Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 50

[p. 138]

Jean Luc Meulemeester
Tafelen in een bad en nog iets meer

Van pure therapeutische instellingen evolueerden de publieke stoven tot ordinaire rendez-voushuizen en zelfs tot (verkapte) bordelen

Een middeleeuws stratenpatroon wordt in de literatuur steevast omschreven als een soort spinnenweb met vele kleine en vooral kronkelende steegjes. Auteurs laten niet na te wijzen op het vuil en de drek die er overal lag en die door de omwonenden soms zo maar vanuit vensters en deuren op straat werd gegooid. Van een stenen plaveisel was er, buiten enkele hoofdstraten, meestal geen sprake. Bij enige regen of sneeuw werd de grond vrij vlug tot een slijktapijt omgevormd. Opgravingen toonden echter aan dat er een bepaalde vorm van riolering bestond net als wateraanvoer door buizen in aardewerk en later in lood. Naast de glibberigheid bleef in de omgeving dikwijls een ondragelijke stank hangen. Allerlei dieren, zoals honden en katten maar ook varkens, kippen, eenden en ander pluimvee deden er hun behoefte en vonden in deze mesthoop dagelijks hun voedsel. Ratten en muizen evenals een resem insecten ontbraken wellicht niet. Bij een traditionele wandeling door Brugge leidt een gids de bezoeker bijna altijd doorheen de Stoofstraat, die de Walplaats met de Katelijnestraat verbindt. Hier kan hij zijn uitspraken over kleine en kronkelende straatjes visueel bewijzen. Tevens biedt dit smalle steegje de mogelijkheid om de minder hygiënische toestand van de middeleeuwse straten te evoceren. Maar er is meer. De benaming verwijst namelijk nadrukkelijk naar het bestaan van een stoof, van een badhuis dat in de vijftiende eeuw nogal wat bekendheid genoot. Deze Stoofstraat vormt in Brugge geen uitzondering. Er bestonden er meer. Uit de archieven blijken er gemakkelijk vijf af te leiden. Ook andere steden, zoals Aalst, Antwerpen, Brussel, Gent, Kortrijk en Mechelen, bezitten een Stoofstraat waarvan zowel het uitzicht als de minder goede faam vrij gelijkend zijn.

Het nemen van een bad kent een oosterse oorsprong. Vanuit het Nabije Oosten zijn badhuizen pas in de late Middeleeuwen in West-Europa, waarschijnlijk dankzij de kruistochten, doorgedrongen. In Brugge dateert de oudste vermelding uit 1303. Grotere steden bezaten er tientallen verspreid over de diverse wijken. In de vijftiende eeuw telde Leuven zes soortgelijke instellingen. In Brugge zijn er omstreeks 1500 een veertigtal aan te wijzen waarvan een concentratie in de Sint-Gilliswijk, het vroegere havenkwartier. Meestal lagen ze dicht bij een fontein of in de nabijheid van het waterhuis, kwestie van gemakkelijker over watertoevoer te beschikken. Sommige waren enkel voor mannen, andere voor vrouwen, maar de gemengde stoven trokken ongetwijfeld de meeste gasten. Al op het einde van de vierde eeuw verbood de Kerk tijdens de synode van Laodicea (Turkije) nochtans uitdrukkelijk het gemengd baden. Barbiers knipten er haar en mannen lieten er zich scheren. Tegen een bepaalde prijs kon iedereen er warmwater- of stoombaden nemen. Tijdens de winter kostte het verblijf wat meer, vermoedelijk omwille van de hogere verwarmingskosten. De populariteit van dergelijke stoven had wellicht niet alleen te maken met het feit dat de meeste huizen niet over een eigen badgelegenheid



beschikten, maar wel dat mannen en vrouwen elkaar in deze etablissementen moeiteloos konden ontmoeten en intussen genoten van allerlei geneugten van het leven. Ze werden blijkbaar vlug meer oorden van ontspanning en vertier dan van zorg voor het lichaam. Dit was evenwel noodzakelijk om een reeks van huidziekten buiten te houden. Misschien daarom bezaten ook hospitalen eigen stoven. Uit de rekeningen van het Brugse Sint-Janshospitaal weten we dat dit eeuwenoud gasthuis er twee gebruikte: een klein dampbad voor de zieken en een groot voor de zusters. Van pure therapeutische instellingen evolueerden de publieke stoven echter vlug naar ordinaire rendez-voushuizen en zelfs naar (verkapte) bordelen. Criminaliteit bleef evenmin uit. Volgens de Gentse stadsarchieven blijkt dat er in 1479 maandelijks zo'n 140 misdaden in de stoven plaatsvonden. Dat de kerkelijke overheid nogal negatief tegen het bestaan van zulke huizen van ontucht reageerde, spreekt voor zichzelf.

In het Liber Trotula (Brugge, stadsbibliotheek, hs. 593, f^o 15v en f^o), uit de vijftiende eeuw, prijken twee leuke voorstellingen van een badende vrouw. Bij een ervan neemt ze een kruidenbad en drinkt tegelijk een kruidendrank. Bij de andere stapt ze uit het bad en onder haar voeten ligt een kussen. Let telkens op de ovale vorm van de houten badkuip met twee oren.
[Foto: Brugge, Hugo Maertens]

[p. 139]

Balksleutel uit 1465 gebeeldhouwd door Wouter van Ighen voor de kamer van de vierschaar in het stadhuis van Damme. Het tafereel bovenaan stelt een badscène in een ‘stove’ voor. Let op de gluurder die van achter het gordijn toekijkt.
[Foto: Brussel, K.I.K.]

Herhaaldelijk drongen ze dan ook bij de stedelijke magistraten aan om in te grijpen. Zowel op het gebied van hygiëne als van goede zeden vaardigden de meeste stadsbesturen strakke voorschriften uit. Op zondagen en grote kerkelijke feestdagen bijvoorbeeld was het verboden ze open te houden. De leden van de Brugse schuttersgilde Sint-Joris mochten er geen bezoek brengen terwijl ze de mantel van hun eerbiedwaardige vereniging droegen. In sommige steden verenigden de exploitanten zich in gilden om blijkbaar hun belangen te verdedigen. Brugge voerde een soort gedoogbeleid waarschijnlijk nogal wat rijken en zeker vreemdelingen van deze instellingen gretig gebruik maakten. De meeste van die badhuizen werden uitgebaat door vrouwen die aan de inrichting soms lonkende namen gaven. Zo bleven ze voor het nageslacht bekend. In Brugge kende iedere middeleeuwer wellicht ‘In 't Lam’ toepasselijk gesitueerd in Maagdendal, ‘In den Vulenbras’ in de Gouden Handstraat, ‘In 't Hol’ op 't Hoogste of ‘Het Besemkin’ in de gelijknamige straat niet ver van de Jeruzalemkerk. Ook sommige uitbaatsters bleven in de Brugse archieven bewaard, zoals ‘Nathalie de scone vrouwe’ die omstreeks 1350 een ‘goede stove’ openhield. In bepaalde steden kondigden stadsomroepers het openen en het sluiten van de badhuizen aan.

Over het uitzicht van zo'n ‘quader herberghe’, zoals die in een tekst uit 1307 wordt genoemd, weten we heel weinig. Dat het om grotere huizen ging die waarschijnlijk aan de straatzijde niet echt opvielen lijkt logisch. De stove aan de Wulfsbrugge in Brugge bezat 37 bedden en één in Gent telde er maar eventjes 87. Het interieur kennen we vooral dankzij een aantal vijftiende-eeuwse miniaturen en het uiteinde van een gebeeldhouwde balksleutel in het stadhuis van Damme. Die slof werd in 1465 door Wouter van Inghen voor de kamer van de vierschaar aldaar gemaakt. De sculptuur stelt een naakte man en vrouw voor in een houten badkuip. Hun bewegingen suggereren een amoureus spelletje. Uit een deuropening komt een tweede vrouw met een ketel (warm water) en een man bespiedt het badend gezelschap van achter een gordijn. Deze voorstelling bewijst dat de middeleeuwer op een andere manier met de grenzen van schaamtegevoel omsprong dan het ons meestal wordt voorgehouden. Blijkbaar schrokken toen noch vrouwen, noch mannen ervoor terug om samen ongegeneerd naakt te baden of te gaan zwemmen. Bij zijn bezoek aan Brugge in 1438 merkte de Spanjaard Pero Tafur terloops op dat ‘het gemengd baden er even eerbaar is als het ter kerke gaan in zijn land’. Deze onbevangen sfeer wordt nog treffender geïllustreerd door een vijftal fraaie miniaturen die teksten van Valerius Maximus opfleuren. Zijn Latijnse geschriften waren zowel in de Middeleeuwen als in de Renaissance zeer geliefd. Ze werden zelfs in het Frans vertaald. Deze Romeinse geschiedschrijver, uit de eerste eeuw van onze tijdrekening, publiceerde namelijk, onder de titel Facta et dicta memorabilia, een gevarieerde verzameling anekdotes met voorbeelden van goed en slecht gedrag uit het dagelijkse leven ter ere van en als bron voor de toenmalige keizer Tiberius (14-37 na Chr.). Op deze miniaturen, die vooral het begin van boek negen van de vermelde uitgave illustreren, prijkt telkens de auteur die de rijk geklede keizer, met scepter en kroon, moraliserende commentaar geeft. Ook op de andere verluchtingen in die handschriften komen deze personages voor en geven commentaar op de gebeurtenissen.

De aangehaalde afbeeldingen bezorgen ons telkens binnenzichten in middeleeuwse badstoven, al moeten ze volgens de tekstinhoud Romeinse thermen voorstellen. Telkens staan in een ruime kamer, die wat hoger dan de straatvloer was gelegen, meerdere houten badkuipen. Uit inventarissen weten we dat in deze tobben een soort moltondeken lag tegen het afsplinteren van het hout, waardoor het blote lichaam zich moeilijker kon kwetsen. Dit is trouwens o.a. zichtbaar op een tweetal miniaturen die zich in Parijs bevinden. Het doek ligt over de rand en vermijdt zo eveneens kwetsuren bij het in- en uitstappen. De ovale of ronde tobben werden door de kuipers gemaakt. De duigen werden als recht werk vervaardigd en door drie hoepels, vermoedelijk in (water)wilgen of populier, samengehouden. Deze banden werden door de hoepelsnijder effen gemaakt, verdund en krijgen de gepaste helling om zo dicht mogelijk tegen de wand van de tobbe

Deze miniatuur uit een handschrift in de Thüringer Universitäts- und Landesbibliothek (hs. EL.f.88, f^o 76v) van Jena wordt toegeschreven aan Simon Marmion (+ 1489) en stelt een gemengde badstoof voor. Naast de amoureuze geneugten van het leven, doen de gasten zich ook rijkelijk te goed aan eten en drinken. De miniatuur wordt omstreeks 1450 gedateerd.
[Foto: Jena, Thüringer Universitäts- und Landesbibliothek]

[p. 140]

Randversieringen kunnen soms heel leuk zijn, zoals deze hier uit een Brugse handschrift met de voorstelling van het nemen van een bad en de gevolgen. Het manuscript dateert uit 1344 en wordt bewaard in de Bodleian Library (hs. 264, f^o 75r) in Oxford.

te komen. Dit is onder meer te zien op een randversiering in een Brugs handschrift uit 1344 in de Bodleian Library (hs. Bodley 264, f^o 75r) in Oxford of op een Duitse kopergravure, uit de tweede helft van de vijftiende eeuw, gestoken door Israhel van Meckenem met spelende kinderen in een huisbad. Vooral in het Duitse Rijk was het afbeelden van dergelijke badverrichtingen nogal in trek en bleven er diverse bewaard. In de bodem van de kuip was een gat om het water te laten weglopen en bovenaan bevond zich een overloopsysteem. De tobben stonden op houten blokken en trappen of een bankje zorgden ervoor dat het in- en uitstappen vlotter verliep. Rondom het eventuele houten verhoog liep een geul waarin het overtollige water kon weglopen. Twee handvatten dienden om de kuipen gemakkelijker te verplaatsen of om te draaien zodat het water kon worden uitgegoten. Op een Franse miniatuur zien we dat deze oren met kettingen aan een houten constructie waren verbonden waardoor de tobbe mogelijk iets van de grond hing. Was het misschien de bedoeling een soort schommel te creëren? Uit teksten weten we dat later sommige ook op wieltjes rusten waardoor de verplaatsing vlotter verliep. Boven de badkuip bevond steeds een baldakijn in de vorm van een tent of huik, uitgevoerd in gevlochten riet en bedekt met luxueuze stoffen zoals damast en afgeboord met goudborduursel. Het monumentale paneel (191,5 × 84,6 cm) Bathseba (Stuttgart, Würtembergische Staatsgalerie) van Hans Memling toont eveneens zo'n overhuiving met gordijnen. Ook Van Eyck en Bosch schilderden badenden. De aangehaalde gordijnen maakten het voor de baders mogelijk om zich van glurende ogen af te sluiten en het liefdesspel verder zonder bemoeials te beoefenen. Enkele afbeeldingen tonen inderdaad een man die vanuit een venster of van achter een doek het vrijende paar komt gadeslaan. Mogelijk waren in de kuipen zitbankjes aangebracht waardoor het bovenlichaam uitstak en alleen de onderste ledematen en het bekken in het water weekten. Zeker de vrouwen, maar soms ook de mannen droegen een hoofddoek of hoed met voile. De dames hadden hun haar opgemaakt en droegen juwelen. Het minnespel hoefde verder niet noodzakelijk in de tobbe te gebeuren. Aansluitend bij de badruimte waren in die amusementscentra afzonderlijke intieme achterkamers voorzien van een bed. Daar konden de badgasten zich discreet terugtrekken om zich totaal over te geven aan seksuele geneugten. De bewaarde verluchtingen laten daar geen twijfel over bestaan. Zo zien we een heer die bij een naakte dame aandringt om met hem het hemelbed te delen of een vrouw en een man die blijkbaar onder de lakens al verdere vorderingen in het liefdesspel hebben gemaakt. Op een Franse miniatuur

Dit interieur van een badstoof werd door de anonieme meester van Antoon van Bourgondië omstreeks 1470 uitgevoerd als illustratie van een tekst voor Valerius Maximus. Het boek bevindt zich in de universiteitsbibliotheek van Leipzig (Rep.I.11b, II, f^o 269r).
[Foto: Leipzig, Universitätsbibliothek ‘Bibliotheca Albertina’]

(Parijs, Nationale Bibliotheek) uit de vijftiende eeuw maakt het voltallige gezelschap aanstalten om zich in bedsteeën terug te trekken en verder van elkaar te genieten.

Terwijl het koppel baadde, genoot het van allerlei voedsel en drank. Op een Franse miniatuur zitten zelfs enkele hoge gasten aan een dis en kijken geamuseerd naar een badende man en vrouw die elkaar inmiddels gemoedelijk betasten. Dienaars en dienaressen brachten intussen spijs en drank aan. Zij zorgden ook voor warm water want vergeten we niet dat het klaarmaken van het bad een tijdrovende bezigheid was. Mogelijk werden kruiden en rozenblaadjes toegevoegd. Voor de kuipen stonden smalle (schraag)tafels of over de tobben was dwars een plank gelegd waarop het voedsel en vooral de drank kon worden geplaatst. Bij die laatste zaten mannen en vrouwen rechtover elkaar en konden comfortabel converseren. Op de berden lagen witte katoenen of linnen dwalen die over de randen heen hingen en mogelijk ook als servet fungeerden. Tinnen kannen en bekers laten vermoeden dat wijn of bier er rij-

[p. 141]

kelijk vloeiden. Op de tafel stonden ook glazen, nappen en bekers. Tussen de tinnen snijplankjes lagen lukraak wat hompen brood en enkele messen, die de gasten waarschijnlijk zelf meebrachten. Nooit ontbrak een schaal kersen, waaraan de minnaars zich meestal rijkelijk te goed deden. Deze rode vrucht symboliseert de vruchtbaarheid. Ze verschijnt dikwijls met erotische bedoelingen en volkse verhalen vertellen dat wanneer een man en een vrouw

In de Staatsbibliotheek van Berlijn bevindt zich dit handschrift, destijds eigendom van Antoon van Bourgondië, met teksten van Valerius Maximus waarin dit interieur van een Vlaamse (Brugse?) stoof ca. 1470 werd geschilderd door de bekende Philippe de Mazerolles (+ 1479). De randversieringen verwijzen eveneens naar een paradijselijke toestand, met o.a. bloemen en druiven. Let ook op de hond, symbool van de trouw, die zijn achterwerk naar de badende en vrijende ‘paartjes’ richt en dus eigenlijk symbolisch naar ontrouw verwijst.

kersen eten dit het begin wordt van een sensuele, zelfs seksuele avond. In Frankrijk en Zwitserland wordt een kroon van kersentakken op de vooravond van één mei aan de deur van vrouwen van lichte zeden aangebracht. Bij ons is die tak eerder bedoeld voor een levenslustig meisje. Rood is ten andere de kleur van de passie, van de liefde. Ondertussen fleurden jonge minstrelen met luit, fluit en viool het badend gezelschap instrumentaal en vocaal op. Een partijtje schaken of dobbelen kon intussen eveneens voor ontspanning zorgen.

Uit heel wat bewaarde afbeeldingen van middeleeuwse stoven, weliswaar dikwijls geschilderd met een moraliserende bedoeling of bij een gelijkaardige tekst, blijkt zonder meer dat dergelijke instellingen in trek waren, zeker bij de rijkere klasse. Naast de genoegdoeningen van het baden en het lekker eten werd intussen ook seksuele bevrediging bezocht. Dat dit erotisch baden meteen zorgde voor de hygiëne en het lichaam vrij hield van parasieten en ongedierte besefte de middeleeuwer waarschijnlijk niet. De vrij realistische voorstellingen van deze instellingen laten vermoeden dat de miniaturisten zich inspireerden op echte badstoven en ons zo een vrij naturalistisch beeld van deze leuke instellingen gaven, hoewel niet iedereen deze stelling deelt. Op grond van zedelijke overwegingen en omwille van het overbrengen van ziektes verdwenen deze badstoven in de zestiende eeuw. De hygiëne verminderde vervolgens voortdurend en we moeten wachten tot de negentiende eeuw vooraleer de badcultuur opnieuw populair zal worden. Maar intussen zijn de tijden niet veel veranderd...

Beknopte bibliografie

L. Gilliodts-van Severen, Inventaire des chartes, Brugge, 1879-1882, I, p. 458-460 en p. 629-630; A. De Poorter, Les bains publics ou estures au Moyen-Age, in: Jadis, XII, 144, december 1908, p. 188-190; W. Hausenstein, Der nackte Mensch in der Kunst aller Zeiten und Volker, Munchen, 1913; J. De Smet, Badstoven, in: 't Beertje, 1951, p. 25-30; R. Pernoud, De glans van der middeleeuwen, Utrecht-Antwerpen, z.d. (1959?), p. 172-175; W. Danckert, Unehrliche Leute. Die verfemten Berufe, Bern-Munchen, 1963, p. 64-87; R. Linskens, Wat 'n leven. Mannen en vrouwen in de middeleeuwen, Kapellen, 1974; E. Dhanens, Hubert en Jan van Eyck, Antwerpen, 1980, p. 206-211; A. Delva, Vrouwengeneeskunde in Vlaanderen tijdens de late middeleeuwen, Brugge, 1983; O. Borst, Alltagsleben im Mittelalter, Frankfurt am Main, 1983; N. De Reyniès, Le mobilier domestique. Vocabulaire typologique, Parijs, 1992, deel II, p. 690; K.M. Armer, U. Kiby, K. Kramer en E. Küthe, Badewonnen. Gestern. Heute. Morgen, Keulen, 1993; U. Kiby, Bäder und Badekultur in Orient und Okzident. Antike bis Spätbarock, Keulen, 1995; cat.v.d. tent. Van badhuis tot eroscentrum. Prostitutie en vrouwenhandel van de middeleeuwen tot heden, Brussel, 1995; H. Rottier, Rondreis door middeleeuws Vlaanderen, Leuven, 1996, vooral p. 184-185; G. Dupont, Maagdenverleidsters, hoeren en speculanten. Prostitutie in Brugge tijdens de Bourgondische periode (1385-1515), Brugge, 1996; L. Van Biervliet, 2000 jaar Brugge, de Bruggelingen en hun vreemdelingen, in: Waar is de tijd, Zwolle, 1998, p. 109-110 en M. Camille, Middeleeuwse minnekunst. Onderwerpen en voorwerpen van begeerte, Keulen, 2000.