Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 49

[p. 221]

Karel van Deuren
De Zee weerspiegeld in film en fotografie

De zee. La mer (Charles Trenet). The sea, the sea (Iris Murdoch). De Dode Zee op de grens van Israël en Jordanië...: gedachteassociaties die bij me opkomen naar aanleiding van dit thema-nummer ‘met zicht op zee’.

De zee is immers een universeel symbool, dat verschijnt in proza en poëzie, in gezang, in de schone kunsten. Het kan staan voor het begin van leven en eeuwigheid. De zee beschermt de rijkdom aan vissoorten en houdt de bedreiging in bedwang van energieën: petroleum, aardgas, lava. De zee wordt in verband gebracht met loutering, inzicht, ommekeer...

In onze liturgie spelen water en vissen een belangrijke rol. Het Grieks voor vis is ichtus, een letterwoord met de initialen van Jezus Christus Theon hylos Soter (J.Ch. Gods Zoon en Verlosser). De vis wordt uit schroom gebruikt voor de naam van de Heiland.

Het Doopsel, Johannes de Doper, het overvloedige gebruik van wijwater bij allerlei wijdingen en plechtigheden, is zeer bekend. Zo is er ook het oudtestamentische verhaal van Mozes die in een rieten mandje aan land gezet wordt om als volwassene het volk van Israël uit de slavernij in Egypte te bevrijden. Water: een sacraal zinnebeeld, herkenningsteken dat verwijst naar het goddelijke.

Aan Vlaamse films ‘met zicht op zee’ kunnen we snel voorbijgaan. De Vlaamse film bestaat nauwelijks. Toch hebben we de pionier, Henri Storck (1915-1999), die het strandleven documenteerde in de jaren 1920/1930. Hij was het die ook een geëngageerde documentaire draaide over het leven van de mijnwerkers in de Borinage (1933), samen met de cineast Joris Ivens (1898-1989) en de fotograaf Willy Kessels (1898-1974).

Foto's van de zee zijn er in overvloed. We hebben vanzelfsprekend een erg beperkte selectie moeten maken, waarbij we vooral gelet hebben op de intrinsieke kwaliteit van de prent: goede fotografie heeft geprevaleerd op het stipte, schoolse volgen van een opdracht; zoals expressiviteit

Anton Hardy, De Haan, opname met kleinbeeldcamera (Leica), kleurennegatieffilm

prevaleerde op technische perfectie. Overigens zou het een beetje pretentieus zijn een idee te willen geven van de iconografie van onze kust aan de hand van foto's. De Noordzee is wellicht het meest gefotografeerde Vlaamse landschap doordat het de drukste (en wellicht ook voor ons land de duurste) toeristische sites bezit voor de meest gevarieerde bevolkingsklassen. Aan de hand van enkele foto's proberen we een beeld te geven van verschillende ‘technieken’ die - wie weet - praktisch kunnen zijn bij een volgende zomervakantie aan zee. De voorbeelden zijn van knappe fotografen die onder meer wel tonen hoe verschrikkelijk mooi zwart-witfotografie nog kan zijn naast de colorfilm die zich definitief heeft ingenesteld op de amateurmarkt.

De Nederlandse filosoof Samuel IJsseling (K.U. Leuven), zegt dat de werkelijkheid ‘niet gegeven of aanwezig kan zijn zonder enige vorm van weergave.’ Hij illustreert de gedachte met het beeld van de spiegel die ont-hult maar altijd ook verhult. De werkelijkheid verschijnt altijd ‘daar waar ze in feite niet is: in de spiegel, op het toneel, in het kunstwerk, het verhaal, de filosofische theorie... Het verschijnen van de werkelijkheid waar ze niet is, behoort waarschijnlijk tot de structuur zelf van het verschijnen van al wat werkelijkheid genoemd wordt’. Als ik dat voor mezelf vertaal, wordt gezegd dat de werkelijkheid ex natura sua ertoe neigt zichtbaar te worden als weerspiegeling. De objectieve en subjectieve werkelijkheid wordt bewust herkend als mythologie, literatuur, beeldende kunst, muziek, theater, enz. ‘L'univers n'existe que sur le papier’ (Paul Valéry). Het is boeiend wellicht de hier geselecteerde zeefoto's tegen het licht van deze citaten te houden.

Jan Michiels (^o1930) is chemicus in de foto-industrie en zijn werk is van een boeiende en technisch uitstekende kwaliteit. In de fotoclub van zijn bedrijf heeft hij talrijke tentoonstellingen op zijn C.V. staan en een palmares waarop je fier kan zijn. Ongeveer de gehele wereld heeft deze wolkenfoto van Jan Michiels gezien in het circuit van de amateurfotoclubs. Ik weet niet hoeveel cups en medailles deze foto veroverd heeft, maar zeker is dat deze prent op een spectaculaire wijze prachtig is. Dankzij het oranjefilter kregen de wolken een fraai donker decor - de Pathetiek van de Schoonheid. De fotograaf is bij avondschemering achter zijn camera zo gaan staan, dat de zon van uit rechts over het strand schijnt en de decoratieve slagschaduwen goed op hun

[p. 222]

plaats vallen (rechts onder). Het evenwicht van lichte en donkere partijen is met grote trefzekerheid bereikt. De liefde voor de zee is dikwijls vertedering voor de overweldigende zachtheid van de wolken. Verzoening van tegenstellingen tussen witte, wollige cumuli en de strakke, staaleffen lucht, zand en palenhekken die het zand beschermen tegen ophoping. En in de verte aan de kust van Frans-Vlaanderen: de zee! de zee!

Van de tweede foto van Jan Michiels gaat een vreemde sfeer uit die vooral te

Walter de Mulder, Te Nieuwpoort aan zee, jaren '60, supergroothoek, 60 × 60 mm licht oranjefilter

danken is aan het feit dat we de ruiters op de rug zien; geen enkel herkenbaar gezicht. De eindeloosheid van de zeehorizon is aangegeven door het perspectief van de bereden paarden. De ene ruiter (rechts) houdt a.h.w. schouwing van zijn pupillen en het koppel kleine figuurtjes, in de verte aan de waterlijn (links) preciseren de diepte van het strand. Alsof de mensen hun doel hebben bereikt. De hemel is licht en fascinerend en over het zeestuk-op-papier heen hangt een stilte die niet kan worden verscheurd. Een paar veegjes weerspiegeling in de plassen aan de zee. De sfeer is dreigend en ik weet eigenlijk niet waarom.

Walter de Mulder (^o1933) werkte als leraar in het kunstonderwijs in Gent en Sint-Niklaas. Hij debuteerde in de jaren 1950/1960 en het was direct duidelijk dat hij wist wat kwaliteit was. Geen toegevingen aan modes of aan de esthetische clichés. Een paar dingen waren voor hem belangrijk.

1.	Hij kende de beste Amerikaanse, vaderlandse en Duitse naoorlogse fotografie. Hij kende de meesters en hun stelregels.
2.	Technische kwaliteit is voor hem incontournable.
3.	De kostbare onderwerpen zijn de echte dingen: de boom, de zee, het gelaat van de oude boeren die zijn buren zijn. De hoogte van de horizonlijn bepaalt de hele sfeer van een zeegezicht.
4.	De compositie is persoonlijk en perfect, niet verbeterbaar.

De zee is hier een zwarte strook waar een waaier met drie verschillende patronen tegenaan ligt; in het midden: a.h.w. de ruggengraat met zijn regelmatige ribbeltjes; rechts: gelijkmatiger zachtgrijs zand dat wat meer contrast gekregen heeft. Je kan het niet zo goed bedenken, je kan het alleen plots in de gaten krijgen zoals de Japanse dichter de haiku cadeau krijgt (Bert

Jan Michiels, Wenduine

Bracke, voor Radio 3 sept. 1993.)

De Noordzee fotografeer je best voor zonsondergang. Hoe lager de zon in zee zakt, hoe groter het contrast wordt. Walter de Mulder werkt hier met grote oppervlakken: hemel (wolkenloos), de zee (inktzwart, het witte zand). Het evenwicht in de rechthoek is streng grafisch opgebouwd: geen mens, geen fanfare.

Over het grafische gehalte van fotografie schrijft Walter de Mulder het volgende: ‘Het zijn wel uitgesproken grafische beelden. Ik vind dat sterke foto's iets grafisch nodig hebben. Daarom hou ik ook zoveel van zwartwitfotografie. Die kracht krijgt men niet zo vlug bij kleurenfotografie. En wanneer zijn kleurenfoto's pas héél sterk? Wanneer er diepe zwarte partijen in voorkomen.’ De rijkdom van de fotografie is diep doorgedrongen in het werk van Walter de Mulder, wiens apologie van de zwartwitfotografie je dwingt om na het lezen van zijn credo terug te gaan naar de frisse authenticiteit van de beelden zelf. ‘En wanneer voelt men pas de kracht en schoonheid van licht? Inderdaad, wanneer ook diepe zwarten aanwezig zijn. Ik heb ook altijd getracht het zwart zo diep mogelijk uit de emulsie te krijgen en het wit zo zuiver en helder mogelijk. Maar wel met daartussen alle grijswaarden. Daarom is het werk in de doka zo belangrijk. Dat hebben de jonge fotografen van vandaag ook ontdekt.’

Anton Hardy (^o1941) is professor aan de hogeschool Sint-Lucas in Brussel. Hij is bekend als zelfstandig fotograaf die voor de industrie en de distributie heeft gewerkt, maar die nooit het contact verloren heeft met de schoonheid zoals ze alleen door fotografie kan worden opgeroepen. Als hij op vakantie gaat (niet naar Nepal of de Volksrepubliek), is dat naar De Haan aan zee. Met zijn kleinbeeldcamera geladen

[p. 223]

met een kleurenfilm (die hij later zelf zal afdrukken. Het fijne handwerk.)

De zee was de beeldhouwer van onze verbeelding. Natuurlijk waren de vis alleen jutebuizen, volgespoten met betonmassa om de zandverplaatsing te beletten. Het op- en aftrekkende getij deed de laatste retouche. Anton Hardy deed het omgekeerde van wat Jean Mil heeft gedaan of het verhaal van de vis en de zeegodin. Hij ontdekte op het strand de vis en schrijft bijna triomfantelijk: ‘De zee deed de rest.’

Johan Swinnen, De Toekomst, gebruikt als nieuwjaarswenskaart 2000

Dit was inderdaad een cadeau voor de fotograaf dat hij niet kon laten liggen. Fraai van twee kleuren die het beeld als praliné op je tong laten smelten. De originele foto's werden gedrukt op een groot formaat (30 × 50 cm) waarmee aan het genre ‘landschap’ tegemoet gekomen wordt en natuurlijk ook aan de eisen van de expositie die in Antwerpen plaats heeft gehad in het kader van een Zomer van de fotografie.

Het strand van het meest negentiende-eeuwse badstadje van de Vlaamse kust. Het stormt. Iedereen heeft dekking gezocht, de windzeilen zijn opgeborgen, de stokken konden niet meer worden binnengehaald. Ze lijken nog afknakbare lucifertjes in de orkaan. Anton Hardy bereikt het verfijnd effect van zijn beelden met kleurenfilm. Een voorkeur voor ‘volledigheid’? Het kleurengamma is van een verrukkelijk isabellebeige, dat op zich de prent waard is. Een woestijn, waar allicht ooit iemand langs geweest is. Wie hoort de storm nog?

Em. Debaillie (^o1932) is een bekend professioneel fotograaf in Oostende die niet kan weerstaan aan de verleiding van de artistieke fotografie. Hij heeft zelfs een pseudoniem (Jean Mil) gekozen voor dat aparte werk. Uit zijn oeuvre hebben we een paar prenten opzij gelegd die a.h.w. de werkelijkheid verschalken of ook juist onthullen. We hebben hier het panorama en het naakt. Of: het sociale leven en het intieme dromend alleen-zijn aan het strand.

Eigenlijk is de truc die voor de twee foto's gebruikt werd een van de bekende maar zelden herkende karakteristieken van de fotografie: het oorspronkelijke beeld wordt onttrokken aan zijn reële afmetingen. Het panorama wordt (natuurlijk) verkleind, de buste van de zorgenloze zonnebaadster wordt geïdentificeerd met het duin, vergroot en helemaal opgenomen in het landschap; de fotografische korrel harmonieert met het strand. Het panorama vraagt een zo ongewoon fotopapierformaat (het gewone

Jean Mil, Het duin wordt naakt, het naakt wordt duin, opgenomen in Maria ter Duinen (Mariakerke) bij avondschemering, normale opnamehoek (60 × 90 mm). Jean Mil c 2000

landschap overigens altijd), dat er een grote charme uitgaat van het landschap dat je nooit kan zien zoals de camera dat doet/gedaan heeft.

Wat fotografie op alle andere grafische technieken voor heeft, is de eenvoud, de moeiteloosheid waarmee de natuurlijke schoonheid van het onderwerp kan worden weergegeven. De kleurenfilm kan soms de lelijkheid van de dingen waartussen wij leven registreren, maar eveneens hoe verrukkelijk de kleurtonen kunnen zijn van bijv. het kleurenpoeder op de vleugels van de vlinders. Of het huilende kindje op de knieën van de soldaat in oorlog.

De opname De toekomst gebruikte Johan Swinnen voor zijn nieuwjaarswenskaart. Deze voortreffelijke fotograaf (doctor in de kunstgeschiedenis en hoogleraar-pedagogisch coördinator van het Hoger Instituut van Schone Kunsten in Antwerpen) is dit beeld blijkbaar niet als wenskaart gaan maken, maar pas op het moment dat het een functie kreeg, werd zijn dubbelzinnigheid glashelder. Dit is niet meer een vakantiekiekje maar een innerlijk beeld van een stukje zee-schap dat de dromende fotograaf bijna achteloos heeft genomen. Bijna. Want je ziet dat de print met aandacht werd vastgelegd en met zorgvuldigheid is opgebouwd. Het eiland op de horizon vormt een juist grafisch evenwicht met het voorplan en in mooi tegengewicht met de afrastering aan de linkerkant waar één verticale staaf méér zit dan rechts. De eenheid van de hele rechthoek wordt bevorderd door de horizontale strepen water in het midden van de foto en het subtiele grafische spel met een paar tintjes grijs van zwart tot wit tegen de bovenrand. Het geheel laat een diep melancholische indruk na van: wat zal de toekomst brengen? Wat brengt 2000? Paradise lost? Paradise regained?

[p. 224]

Slotbeschouwingen en bedankingen

Ter gelegenheid van het verschijnen van dit themanummer organiseert de Dienst Cultuur van de Stad Oudenburg in het Stedelijk Archeologisch Museum (Abtsgebouw) in de Marktstraat 25 in Oudenburg tot en met 1 oktober 2000 een tentoonstelling Met zicht op zee. Deze expositie is dagelijks toegankelijk tussen 14 en 18 uur. De bedoeling bestaat erin aan de hand van enkele honderden documenten en objecten een overzicht te tonen van de relatie tussen zee en land. Langs deze weg dankt het Stadsbestuur van Oudenburg iedereen die aan deze realisatie heeft meegewerkt.

Realisatie

De uitgave van dit themanummer, dat meteen als catalogus dient voor de tentoonstelling Met zicht op zee, berust bij de redactie van het tijdschrift Vlaanderen. De realisatie van de tentoonstelling gebeurde in opdracht van het Stadsbestuur van Oudenburg.

Algemene Coördinatie:

Jean Luc Meulemeester

Administratie en onthaal:

Administratief personeel van de Dienst Cultuur

Tekening embleem:

Kurt Vancraeynest

Technische uitvoering tentoonstelling:

Technisch personeel van de Stad Oudenburg o.l.v. Arnold Inghelbrecht, hoofd technische dienst

Marines

Ik zag marines van Constant Permeke,
‘'t zeetje’, voor mannen die bevissen haar,
vervaarlijk, maar die zelf zonder vaar,
of doende alsof: arbeiden en niet smeken;

Van Saenes Zeeën, Cartesiaans mystiek,
de zee van Spilliaert, Storm van De Momper,
de baai waar Icarus, zonder zijn wiek,
in 't blauwselsop door Bruegel werd gedompeld.

Ik zag in Gaasbeek in de torenkamer
van Jan de Smedt een Noordzee aan de wand.
Soms vraagt me die marine, als zijn gezant,
het eigen kwelmen te beleven samen:

Ik zie de man voor zijn ezel gezeten,
met zijn penselen aan het werk op 't doek.
Een schilder, weet je, schildert zijn geweten,
zijn golfslag naar de Zee der Stilte op zoek.

Hubert Van Herreweghen

Lijst met bruikleengevers

Antwerpen, Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven

Antwerpen, Koninklijk Vlaams Conservatorium

Antwerpen, Museum voor Fotografie

Antwerpen, Museum voor Volkskunde

Antwerpen, Nationaal Scheepvaartmuseum

Antwerpen, Privé-verzameling

Antwerpen, Studiecentrum Vlaamse Muziek

Bellegem, Privé-verzameling

Brugge, Archeologische Dienst

Brugge, Arentshuis

Brugge, Groeningemuseum

Brugge, Groot-Seminarie

Brugge, Gruuthusemuseum

Brugge, Kultuurbibliotheek

Brugge, Privé-verzamelingen

Brugge, Rijksarchief

Brugge, Sint-Godelieveabdij

Brugge, Stedelijke Musea

Brugge, Stadsarchief

Brugge, Stadsbibliotheek

Brugge, Steinmetzkabinet

Brugge, Verz. A. De Groote-De Jonghe

Brugge, Zusters van Spermalie

Brussel, Algemeen Rijksarchief

Brussel, Koninklijke Bibliotheek

Brussel, Koninklijk Museum voor Kunst en Geschiedenis

Brussel, Koninklijk Muziekconservatorium

Brussel, Privé-verzameling

Brussel, Stedelijk Museum ‘Het Broodhuis’

Desselgem, Kostuumverhuur Willaert

Diksmuide, Stadsarchief

Gent, Bijlokemuseum

Gent, Privé-verzameling

Gent, Rijksarchief

Gent, Rijksuniversiteit

Gent, Stadsarchief

Koksijde, Abdijmuseum Ter Duinen - 1138

Koksijde, Privé-verzamelingen

Kortrijk, Privé-verzameling

Middelkerke, Kustmuseum

Middelkerke, Privé-verzameling

Moerzeke-Kastel, Privé-verzameling

Oostende, Ministerie Vlaamse Gemeenschap (afd. Waterwegen Kust)

Oostende, Museum voor Schone Kunsten

Oostende, Stadsarchief

Oostduinkerke, De Muelenaere en Lefevere Art Gallery

Oostduinkerke, Nationaal Visserijmuseum

Oudenburg, Sted. Verzameling

Roeselare, Privé-verzameling

Scherpenheuvel, Kerkfabriek O.-L.-Vrouw

Torhout, Sint-Jozefsinstituut

Veurne, Stadsarchief