Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 49

[p. 156]

Marnix Pieters
Walravenside en de zeevisserij in de vijftiende eeuw

Inleiding

Het ligt niet in de bedoeling van deze bijdrage een algemeen overzicht te schetsen van de Vlaamse zeevisserij gedurende de Middeleeuwen. Rond dit thema is immers al heel wat onderzoek gepubliceerd vooral vanuit een historisch perspectief. Daar in deze studie vanwege de aard van het aangeboord bronnenmateriaal zelf, enerzijds de vissen en anderzijds de materiële aspecten ondervertegenwoordigd blijven, leek het veeleer de moeite waard om in het kader van dit nummer een beeld, zij het kort, te schetsen van een Vlaams middeleeuws vissersdorp dat niet alleen in historische, maar ook via archeologische bronnen is gedocumenteerd. Walravenside gelegen op het grondgebied van Oostende nabij de grens met Middelkerke, is hiervoor als laatmiddeleeuws vissersdorp goed geschikt. Sinds 1992 wordt op deze site immers uitgebreid archeologisch onderzoek uitgevoerd door het Instituut voor het Archeologisch Patrimonium (IAP) van de Vlaamse Gemeenschap in nauwe samenwerking met de provincie West-Vlaanderen. Gebaseerd op het onderzoek van deze uitzonderlijke site is door de provincie West-Vlaanderen de afgelopen twee jaar het museaal project ‘Walraversijde’ ontwikkeld.

‘Daniaus li poissonniers de Wilravenszeide’

Op deze manier wordt Walravenside vermeld in een Iepers document uit 1290. Het betreft het oudst bewaarde spoor naar Walravenside in een geschreven document. In één adem wordt hierin ook duidelijk verwezen naar de activiteiten van minstens een deel van de bewoners: nl. de visserij.

Deze ‘yde’ of aanlegplaats van Walraf is vermoedelijk ontstaan in de tweede helft van de dertiende eeuw langsheen een kleine zee-inham. Rond dit tijdstip zien we langsheen de zuidelijke Noordzeekust verschillende dergelijke ‘yden’ ontstaan zoals Koksijde, Nieuwe Yde (nu Oostduinkerke) en Lombardsijde om maar enkele van de in Vlaanderen best gekende ‘yden’ te noemen. Over de aard en het uitzicht van het dertiende- en veertiende-eeuwse

Foto door A. Choqueel van een bij laag tij op het strand van Raversijde blootgespoelde woning met houten wanden. Bemerk tevens de centrale haardplaat in baksteen. [Naar A. Choqueel, 1950]

Walravenside, dat zich onder het huidige strand bevindt, zijn we vooral ingelicht door de jarenlange inzet van lokale vorsers als A. Choqueel, A. Mortier en E. Cools. Tot in het midden van de jaren '70 kwamen op het strand bij laag tij geregeld resten van deze site bloot. Sinds de aanleg van golfbrekers op het strand van Raversijde is dit niet meer het geval maar liggen de resten bedolven onder een dik pak zand.

Op het einde van de veertiende eeuw heeft Walravenside zoals ook Oostende trouwens, enorm zwaar te lijden van kusterosie waardoor de bewoners verplicht worden landinwaarts een nieuw dorp uit te bouwen. Als reactie op deze moeilijkheden aan de zeezijde wordt enkele jaren later ook een nieuwe dijk aangelegd. Die staat bekend als de ‘Gravejansdijk’.

Een nieuw Walravenside achter de dijk

Dit nieuwe Walravenside dat gedeeltelijk bedreigd wordt door de aanleg van allerhande infrastructuur in functie van de uitbouw van het domein Raversijde wordt door het IAP en de provincie West-Vlaanderen zo goed mogelijk preventief archeologisch onderzocht.

Dit nieuwe Walravenside kende gedurende de vijftiende eeuw een zekere bloei. In deze periode behoorde het immers tot de belangrijkste vissersdorpen van Vlaanderen. Dit blijkt uit allerlei historische documenten, zoals het volgende voorbeeld laat aanvoelen. Van de 82 Engelse geleidebrieven voor de haringvangst die in 1443 aan Vlaamse vissers werden verleend, waren er dertien bestemd voor vissers uit Walravenside. Hieruit blijkt voldoende het relatieve belang van Walravenside binnen de toenmalige Vlaamse visserij.

De periode van relatieve bloei vertaalt zich verder ook vooral door de groei die Walravenside in deze periode doormaakte. Het dorp bereikte toen immers zijn maximale uitgestrektheid en telde minstens enkele honderden inwoners. Het dorp bezat tenminste sinds de jaren '30 van de vijtiende eeuw ook een eigen kapel met drie beuken en een indrukwekkende toren. De bouw van deze kapel, gewijd aan Sint-Jan-de-Doper, kwam tegemoet aan de verzuchting van de inwoners om niet dagelijks meer naar Middelkerke ter kerke te moeten

[p. 157]

gaan. De feestdag van Sint-Jan-de-Doper, 24 juni, valt precies samen met de aanvang van het haringseizoen.

Deze periode van relatieve bloei werd opgevolgd door een diepe crisis op het einde van de vijftiende eeuw tengevolge van de opstand tegen Maximiliaan van Oostenrijk. Na deze opstand kwam het herstel echter nooit meer echt op gang. De kaart van Pieter Pourbus van het Brugse Vrije verschaft een mooi beeld van het dorp in de tweede helft van de zestiende eeuw

Grondplan van een deel van het opgegraven 15de-eeuwse Walravenside. De woningen gelijken op mekaar zowel qua grondplan als qua oriëntatie. De grote donkere zones vertegenwoordigen veenwinningsputten. [Foto: Zellik, Instituut voor het Archeologisch Patrimonium].

met een relatief kleine kern rond de kerk. Het definitieve einde kwam er ten slotte met het beleg van Oostende (1601-1604) toen een deel van de Spaanse ruiterij in Raversijde werd gekazerneerd.

Het vijtiende-eeuwse Walravenside opgegraven

Het vijftiende-eeuwse Walravenside wordt gekenmerkt door een dichte opeenstapeling van woningen in baksteen met een dakbedekking uit organisch materiaal, vermoedelijk galigaan, een soort zegge geschikt als bedakingsmateriaal. Aan de binnenkant waren de muren wit gepleisterd. Deze witte deklaag komt enerzijds de klaarte binnenin ten goede, maar heeft anderzijds ook een ontsmettende functie. Mogelijkerwijze waren de muren ook gewit aan de buitenkant, maar hiervoor zijn geen archeologische gegevens voorhanden.

Het algemeen plan met de plattegronden (zie afbeelding) toont dat de gebouwen dicht bij elkaar staan en zowel in grondplan als oriëntatie op elkaar gelijken. Hun plattegrond is rechthoekig en in de lengte verdeeld in twee of meer vertrekken. Het verwarmingselement, een open haard, bevindt zich meestal in de grootste kamer die vermoedelijk dienst deed als centrale leefruimte. De plattegronden van de woningen variëren vooral in de lengte, van 12 tot 18 m. Een uitzonderlijke keer is een gebouw van 25 m lengte geregistreerd. De breedte van de gebouwen bedraagt steeds 5 tot 6 m. Rond heel wat van de onderzochte woningen was een bakstenen plaveisel aanwezig. Dit moest de bewoners toelaten om ook bij regenweer de woning enigszins proper te betreden. Soms is in deze plaveisels ook natuursteen verwerkt. Natuursteen is niet aanwezig in de polders en is dus noodzakelijkerwijs aangevoerd. De vloer binnen de woningen bestond meestal gewoon uit aangestampte klei. In een dergelijk geval is vaak enkel de haardsokkel gevloerd met baksteen, zoals ook reeds te zien is op de foto van één van de gebouwen op het strand. In sommige woningen zijn ook bevloeringen in baksteen vastgesteld.

De afvoer van het van de daken afstromend regenwater werd zowel geregeld met ondergrondse bakstenen riolen, met bakstenen greppels als met eenvoudige in de grond uitgegraven greppels die het water naar nabijgelegen grachten of depressies afvoerden.

De drinkwatervoorziening werd hoofdzakelijk geregeld aan de hand van zgn. tonwaterputten m.a.w. waterputten waarvan de wanden zijn opgebouwd uit boven mekaar gestapelde tonnen zonder bodem noch deksel (zie afbeelding). De houten duigen van deze tonnen zijn zeer goed geschikt voor dendrochronologisch onderzoek, omdat ze perfect radiaal gekliefd zijn en afkomstig zijn van eiken die in dichte wouden zijn gegroeid. Het onderzoek van de jaarringen levert dan ook in vele gevallen precieze informatie op omtrent de veldatum van de boom. Tegen het midden van de vijftiende eeuw werden deze tonwaterputten vermoedelijk meer en meer vervangen door bakstenen exemplaren. De tonnen zijn haast allemaal van eenzelfde formaat. De lengte van de duigen bedraagt 72 tot 75 cm en de inhoud van deze relatief kleine tonnetjes schommelt tussen 110 en 150 liter. Gezien de context en de inhoud betreft het vermoedelijk haringtonnen.

Beerputten zijn eerder schaars vertegenwoordigd en zowel uitgevoerd in baksteen als in hout. De houten beerputten zijn vervaardigd uit herbruikte houten tonnen of uit een met planken beslagen constructie van vier hoekpalen. Uit het onderzoek van de vulling van een beerput in baksteen is gebleken dat de gebruikers van deze beerput een zeer specifiek afvalverwerkingspatroon hanteerden vermits naast de gewoonlijke materie die in een beerput belandt er - wat dierlijke resten betreft - enkel visresten werden in aangetroffen. Het grover botmateriaal van varken, rund, schaap/geit werd dus duidelijk elders gedeponeerd. Het onderzoek van de vulling van een andere beerput toonde aan dat de gebruikers ervan zeer dicht, zelfs te dicht bij schapen leefden. Dit kon worden afgeleid uit de aanwezigheid van typische schapenparasieten.

Naast deze gebouwen met hun geassocieerde infrastructuur is het terrein van het vissersdorp ook gekenmerkt door een aantal grotere zones waar veen is gestoken. Deze situeren zich tussen de gebouwen in en werden herbruikt als stortzones waar allerlei afval kon worden gedeponeerd. Deze als afvalput herbruikte veenwinningsputten leveren op deze wijze heel wat informatie op over het dagelijks leven van de inwoners van Walravenside.

Een gemeenschap met een blik op de toenmalige wereld

Een groot aantal vondsten, zowel artefacten als ecofacten, geven aan dat de vissers van Walravenside toegang hadden tot allerlei producten uit verre en minder verre gebieden.

Een deel van de in Walravenside opgegraven natuursteen is afkomstig van de oostkust van de Britse Eilanden, vermoedelijk van de omgeving van Newcastle-upon-Tyne. Dit kon uitgemaakt worden op basis van een petrografisch onderzoek. Deze natuursteen maakte waarschijnlijk deel uit van scheepsbalast die soms ter compensatie van een zware heenvracht voor de terugkeer diende te worden ingeladen. Deze natuursteen mag niet als nutteloos balast beschouwd worden, vermits Oostende zo nu en dan vissers uit Walravenside verzocht om gesteentemateriaal mee te brengen ter versterking van de dijken. De steenkool die her en der op de site wordt aangetroffen is vermoedelijk eveneens afkomstig uit Newcastle-upon-Tyne. Daar werd reeds in de late Middeleeuwen op grote schaal en in dagbouw steenkool ontgonnen die o.a. bestemd was voor overzeese export.

Het hout van de tonnen van de Raversijdse tonputten is volgens het dendrochronologisch onderzoek haast uitsluitend afkomstig uit de omgeving van Gdansk (Polen). Dit kan zowel in de vorm van duigen of planken als in de vorm van tonnen in Walravenside zijn beland. De laatste mogelijkheid is de meest plausibele.

Behalve de aanwezigheid van de klassieke ceramiekimporten uit het Rijnland en van een beperkt aantal ceramische producten uit Schotland, Frankrijk en Italië is vooral de constante aanwezigheid van Spaanse lustermajolica merkwaardig. Kurk om vlotters en om schoenzolen te vervaardigen is eveneens uit het mediterraan gebied afkomstig evenals de in Walravenside geconsumeerde granaatappels. Zwarte peper en paradijskorrels zijn twee kruiden die

[p. 158]

respectievelijk afkomstig zijn uit India en uit het West-Afrikaanse kustgebied. Enkele ivoren kammen ten slotte zijn vermoedelijk ook afkomstig van dit laatst vermelde gebied.

Het is niet helemaal duidelijk hoe de aanwezigheid van deze exotische producten moet worden geïnterpreteerd. Enerzijds hebben de vissers vanwege hun activiteiten vermoedelijk een gemakkelijkere toegang tot al deze producten, anderzijds hangt aan al deze producten ook een prijs vast. Bij de

Een vier tonnen diepe tonwaterput. Het hout van deze tonnen is volgens het dendrochronologisch onderzoek afkomstig uit het Baltisch gebied, meer specifiek van de omgeving van Gdansk (Polen). [Foto: Zellik, Instiuut voor het Archeologisch Patrimonium].

interpretatie van deze producten mag ook de bijdrage van kaapvaart en van scheepswrakken die af en toe strandden op de kust van Walravenside niet uit het oog worden verloren.

Welke vis werd gevangen?

Het archeologisch onderzoek in Raversijde levert ook miljoenen visresten op. De natte kalkrijke klei vormt immers een ideaal milieu om visresten te bewaren inclusief van kraakbeenvissen. De klei bewaart zelfs zeesterren. De visresten zullen na grondige studie heel wat informatie opleveren over de zeevisserij in de vijftiende eeuw. Als algemeen beeld voor de visconsumptie in Walravenside zelf komen op dit ogenblik de volgende algemene patronen aan het licht. In Walravenside consumeert men o.a. allerlei minder gegeerde vissoorten als zeeëngel, kathaai en gladde haai. Dit zou kunnen verklaard worden door het feit dat deze soorten op de toenmalige markten niet zeer geliefd waren waardoor de vissers ze eerder voor zichzelf hielden. In diezelfde zin valt ook op dat de in Walravenside aangetroffen kabeljauw- en schelvisresten een stuk kleiner zijn dan deze die aangetroffen worden op sites in het binnenland. Ook hier kan men stellen dat zeelieden het beste voor de markt reserveerden en de vis waarvoor enkel een mindere prijs kon worden bedongen liever voor zichzelf hielden.

Daarnaast worden in Walravenside ook kuilen aangetroffen met de resten van het vermoedelijk voor de markt klaarmaken van vissen. Zo werden in de zgn. platvissenkuil de resten van een 130-tal schollen aangetroffen. Nader onderzoek van de gehoorsteentjes of otolieten van deze vissen wees uit dat deze allemaal gevangen waren in de Zuidelijke Noordzee gedurende de maanden maart-april.

Behalve vis werden ook af en toe zeezoogdieren zoals bruinvissen gevangen. Deze waren culinair zeer geliefd en werden vermoedelijk actief gejaagd. De vissers van Wenduine legden zich bijvoorbeeld speciaal op de vangst van bruinvissen toe. Het verzamelen van schelpdieren als mosselen, oesters en wulken behoorde waarschijnlijk ook tot de activiteiten van deze vissersgemeenschap.

Behalve zeevis duiken onder de vondsten ook geregeld palingresten op. Het is niet uit te sluiten dat in Walravenside in allerlei kleine waterlopen ook intensief op paling werd gevist. Occasioneel duikt ook een karper en een snoek onder de vondsten op.

Vissers uit Walravenside genieten in de vijftiende eeuw van een matige welstand

Uit het voorgaande blijkt duidelijk dat in de vijftiende eeuw de visserij meer is dan vangen, bewerken en verhandelen van vis. De vissersboten worden duidelijk ook aangewend om allerlei andere producten te verhandelen, zoals steenkool bijvoorbeeld. Dit breed gamma van activiteiten verklaart meteen ook ten dele dat de vissers met allerhande nieuwe producten in contact komen. De materiële aspecten van het vissersmilieu in Walravenside geven dan ook te kennen dat de inwoners genieten van een matige welstand. Die is vemoedelijk gedeeltelijk te verklaren vanuit de hierboven aangestipte activiteiten.

De eerste onderzoeksresultaten van de visresten uit Walravenside laten vermoeden dat de vissers zich verder ook niet uitsluitend op één of andere specifieke vissoort toelegden maar door diversificatie het risico zo veel mogelijk trachtten te spreiden en alle beschikbare inkomstenbronnen aanboorden inclusief kaapvaart.

Summiere bibliografie

G. Asaert, Scheepvaart en visserij, in Algemene Geschiedenis der Nederlanden, dl. 4, Middeleeuwen, Bussum, 1980, p. 128-134.

R. Degryse, De Vlaamse Haringvisserij in de XVe eeuw, in Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis van Brugge, LXXXVIII, 1951, p.116-133.

R. Degryse, Van ‘buza’ tot ‘buis’. De ontwikkeling van het Vlaamse vissersvaartuig (12de-16de eeuw), in Ostendiana, I, 1972, p.137-158.

R. Degryse, Vlaamse kolenhandel en de Schonense kaakharing te Newcastle upon Tyne (1377-1391), in Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis van Brugge, CXX-3/4, 1983, p. 157-188.

M. English, De kerk van Raversijde, in Biekorf, 1960 61-7, p. 229-234.

D. Houbrechts en M. Pieters, Tonnen uit Raversijde (Oostende, prov. West-Vlaanderen): een goed gedateerd verhaal over water- en andere putten, in Archeologie in Vlaanderen V, 1995/1996, Brussel, 1999, p.225-261.

C. Kightly, M. Pieters, D. Tys en A. Ervynck, Walraversijde 1465. De bloeiperiode van een vissersdorp aan de zuidelijke Noordzeekust, brochure domein Raversijde, 2000.

M. Pieters, Archeologisch onderzoek te Raversijde (stad Oostende, prov. West-Vlaanderen). Interimverslag 1992, in Archeologie in Vlaanderen II, 1992, Brussel, 1993, p. 247-264.

M. Pieters, met een bijdrage van F. De Buyser, Laatmiddeleeuwse landelijke bewoning achter de Gravejansdijk te Raversijde (stad Oostende, prov. West-Vlaanderen). Interimverslag 1993, in Archeologie in Vlaanderen III, 1993, Brussel, 1994, p. 281-298.

M. Pieters, Raversijde: a late medieval fishermen's village along the Flemish coast (Belgium, Province of West-Flanders, Municipality of Ostend), in G. De Boe, F. Verhaeghe (red.), Rural Settlements in Medieval Europe. Papers of the ‘Medieval Europe Brugge 1997’ Conference, vol. 6, Zellik, 1997, p.169-177.

M. Pieters, A. Ervynck, W. Van Neer, F. Verhaeghe, Raversijde: een 15de-eeuwse kuil, een lens met platvisresten, en de betekenis voor de studie van de site en haar bewoners, in Archeologie in Vlaanderen, IV, 1994, p.253-277.

M. Pieters, F. Bouchet, B. Cooremans, K. Desender, A. Ervynck en W. Van Neer, Granaatappels, een zeeëngel en rugstreeppadden. Een greep uit de inhoud van een bakstenen beerput uit het 15de-eeuwse Raversijde (Oostende, prov. West-Vlaanderen), in Archeologie in Vlaanderen V-1995/1996, 193-224.

D. Tys, Een historische Landschapsstudie van Middeleeuws en Later (Wal)Raversyde (einde-10de tot begin-17de eeuw), Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, 1996.

W. Van Neer en A. Ervynck, Archeologie en vis, Zellik, 1993.

W. Van Neer en A. Ervycnk, New data on fish remains from Belgian archaeological sites, in W. Van Neer (red.): Fish exploitation in the past. Proceedings of the 7th Meeting of the ICAZ Fish Remains Working Group, Tervuren, Annales du Musée Royal de l'Afrique Centrale, Sciences Zoologiques, 274, 1994, p. 217-229.