontmoet en het heeft over de onmacht om de geconstateerde zinloosheid van het leven geheel te aanvaarden. Verder behandelt de groteske ‘De gehouden hotelsleutel of de kleine domme daad’ de drang van ene Latour om niet meer bemind te willen worden. In ‘Mechtildis, die goede meid’ beschrijft Van Ostaijen een Berlijnse straatmeid die haar beroep analyseert en wettigt volgens Kantiaanse dialectiek. ‘De trust der Vaderlandsliefde’ roept op tot het internationaal chauvinisme. We bezitten van deze titel het enige overgeleverde blocnotevel, dat op de

[p. 265]

Foto van een brief uit 1862 geschreven door Guido Gezelle (zie handtekening) aan F. de Cort

achterzijde het gedicht ‘Wals van kwart voor Middernacht’ bevat.

Verder bezit de bibliotheek enkele handschriften van lezingen, zoals ‘Proeve van parallellen tussen moderne beeldende kunst en moderne letterkunde’, ‘Et Voilà’, een inleidend manifest als tekst voor het Sienjaal-prospectus, de prospectustekst voor ‘Avontuur’ en ‘A. Mambour’.

Ten slotte bezitten we de onderlinge correspondentie tussen Van Ostaijen en Du Perron met als uiterste datum 17 maart 1928, de dag vóór het overlijden Van Ostaijen in Miavoye (zie E. Du Perron, Brieven, I, 1977, Amsterdam: Van Oorschot).

Felix Timmermans (1886-1947) is zeer sterk vertegenwoordigd. Zo werd in 1992 het volledige handschrift van zowel Pallieter en Adagio alsmede de drukproeven voor het Kindeken Jezus in Vlaanderen verworven, nadat eerder al op de Dirkx-veiling het handschrift van Het Kindeken was aangekocht.

Het Pallieter handschrift bevat ongeveer 960 beschreven bladzijden in alle formaten, enkele drukproeven van de voorpublikatie in De Nieuwe Gids maar is desondanks niet volledig en omvat slechts de eerste 20 kapittels met flarden uit kapittel 21 en 24. Desalniettemin weegt het handschrift ongeveer 5 kg (!). Voor een uitgebreide ontstaansgeschiedenis en bespreking van de varianten, verwijzen we graag naar de recente publicatie van prof. dr. A. Keersmaekers (Het geluk van een schrijver: Felix Timmermans en zijn Pallieter, 2 dln, Antwerpen-Gent, Pandora -Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 2000).

In de vroegste versies duiken twee bijzonderheden op, namelijk de schrijfwijze van de held ‘Palieter’ met één I, en de uitverkorene heet hier nog Marleentje, verwijzend naar het toen (anno 1911) zo populaire Marleentje-lied van E. Hullebroeck.

Pallieter wordt algemeen beschouwd als een ode aan de Vlaamse levenskracht en het boek kwam derhalve bijna op de rooms-katholieke index. Toch moet het thema van het levensgenot niet al te lichtzinnig opgevat worden. In de periode 1911-1914 waarin het boek geschreven werd, maakte Timmermans een zeer moeilijke periode door. Zijn ouders waren het huwelijk met zijn aanstaande zeer ongenegen en Timmermans nam zijn intrek in het Gasthof De Komeet waar hij constant geldproblemen kende. In 1912 huwde hij toch met zijn Marieke. Zijn ouders bleven afwezig op de plechtigheid.

Zijn postume gedichtenbundel Adagio (1947) bevat voornamelijk religieuze gedichten, doch het Adagio-archief bewaart ongeveer 150 verschillende gedichten waarvan 70 ongepubliceerd. Deze teksten bewijzen echter dat Timmermans klanken kan doen zeggen wat er in hem omgaat, of het nu gaat om natuurimpressies, jolige versjes en reflecties op eigen wezen en zwakheden.

Een aangename verrassing was de vondst van 5 handschriften ten behoeve van Timmermans' voordrachten over het ontstaan van Pallieter en Het Kindeken Jezus in Vlaanderen. Eén bundel vormt de eerste versie van de tekst voor Uit mijn rommelkas.

Verder bevat het archief eigenhandige versies voor een filmscenario (‘rolprent’) van Pallieter. De Ceulaer (Jaarboek 1976 van het Timmermansgenootschap) dateert het scenario omstreeks januari 1934. Toch zal de Pallieterfilm pas in 1975 voor het eerst te zien zijn in een bewerking met H. Claus als scenarist en R. Verhavert als regisseur.

Stijn Streuvels, pseudoniem voor Frans Lateur (1871-1969) is aanwezig met ‘Onschuld’, een prozastukje uit 1896, toen Steuvels nog als bakker aan de kost kwam en met ‘De Zaaihede’, het eerste van de vier delen uit De Vlaschaard. Deze tekst diende als kopij voor de publicatie in De Beweging, 1907. Uit 1928 bezitten we het handschrift van Kerstwake alsmede de briefwisseling met Frans Masereel betreffende illustraties van Kerstwake (Zie hiervoor M. de Smedt, ‘De briefwisseling Frans Masereel-Stijn Streuvels’, in Zoals ik U schreef, Jaarboek III van het Stijn Streuvels Genootschap, Lannoo, 1997).

Net zoals bij Gezelle, zijn oom, is Streuvels' Vlaamsgezindheid niet politiek gericht, maar gaat de richting uit van trouw aan de eigen volksaard wat ook in zijn werk zoals Land en Leven in Vlaanderen, een

[p. 266]

herwerking en bundeling van losse opstellen verschenen in 1923, tot uiting komt. Naast het handschrift is het typoscript, gecorrigeerde drukproeven en de definitieve drukproef aanwezig.

Noord-Nederlandse schatten

Voor W. Bilderdijk (1756-1831) is poëzie geen apart vak, maar vindt haar oorsprong in God. Volgens zijn levensvisie is de gelovige calvinist en de romantische dichter één en dezelfde. De auteur is aanwezig met 5 eigenhandig geschreven gedichten en verschillende aantekeningen geschreven in het boek Mengelgedichten door C. Lenige (1755-1780), een dichteres op zeer jeugdige leeftijd gestorven. De aard van de relatie tussen Lenige en Bilderdijk blijft vooralsnog onopgehelderd. (Zie Ph.H. Breuker, Konst voedt 's menschen geluk. It Makkumer dichtgenoatskip (1773-1777), Fryske Akademy, Makkum, 2000.)

De poëzie van J.W.F. Werumeus Buning (1891-1958) behandelt voornamelijk tegenstellingen als bloeien en vergaan, zingen en droefnis. Bekend zijn zijn balladen. We bezitten zowel het originele (1932) als het latere (1942, één van de 27) handschrift van het Spaans aandoende lied in honderd verzen ‘Maria Lécina’ alsmede de manuscripten ‘Ballade van den Watersnood’ en ‘Ballade van de Hertejacht’.

H. Marsman (1899-1940) was één van de kenmerkendste figuren van de Nederlandse literatuur tussen de wereldoorlogen. Na 1918 wendden veel kunstenaars zich af van de culturele tradities om zich over te geven aan een blinde levensdrift. Marsman noemde deze strekking vitalistisch. Tijdens een reis naar het Middellandse zeegebied maakte hij zich het antiekchristelijk cultuurgoed eigen. We bezitten ‘De Vliegende Hollander’ (1923), ‘Drievoudig Afscheid’ (1934), ‘Twee Andalusische Steden’ (Ibiza, feb. 1934), ‘Toledo’, ‘Notitie over Couperus’, ‘Dos Passos’ en ‘Nawoord’. Deze laatste behelst een bijdrage voor het boek Tegenonderzoek (1933) door Du Perron, nochtans geen goede vriend, getuige hiervan de opdracht van Du Perron in zijn boek Nutteloos Verzet: ‘Aan H. Marsman, met ongegiste gevoelens van vijandschap (en zonder veel verzet) EdP., Brussel, 2 Maart 1931’. Als opdracht kan dit tellen!

Van deze E. du Perron (1899-1940), bezitten we naast de briefwisseling met Van Ostaijen, 38 pagina's nethandschrift van de bundels ‘Gebed bij de harde dood’ (1928) en van ‘Rose en Geel’ opgenomen in Parlando (1930).

Naar aanleiding van de dood van Marsman - het schip waarop hij voer, werd getorpedeerd - publiceerde Nederlands grootste dichter Gerrit Achterberg (1905-1962) een aantal herdenkingsgedichten. Het werk van deze jongprotestantse dichter scheert hoge toppen bij verzamelaars en is na de verkoop van het Roest-archief niet meer te verkrijgen. Zijn verzen zijn zo chemisch-zuiver dat zijn oeuvre onnavolgbaar is. Het hele oeuvre, alsmede de stukken uit onze verzameling werden historisch-kritische uitgegeven door P.G. de Bruijn, Gerrit Achterberg, 4 dln, C. Huygens Instituut, Den Haag, 2000.

Achterberg was een schuw mens die instinctief grote collectiviteiten meed. In een vlaag van waanzin vermoordde hij in 1937 zijn hospita, gaf zich aan bij de politie en werd prompt opgenomen in het rijksasiel voor psychopaten (‘Huis van Bewaring’). Na jarenlange onderhandelingen over zijn invrijheidstelling kan hij eind 1943 genieten van extramurale verpleging. Al was hij tijdens zijn opname tewerkgesteld in de bibliotheek, toch viel het regime hem zwaar. Uit deze bewogen periode bezitten we 35 brieven gericht aan zijn vriend de dichter Ed Hoornik, alsmede een schrijven van zijn psychiater, Dr. Palies ook al aan Hoornik met de vraag of de uitgever Stols de nieuwe bundel ‘Thebe’ niet zo snel mogelijk kon uitgeven gezien het heilzame invloed op Achterbergs gemoedstoestand.

In 1993 werden 57 brieven aan H. Roest uit de periode 1944-1947 verworven. Roest, een literair journalist, steunde Achterberg, intussen gehuwd, financieel en gaf o.m. de rijmprent ‘Schaatsenrijder’ in 1944 clandestien uit. Dit handschrift alsmede de originele tekeningen door Beckmann en Bantzinger werden eveneens verworven. Roest regelde samen met het echtpaar Achterberg poëzielezingen in Dordrecht en om wat extra bij te verdienen werden op die lezingen handschriftjes, gebrocheerd door de echtgenote, te koop aangeboden. Al bij al werden er enkele tientallen versleten. Negen zulke boekjes bevinden zich in de bibliotheek met als ronkende titels Albast, IJzer, Brons, Telefunken, Arbeidsvermogen, Dossier, Kiem, Aandenken, Adam en Bloem. Manuscripten in ons bezit zijn o.m. de bundel Radar (met opdracht aan Stakenburg), typoscripten van de bundels Quantiteit en Hoonte, Columbus I met opdracht aan prof. dr. L. van der Horst, zijn behandelend geneesheer, Columbus II, Liezen en Regenbogen, Kus, Pastorale en Opwaartse Wegen.

In de vooroorlogse jaren kende Nederland naast de jongprotestantse schrijvers de zogeheten ‘jongkatholieke’ schrijvers. Jan Engelman (1900-1972) stond samen met o.m. A. Van Duinkerken en A. Kuyle (pseudoniem voor L. Kuitenbrouwer) aan de wieg van het tijdschrift De Gemeenschap, een periodiek die artistieke eisen ernstiger wenste op te nemen dan in andere rooms-literaire kringen. We bezitten het handschrift van De Tuin van Eros en andere gedichten (1934). De toon en de bijhorende sensuele tekeningen laten vermoeden dat Engelman, een individualistische estheet, de muze gebruikt als zowel inspiratie van erotische vervoering als van hemels verlangen. Van een andere redacteur aan De Gemeenschap, Antoon Coolen (1897-1961) bezitten we het handschrift van ‘De man met het Jan Klaasenspel’ (1933) en ‘Boeren op Nieuwe Aarde’. Coolens boeken behandelen vaak het thema van het traditioneel eigene maar zodanig opgebouwd dat de regionale contouren wegvallen en het onderwerp algemeen geldbaar wordt. Hier kan Coolen op één lijn met Streuvels geplaatst worden, een auteur over wie Coolen goedkeurend publiceerde.

Exclusief?

In dit kortbestek hebben we gepoogd de naar onze smaak opvallendste handschriften voor te stellen. Een aantal onvermelde schrijvers werd hiermee ongewild onrecht aangedaan. Toch worden zij niet over het hoofd gezien. Onze verzameling handschriften van o.m. Aafjes, Benoît, Boon, Brouwers, Claes, Douwes-Dekker, Elsschot, Gijsen, Nijhof, Swarth, Walschap en Zielens zijn aan de bevoegde instanties (sic) aangemeld en kunnen verder ontsloten worden. De hierboven geciteerde wetenschappelijke uitgaven zijn stille getuigen van onze wil tot samenwerking. Ons bezit is derhalve niet exclusief, aangezien we optreden als bewaarnemers voor de volgende generatie. Onze rechtstreekse afstammelingen? Hoop doet leven (en doet verzamelen!)