Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 49

[p. 152]

Ludo Vandamme
Het Vlaamse kustgebied tussen Middeleeuwen en de Nieuwste Tijd (16de-18de eeuw)

De Vlaamse kust kreeg vorm in de Middeleeuwen: de duinengordel, inpolderingen en bedijkingen, de ontwikkeling van havensteden en vissersdorpen. Het huidig uitzicht van dit gebied is overwegend het resultaat van ontwikkelingen tijdens de voorbije twee eeuwen. Vanuit dit perspectief lijkt de lange periode van de zestiende tot en met de achttiende eeuw een overgangstijd. Dit verklaart wellicht ook de matige belangstelling bij historici; veel fundamenteel historisch onderzoek is er inderdaad niet verricht met betrekking tot de Nieuwe Tijd. Niettemin voltrokken er zich in deze periode een aantal interessante ontwikkelingen die bij nader toezien de kustregio vandaag mee hebben bepaald.

Het kustgebied ingeperkt

Vanuit staatkundig oogpunt werd de Vlaamse kustlijn in deze periode ernstig ingeperkt. Vooreerst was daar de scheiding tussen de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden als gevolg van de Opstand van de Nederlanden tegen Spanje (Tachtigjarige Oorlog, 1568-1648). Het heroveren van Vlaanderen door Alexander Farnese had in 1584 nagenoeg volledig zijn beslag gekregen en werd op 5 augustus 1587 bekroond met de capitulatie van Sluis. Enkel Oostende kon zich als opstandige stad handhaven. In 1604 heroverde Maurits van Nassau evenwel Sluis en werd het gebied dat vandaag als Zeeuws-Vlaanderen bekend staat bij de Verenigde Provinciën gevoegd. Deze verovering kaderde in een strategie om alsnog het laatste opstandige bolwerk Oostende te ontzetten.

Het kustgebied rond de Zwinmonding had ca. 1600 alles van een desolaat landschap: eertijds bloeiende stadjes zoals Aardenburg en Sluis waren nagenoeg volledig ontvolkt en grote gebieden stonden als gevolg van strategische dijkdoorbraken onder water. Noch de Spaanse bestuurders, noch de Verenigde Provinciën dachten eraan het gebied droog te leggen. De grensregeling die vervolgens bij het afsluiten van het Twaalfjarig Bestand werd bereikt is in grote lijnen de huidige staatsgrens in dit gebied gebleven.

Detail uit het schilderij (doek, 214,5 × 215 cm) met de voorstelling van de Duinenabdij door Pieter Pourbus, uit 1580. Mogelijk werd het doek besteld in opdracht van abt Robert Holman (1568-1579) met de bedoeling om dit klooster eventueel na de calvinistische troebelen te herbouwen. Van dit werk bestaat een kopie die in 1957 door F. Poupel werd uitgevoerd voor het museum van de Duinenabdij in Koksijde.
Brugge, Groeningemuseum

Een flink stuk van het westelijke kustgebied van Vlaanderen ging in het midden van de zeventiende eeuw verloren. Het was een periode van haast voortdurende oorlog tussen Spanje en Frankrijk met steeds wisselend, maar hoe dan ook aanzienlijk territoriumverlies tot gevolg. De kasselrijen Broekburg en Sint-Winoksbergen met de havensteden Grevelingen en Duinkerke werden in 1659-1668 definitief bij Frankrijk gehecht.

Duinen en polders

De jonge duinenvorming tijdens de volle Middeleeuwen had het duinengebied omgevormd tot een brede, vlakke zandstrook met een sterke, verscheiden vegetatie. De daaropvolgende ontwikkeling van hoge paraboolduinen liep nog door tot in de zestiende eeuw en gaf het duinenlandschap zijn grillig karakter mee. De vorming van paraboolduinen en andere vormen van verstuivingen maakten een continue exploitatie en bewoning van dit gebied onzeker. Ondoordacht menselijk ingrijpen zoals het toelaten van overbegrazing, het verzamelen van brandhout en plaggenroof, en het niet inperken van het konijnenbestand werkten zandverstuivingen in de hand. Dorpen en kleinere woonkernen zoals Koksijde, Duinhoek (bij De Panne) en Zuidcote, allen in het westelijk kustgebied, verdwenen in deze periode onder het zand. Uitzonderlijk werd tot nieuwe stichtingen overgegaan. In 1783 stichtte een groep Veurnse financiers en notabelen het vissersdorp Kerckepanne (Jozefsdorp) in een duinpanne en werden Blankenbergse vissers geronseld om de site te bevolken. Deze onderneming had iets utopisch en liep uiteindelijk na enkele jaren (1788) op de klippen.

Het meest spectaculair was ontegenzeggelijk het verdwijnen tijdens de zestiende eeuw van de Duinenabdij nabij Kok-

[p. 153]

sijde, enkele eeuwen eerder nog één van de meest prestigieuze cisterciënzerabdijen in Europa. Reeds in het midden van de eeuw voelde de ingekrompen abdijbevolking het water naar de lippen stijgen en werd gesolliciteerd naar een nieuwe vestiging, bij voorkeur in het rijke Brugge. De schilder Pieter Pourbus werd gevraagd een opstaand plan te schilderen van de abdijgebouwen, voorzien van alle bouwkundige informatie. Toen Pourbus zijn ‘caerte’ in 1580 aan de Duinenabt in Brugge aanbood,

Gravure (19,8 × 27,3 cm) met de stad Oostende bij het begin van het beleg, ca. 1601. In de bovenste hoek links zien we een gedeelte van de stad Brugge. Oudenburg, stedelijke verzameling [Foto: Oostkamp, J. Breyne]

stonden, ondermeer door de godsdienstroebelen van het einde van de zestiende eeuw, enkel nog wat muren van de abdij recht. Deze site werd de volgende eeuw als steengroeve geëxploiteerd en het duinenzand deed de rest.

De aanwezigheid van dorpen, havenplaatsen en abdijen ontstond mede door toedoen van de vorst, aan wie het duinengebied als ‘woeste grond’ toekwam. De vorst liet zijn rechten (jacht- en weiderecht) bewaken door twee opperduinwachters, respectievelijk voor de Westduinen (Duinkerke-IJzermonding) en de Oostduinen (IJzermonding-Sluis). Niet zelden kregen loyale vorstelijke dienaars deze ambten toegeschoven; ze streken de inkomsten op en lieten het veldwerk over aan lokale duinwachters. De bekende Brugse jurist Joost de Damhoudere werd in 1565, na jaren slopend werk in de centrale raden in Brussel in dienst van de vorst, beloond met het opperduinwachterschap van beide secties. Maar ook de huurders van het jachtrecht behoorden tot de notabelen. In 1623 huurde Marco Cassetta de konijnenwarande tussen Oostende en Blankenberge. Deze Italiaan uit het gevolg van de veldheer Spinola werd de stamvader van de invloedrijke Cassetta-familie in Brugge.

Het vorstelijk toezicht werd hoe langer meer geformaliseerd wat zich vanaf de zestiende eeuw uitte in een reeks plakkaten.

Het onmiddellijke hinterland werd gevormd door polders. De uitbatingsvorm bestond overwegend uit grote hoeven die een commerciële landbouw bedreven: weinig veeteelt, veel graangewassen voor de markt. De laatmiddeleeuwse tendens van schaalvergroting zette zich in deze periode verder door: kleinere boerderijen vielen ertussen uit zonder vandaag één materieel spoor na te laten (‘Wüstungen’). Permanent bleef het gevecht doorgaan om de vruchtbare kleigronden te vrijwaren van oprukkend duinenzand of van zeewater via overstromingen die op dijkbreuken volgden.

De waterhuishouding in het laag gelegen polderland bleef een prioritaire zorg van bewoners en bestuurders. Daartoe werden in de Middeleeuwen wateringen (en polders) georganiseerd met een eigen bestuur en werking en gefinancierd door de inbreng van de ingelanden. De kustpolders vormden een rijk lappendeken: grote wateringen in de kasselrij Veurne en de Blankenbergse Watering strekten zich over meer dan tienduizend hectaren uit; kleinere wateringen zoals 's Heer Baseliushoek nabij Oostkerke (bij Brugge) waren amper enkele honderden hectaren groot. Net zoals in duinenbeheer zorgde ook hier toenemende centralisatie voor nauwere samenwerking en een adequate werking. Met name het bestuur van het Brugse Vrije, het platteland rond Brugge, kwam veelvuldig en dwingend tussen in de organisatie van de wateringen. Ofschoon hier nog veel onderzoek moet gebeuren, lijkt het waarschijnlijk dat de toegenomen overheidsbemoeienis de kwaliteit van het dijkenbeheer sterk ten goede kwam en aldus een verklaring biedt voor het gering aantal dijkbreuken en overstromingen in deze periode.

Niettemin bleef het zeewater een continue dreiging en zorgden vooral militaire operaties voor catastrofale overstromingen. Over de operaties tijdens de Opstand tegen Spanje hadden we het hoger. De strijd om Sluis (1587, 1604), Nieuwpoort (1600) en Oostende (1601-1604) had telkens opnieuw strategische inundaties tot gevolg. In het kader van de verdediging van het opstandige bolwerk Oostende omstreeks 1600 werden de duinen ten oosten van de stad doorgestoken en baande de zee zich een weg in het achterliggend polderland (Bredene, Mariakerke, Oudenburg, Leffinge). Sommige plaatsen zoals Sint-Katharina, even ten westen van de stad, verdwenen definitief van de kaart. De droogmaking van dit gebied verliep allerminst rechtlijnig. In de tweede helft van de zeventiende eeuw werden net drooggelegde gronden nabij Zandvoorde opnieuw onder water gezet om een spoelkom te creëren die de verzanding van de havengeul diende tegen te gaan. Omstreeks 1720 gebeurde hetzelfde in de omgeving van Snaaskerke. Het besluit van Napoleon Bonaparte in 1803 tot de bouw van een spuidok en een sluis betekende dat het landschap rond Oostende eindelijk tot rust kwam.

Op bescheiden niveau werd er ook aan landwinning gedaan. Dit was het geval bij de schorrenvlakte dat door het dichtslibbende Zwin op haar linkeroever werd achtergelaten. Een nieuwe reeks polders tussen Sluis en Knokke kreeg op die manier vorm; het meest bekend is het Hazegras, het schorrengebied rond Knokke.

Havens

De middeleeuwse haven van Brugge dankte zijn bloei aan de zeeverbinding via het Zwin. De verzanding van deze zeegeul had de ontwikkeling van voorhavens in de hand gewerkt. De belangrijkste was Sluis die vanaf de late Middeleeuwen hoe langer hoe moeilijker bereikbaar werd voor zeeschepen. Brugse inspanningen met baggerwerken, loodsen en bakens konden dat

[p. 154]

weinig verhelpen. Tijdens de late vijftiende en de zestiende eeuw ontwikkelde Brugge een reeks grootschalige infrastructuurwerken die in wezen geen oplossing gaven aan de dichtslibbing van de zeehaven. Tot de geldverslindende projecten behoorde het graven van het kanaal van Oostburg (‘het nieuwe gedelf’, 1500-1516). Het betrof een kanaal dat de oostelijke Zwinarm verbond met de Westerschelde nabij Biervliet. De uitschurende kracht door het verschil in getijdenwerking bleek geen oplossing te bieden voor de aanslibbing in de Zwingeul. In de tweede helft van de zestiende eeuw werd daarenboven een volledig nieuwe kanaalverbinding tussen Brugge en Sluis in gebruik genomen.

De internationale handelskringen in Brugge, zowel de vreemde handelsnaties als de Brugse internationale kooplui, hadden niet op deze infrastructuurwerken gewacht om zich tijdens de zestiende eeuw te profileren op de Antwerpse markt en om hun commercieel netwerk vanuit de nieuwe metropool te behartigen. De Opstand van de Nederlanden was er ten slotte op het einde van de zestiende eeuw verantwoordelijk voor dat zowel de Zwingeul als de Westerschelde van hun inlandse haven(s) werden afgesneden. Sluis, op het einde van de vijftiende eeuw op sterven na dood, had intussen reeds zijn zelfstandigheid verloren. Het vervallen havenstadje werd in 1498 ingeschakeld in het vorstelijk domein; in 1566 verkocht de vorst, Filips II, tenslotte het stadje aan Brugge. Het vervulde nog een rol als militair speerpunt in de strijd tussen Noord en Zuid op het einde van de zestiende eeeuw en werd in 1604 definitief bij het Noorden gevoegd.

Aanvankelijk leek niets erop te wijzen dat Oostende, in de zestiende eeuw nog een bescheiden vissersstad, de belangrijkste zeehaven van de Zuidelijke Nederlanden zou worden. De bescheiden havengeul was er in het midden van de vijftiende eeuw weliswaar tot een nieuwe haven uitgebouwd en via een nieuw gegraven kanaal met de Ieperleet verbonden. De Opstand van Spanje zorgde daarentegen voor een volledig verval. Het beleg en de capitulatie van de stad in 1604 werd overal in Europa met veel belangstelling gevolgd, leverde een stroom van publicaties op maar resulteerde wel in een verwoeste en ontvolkte stad. De oude havengeul was volledig dichtgeslibd en de visserij was verdwenen. Meer dan 200 vissersfamilies weken in die jaren uit naar Vere, Middelburg, Vlissingen en andere plaatsen in de Noordelijke Nederlanden. Merkwaardig genoeg zorgde het rampzalig beleg van Oostende voor een totaal nieuwe oriëntatie voor de zeehaven. De diepe geul ten oosten van de stad, verantwoordelijk voor de jarenlange inundatie van het omringende platteland, werd als havenkom uitgebouwd. De oude haven in het westen werd opgeheven. Maurits van Nassau had deze haven tijdens het beleg van Oostende vooral vanuit strategisch oogpunt uitgebouwd. Naderhand ondersteunden de aartshertogen de commerciële mogelijkheden.

De scheiding tussen Noord en Zuid hield immers in dat de toegang tot de traditionele havens Sluis en Antwerpen door de Verenigde Provinciën werd gecontroleerd. Het binnenlands verkeersnetwerk diende bijgevolg opnieuw georiënteerd te worden. De aartshertogen lieten een prestigieus netwerk van binnenwateren uitwerken dat zorgde voor een aansluiting van het hinterland rond het Schelde- en Leiegebied op de bescheiden Vlaamse kusthavens. De spits werd in 1613 afgebeten toen een aanvang werd gemaakt met het graven van het kanaal Gent-Brugge. Pas in 1624 was het werk klaar; er werd ruim gebruik gemaakt van de oude bedding van de Zuidleie. Ook bij het aanleggen van het traject Brugge-Nieuwpoort kon een bestaande waterloop, de Ieperleet, worden geïntegreerd. Dit kanaal werd doorgetrokken naar Duinkerke en vanuit Plassendale werd een verbinding gemaakt naar de haven van Oostende. In 1641, toen het werk afgerond was, stond een kanaal van 90 kilometer ter beschikking voor de binnenvaart dat Brugge en het binnenland verbond met de bescheiden zeehavens Duinkerke, Nieuwpoort en Oostende. Dit netwerk werd in de tweede helft van de zeventiende eeuw uitgebouwd tot een volwaardig maritiem complex met Oostende als zeehaven, een zeesluis ter hoogte van Slijkens (tussen Plassendale en Oostende), een uitgediept kanaal naar Brugge en in deze stad een nieuw aangelegde havenkom. Het centraal bestuur koos resoluut voor Oostende, dat in deze periode opnieuw een stad van 6000 inwoners was geworden. Duinkerke was in 1658/1662 definitief in Franse handen overgegaan en de Vrede van Münster (1648) had de sluiting van de Schelde en het Zwin bezegeld. In deze periode richtte de internationale handel van de Zuidelijke Nederlanden zich bij voorkeur naar Spanje. Zo voeren vanaf 1670 jaarlijks twee geëscorteerde konvooien vanuit Oostende richting Cadiz.

In de achttiende eeuw ontwikkelden Oostende en Brugge zich verder tot volwaardige maritieme havens, ondersteund door de vernieuwde zeesluis bij Slijkens (1758), één van de belangrijkste openbare werken in de achttiende-eeuwse Zuidelijke Nederlanden. Het maritieme handelsmilieu in Oostende was toen veelkleurig en maakte van de economische kentering tijdens het Oostenrijks bewind gebruik om zich in te schakelen in de koloniale handel. De eerste handelsexpeditie naar Indië werd in 1715 op de rails gezet door de Ierse koopman Thomas Ray en leverde spectaculaire winsten op. De dynamiek die in gang werd gezet bleek uit de 40 schepen die tot 1723 vanuit Oostende de Arabische wereld, Indië, Bengalen en China aandeden. Maritiem personeel werd ondermeer in Oostende gerecruteerd; het kapitaal kwam overwegend uit de grote steden van de Zuidelijke Nederlanden. In 1722 werd dan de Oostendse Compagnie op stapel gezet met zetel in Oostende. De compagnie stelde zich tot doel jaarlijks vier à vijf handelsschepen uit te reden, overwegend naar Bengalen en China. De handel en verwerking van koloniale waren zoals textiel, zijde, thee en andere chinoiserieën gebeurde in Brugge, soms tegen de zin van Oostende. Het succesverhaal van de Oostendse Compagnie duurde tot 1731/2, toen ze werd opgeofferd aan de dynastieke belangen van het Oostenrijkse vorstenhuis. Dit weerhield Oostende er in de tweede helft van de achttiende eeuw niet van om zich verder in de koloniale wereldhandel te positioneren. In topjaren, zoals tijdens de Vierde Engelse Oorlog, deden jaarlijks bijna 3000 handelsschepen de Oostendse haven aan. Lokale handelscompagnieën hadden daar een aandeel in, zoals deze van de grote Brugse ondernemer Guillelmo de Brouwer of van de Amsterdamse migrant Daniël Cornelis Wesselman, telkens met een vestiging in Brugge én Oostende. Een belangrijke ‘maritieme dynastie’ in het Oostende van de zeventiende en achttiende eeuw was de familie Flandrin (Vlaenderlinck) met stamvader Jacobus, zoon Andreas, actief als kapitein in de Oostendse Compagnie, en kleinzoon Andreas Jacobus die naar de Zweedse Oost-Indische Compagnie zou overstappen. Dat de zeevaartschool (‘Ecole d'Hydrographie’) in 1781 in Brugge van start ging maar na vijf jaar zich in Oostende vestigde was illustratief voor de vitaliteit van de havenstad.

De steile ambities van Oostende leken aanvankelijk door Duinkerke te worden waargemaakt. Eveneens gegroeid uit een bescheiden vissershaven ontwikkelde Duinkerke zich vanuit zijn strategische ligging in de zestiende eeuw tot de belangrijkste haven aan de Vlaamse kust. De sluiting van de Schelde zorgde voor een aanzienlijke immigratie van ondermeer Antwerpse handelaars die hun expertise en commerciële netwerken naar deze havenstad meebrachten. De Vlaamse export naar de mediterrane wereld verliep in grote mate via Duinkerke en het maritieme leven werd er bovendien gekenmerkt door een bijzonder levendige kaapvaart. Toen Duinkerke in 1658/1662 definitief in Franse handen viel, gingen deze ontwikkelingen onverminderd door.

[p. 155]

Kaapvaart en visserij

De permanente oorlogssituatie tijdens de zestiende en de zeventiende eeuw maakte dat de Vlaamse havens werden ingeschakeld in de strijd op zee. De kaapvaart, internationaal gereglementeerd en met vorstelijke toelating, had het gemunt op vijandige schepen; de drie traditionele havensteden Oostende, Nieuwpoort en vooral Duinkerke groeiden uit tot gevreesde kapersnesten. Tijdens de bloeitijd, de eindfase van de zogenaamde Tachtigjarige

De belegering van Oostende in juli 1706. Het onderschrift van deze gravure, gestoken door P. Decker, J. Wolff en M. Engelbrecht, vergelijkt deze twee weken durende belegering met het beleg van Oostende tussen 1601-1604.
Oostende, stadsarchief, PT/H15.

Oorlog tussen 1621 en 1647, werden bijna 2000 schepen gekaapt of tot zinken gebracht. Deze kaapvaarttraditie droeg aanzienlijk bij tot de maritieme ontwikkeling van de Vlaamse havenssteden en vormde een volwaardige nijverheidsstak die rechtstreeks en onrechtstreeks werkgelegenheid verschafte aan een groot gedeelte van de kustbevolking. Toch kon de Vlaamse kaapvaart niet terugvallen op investeerders uit het rijke hinterland zoals dat in Middelburg of Saint-Malo het geval was. Zo recruteerde de Oostendse kaapvaart haar investeerders en reders overwegend uit het bescheiden eigen scheepvaarten visserijmilieu. De zeevisserij was trouwens het eerste slachtoffer van een reguliere kaapvaart. De overgang van Duinkerke betekende een keerpunt: deze stad ontwikkelde zich verder als kapersnest en overvleugelde in hoge mate Nieuwpoort en Oostende.

Op het naleven van de kaapvaartreglementering werd toegezien door de Admiraliteit, een vorstelijk instrument dat in de vijftiende was gecreëerd in functie van kustbewaking en -beveiliging, het konvooieren en juridisch toezicht (bv. het uitschrijven van kapersbrieven). In de zestiende eeuw vergleed de verantwoordelijkheid hoe langer hoe meer van de admiraal naar de admiraliteitsraden. Duinkerke was jarenlang zetel van een admiraliteitsraad met commissarissen in Nieuwpoort, Oostende en Blankenberge. In 1658/1662, toen Duinkerke Frans bezit werd, verhuisde deze Raad naar Oostende. Het vertrek van de ‘Armada des Flandes’ naar Spanje na de Vrede van Münster (1648) zorgde evenwel voor een inkrimping van haar bevoegdheid. Niettemin bleef de Admiraliteit in Oostende verankerd in het stedelijk weefsel.

Jan Baptist Bauwens, als rechter van 1694 tot 1726 de hoogste ambtenaar van de Raad, behoorde tot één van de invloedrijkste Oostendes families en was meerdere malen burgemeester van de stad. Zijn kleinzoon Jacobus (Bauwens, Bowens) bleef bekend als de auteur van de waardevolle kroniek ‘Nauwkeurige beschryvinghe van de oude en beroemde zeestad Oostende’ (1792).

Een bloeiende kaapvaart betekende meestal het verval van de visserij. De zeevisserij in de kuststreek teerde op een rijke middeleeuwse traditie. De relatieve bloei van de haringvisserij tijdens de zestiende eeuw sloot deze periode af. Het was een verscheiden wereld met bescheiden vissersplaatsen waar de platboomde schepen gewoon op strand werden getrokken, tot havensteden met een haveninfrastructuur die feilloos de overstap hadden gemaakt naar ruimere en betere schepen (haringbuizen) die de grote zeevisserij aankonden. Deze steden, Grevelingen, Duinkerke, Nieuwpoort, Oostende en Sluis, ontvingen bovendien in 1512 van de vorst het monopolie op de verkoop van haring in hun vismijnen. De toenemende vorstelijke bemoeienis bleek ook uit de maatregelen die een antwoord moesten bieden op de veiligheidsproblemen waarmee de Vlaamse grote visserij diep in de Noordzee werd geconfronteerd. Dit leidde tot het nationaal konvooieren in overleg met deze zeesteden. Al deze ontwikkelingen maakten de talrijke kleine visserplaatsen kwetsbaar; in de zestiende eeuw werden sommige vissersdorpen door hun grotere buren soms letterlijk van de kaart geveegd. Voorbeelden zijn Nieuw Yde bij Nieuwpoort en Coxide en Slepeldamme, stroomopwaarts en oostelijk van Sluis aan de Zwinarm.

Pas in de achttiende eeuw, tijdens het Oostenrijks bewind, ging de zeevisserij op zoek naar zijn oud elan. In 1727 werd in Nieuwpoort een visserijcompagnie opgericht, weliswaar overwegend gefinancierd met Brussels en Gents kapitaal. Toen de compagnie kort daarop werd ontbonden, bleven pariculiere rederijen, soms met zetel in Gent of Brugge, zich verder vanuit Nieuwpoort toeleggen op haring en kabeljauwvisserij in de wateren rond IJsland of zelfs New Foundland.

Een versterkte kust

De bedreiging van het kustgebied werd niet alleen door het zeewater gevormd; eeuwenlang stond dit gebied open voor invasies vanuit de volle zee. Zowel lokale besturen als de opeenvolgende vorsten spaarden geld noch moeite om de kust militair te versterken. In de zestiende eeuw ontwikkelde zich vanuit Italië het gebastionneerde vestingfront of het Italiaanse tracé. In die zin werd op initiatief van Karel V, steeds in oorlog met de Frankrijk, het zuidelijke havenstadje Grevelingen gebastionneerd. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) werd op geen inspanning gekeken om de streek militair te versterken. Tussen 1584 en 1591 werden langs de IJzeroever een reeks fortjes aangelegd die de raids vanuit het Staatse Oostende moesten tegenhouden. Ook in het kustgebied (bv. Fort Blankenberge) en de Zeeuws-Vlaamse grens (bv. Fort Sint-Donaas) verschenen talrijke forten en schansen. Grotere havens zoals Duinkerke en Nieuwpoort kregen vanzelfsprekend alle aandacht. In 1622 werd Fort Mardijk aangelegd die de vaargeul naar de haven van Duinkerke diende te beveiligen. Na de Franse annexatie werd dit fort met de grond gelijk gemaakt; Duinkerke werd vervolgens op instigatie van Vauban omgebouwd tot één van de best versterkte steden in Noordwest-Europa. Ook Nieuwpoort lag eeuwenlang in de vuurlinie. Reeds in 1576, toen de Spaanse gewesten toenadering zochten tot het opstandige Holland en Zeeland, was de stad in pand afgestaan aan Willem van Oranje. Na 1583 werden de Nieuwpoortse vestingen aangepast met bastions en er werden op de linkeroever forten opgeworpen. Het beleg door Maurits werd in 1600 tijdig opgebroken. Ook toen de kasselrij Veurne in het midden van de zeventiende eeuw in Franse handen kwam, bleef Nieuwpoort een twistappel en een begeerd sluitstuk voor de Franse verdedigingsgordel langs de IJzer. Het waren daarentegen Spaanse ingenieurs die Nieuwpoort voorzagen van een dubbel gebastioneerde verdediginsgordel en een hoornwerk aan de overkant van de haven. Steden die (voor langere tijd) wel in Franse handen vielen, werden door Vauban onder handen genomen.

Toen in 1794 het Vlaamse kustgebied en de Zuidelijke Nederlanden helemaal in Franse handen vielen, was dit meteen ook de aanvang van een volledig nieuw tijdperk.