Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 49

[p. 25]

Raoul Bauer
Een plaats om te blijven Vézelay

Passages uit De Gebroeders Karamazov komen telkens weer in mijn gedachten bij het bekijken van de Christus van Vézelay: vrijheid in de keuze tussen goed en kwaad, maar eveneens gedragen door een allesomvattende liefde, vrijheid ook en vooral versus datgene wat die vrijheid tracht te verstikken, namelijk macht.

Bij elk bezoek aan Vézelay gebeurt er een wonder. Telkens weer opnieuw wordt hier de vluchtigheid van het persoonlijke heden opgenomen in de stroom van de mensengeschiedenis waardoor het voluit plaats geeft aan een authentieke levenservaring. Het is inderdaad een plek waar ik mij thuis voel, waar ik een naar de toekomst open verleden, beeldend aanwezig weet. Dit inzicht kleurt mijn eerste herinneringen aan het Bourgondische stadje. Sindsdien is het nooit anders geweest. En het blijft tot de dag van vandaag een intrigerende vraag naar het waarom van deze ervaring.

Heuvel van Vézelay vanuit het westen.

Het eerste bezoek

Het was op het einde van de jaren zeventig. Tijdens een Provencereis, op een paar honderd kilometer ten zuiden van Parijs, trok aan de rand van de autostrade een opvallend bord onze aandacht: ‘la colline éternelle’, een verwijzing naar Vézelay en zijn Maria Magdalenabasiliek. Aanvankelijk was mijn enthousiasme klein. Voor mij zag ik nog steeds een verduisterde collegezaal waar in een strak tempo tientallen dia's over Romaanse en gotische kerken werden geprojecteerd. Zovele beelden bloedeloos en levenloos gevat in afmetingen en stijlkenmerken! Mijn vrouw, een kunsthistorica, wist mij evenwel te overtuigen. Het zou de moeite waard zijn. En daarbij, de kinderen konden een rustpauze goed gebruiken.

Vrij vlug veranderde het landschap. Een groene, rustige en vooral meer en meer golvende streek ontvouwde zich voor ons. Bourgondië laat zich hier aan zijn mooiste kant zien. Op de top van een van de vele glooiingen waar de einder zich een moment verruimt, werd dé heuvel van Vézelay plots zichtbaar. Vrijwel automatisch hielden wij halt.

Weg waren de strenge grondplannen en de neutraal-beschrijvende dia's uit de collegezaal. Wat voor mij lag, was een levendig tafereel vol sobere pracht en rijke inhoud waarbij de in mekaar overvloeiende eenheid van landschap, stadje en basiliek aan het geheel een adembenemende dimensie gaf. Zelden krijgt de natuur een dergelijk grote meerwaarde door het ingrijpen van de mens, maar zelden ook wordt een menselijke realisatie zo gedragen door de natuur. De afstand verhulde en verhelderde tegelijk. Liet hij nog niet toe om huizen en kerk in hun individuele kracht te onderscheiden, dan schiep hij toch de mogelijkheid om de harmonie van het geheel te bewonderen. Vol van een onrustige en van een op een eigenaardige manier creatieve spanning werden de laatste kilometers overbrugd.

Het bezoek bevestigde de verwachtingen. Daar mijn jongste zoon toch te klein was en daarenboven de auto heel wat bagage op het dak droeg, werden de ‘taken’ verdeeld. Eerst ging mijn vrouw samen met onze dochter de basiliek binnen. Beiden kwamen gelukkig-enthousiast buiten. De sfeer in de kerk in het algemeen en in de crypte in het bijzonder had vooral bij mijn dochter een enorme indruk nagelaten. Ze nam mij bij de hand om mij zo snel mogelijk haar ‘ontdekkingen’ te laten zien. Deze ‘affectieve’ omstandigheid heeft aan mijn bezoek aan de basiliek zonder enige twijfel een dimensie toegevoegd. Al was ik mij daar op dat moment nog niet echt bewust van.

We gingen binnen door een zijdeurtje en werden ondergedompeld in de relatieve duisternis van de voorkerk, waardoor

[p. 26]

het licht uit het centrale schip al onmiddellijk uitnodigend de aandacht trok. Het beeld dat zich aandiende, was een nauwelijks onder woorden te brengen schouwspel van vorm en kleur, van ruimte en harmonie en van een onovertroffen ambachtelijke creativiteit.

Schuin boven ons hoofd viel een zijdelings belicht groot timpaan op, vol wervelende figuren, gegroepeerd rond een prachtige Christus. Op zoek naar de bron van dat licht dat overal zachte tinten schilderde, zag ik voor mij de lange lengte van de benedenkerk die zich verliest in de felle, witte gloed van het koor. Geleidelijk aan traden uit dit alle-aandacht-opeisende totaalbeeld herkenbare kleuren en vormen naar voren. Voor het oog in steeds kortere opeenvolging ontwaarde ik de halfcirkelvormige gordelbogen die het schipgewelf naar het koor stuwen. Opvallend was daarbij de regelmatige afwisseling van een licht en bruin koloriet dat uiteindelijk openbarstte in de blijmoedige levendigheid van het fonkelende koorlicht.

Niet enkel de kleuren ondersteunden dit beeld. Evenzeer was daar de inbreng van de stoere Romaanse bogen en kruisvormige pijlers als dragers van een getemperd wit-bruin palet, naast de speelse rankheid van het gotische constructiespel dat in het koor het wisselende buitenlicht vrijuit liet spelen. Ten slotte waren er de voor mij toen ontelbare kapitelen, versierd door expressief en soms ontroerend beeldhouwwerk. Het kapiteel van ‘de mystieke molen’ had mij door zijn directe zeggingskracht en fijne plasticiteit onmiddellijk in zijn ban.

Zwijgend reden we daarna verder. Te veel was er te verwerken. Te kort was de tijd geweest. Van een beklijvend boek hadden we slechts enige pagina's kunnen lezen. Terugkeren was dus noodzakelijk en voor ons zelfs meer dan wenselijk. Dat voornemen hebben we de voorbije jaren dikwijls uitgevoerd. Gedurende ontelbare bezoeken werd het stadje een vertrouwde en bekende gezel. Wellicht is deze rustig uitgebouwde vertrouwdheid de beste

De vallei van Asquins.
[Foto: Walter De Mulder]

weg om Vézelay te begrijpen en aan te voelen.

De stad op de heuvel

Geen enkele stad of plaats is onmiddellijk toegankelijk of laat zich gemakkelijk doorgronden. Herhaalde contacten zijn nodig. Bezoekers aan grootsteden als Londen, Parijs of Wenen of aan kleinere cultuurcentra in Umbrië of Toscane kunnen dit beamen. Bij Vézelay evenwel situeert zich alles toch in een ander vlak, kent het een andere dimensie. Inderdaad zal men weinig plaatsen aantreffen waar men een dergelijke verdichting van geschiedenis en menselijke problematiek krijgt als in het Bourgondische stadje. Elk bezoek maakt dit duidelijker.

Visueel wordt Vézelay nog steeds, en dat reeds sinds eeuwen, bepaald door het beeld van de heuvel die nog extra geprononceerd wordt door de basiliek op de top ervan en door een compacte samenhang van huizen die aanleunen vooral tegen de westflank van de heuvel. Vanwaar men ook komt: uit het noorden via Asquins, uit het oosten door de beschaduwde en waterrijke Vallée du Cousin, uit het westen door de groene streek rond Chamoux of uit het zuiden via het archeologisch interessante gebied tussen Saint-Père-sous-Vézelay en Pierre-Perthuis, steeds aan de bocht van een weg of aan de top van een helling, wordt men verrast en bekoord tegelijk door de nadrukkelijke aanwezigheid van de heuvel, stadje en basiliek.

Deze kwaliteiten worden bevestigd bij de bezoeker die rustig de tijd neemt. Opklimmend van de voet naar de top, wordt hij links en rechts van de hoofdstraat uitgenodigd om zich te laten opnemen in enkele oude, smalle steegjes die nog voluit de sfeer uitademen van een ver verleden. Kiest hij bijvoorbeeld om via de rechterkant van het dorp naar boven te trekken, komt hij, bijna boven, aan de poort van het oude ziekenhuis, links voert de weg voorbij enkele mooi gerestaureerde huizen die de tijd hebben doen ‘stilstaan’. Maar welke weg hij ook neemt, uiteindelijk komt hij toch aan de alles beheersende Sint-Maria-Magdalenabasiliek.

Met haar westzijde naar de huizen gekeerd, loopt aan de oostkant het koorgedeelte van de kerk uit in een ruime hof van waaruit een prachtig panorama wenkt. Ver beneden stroomt de Cure in een landschap dat in de ochtenduren veelal omspannen ligt met lang uitgerekte nevelslierten, maar later op de dag, in het volle zonlicht, zijn kleurenpalet op een bijna fauvistische wijze tentoonstelt.

Wie de heuvel zelf, als een fysische realiteit aan den lijve wil ondervinden, kan aan de voet van de noordkant het smalle pad opklimmen dat vertrekt aan de Chapelle Sainte-Croix la Cordelle. Met de uitgestrekte vallei van Asquins in de rug, kan de moderne pelgrim vanaf deze plaats een steenachtige en soms glibberige boswegel volgen naar de basiliek toe. Een mooie gelegenheid voor wie de natuur binnen handbereik wil houden. Dat laatste is voor deze streek trouwens geen loze uitspraak: Vézelay ligt aan de rand van het natuurpark van de Morvan.

Maar niet enkel de natuurliefhebber, ook de historisch gevoelige bezoeker kan zich hier één van de hoogtepunten uit de geschiedenis van Vézelay voor de geest roepen. Op 31 maart 1146 namelijk predikte de dan al beroemde Bernard van Clairvaux hier de tweede kruistocht. Zijn toehoorders waren niet de minsten. Onder hen bevond zich de koning van Frankrijk en verscheidene kerkelijke en wereldlijke hoogwaardigheidsbekleders. Ter ere van deze succesvolle bijeenkomst liet de toenmalige abt van Vézelay, de rumoerige Pons de Montboissier (abt van 1138 tot 1161), op de plaats waar de koninklijke tribune stond een kleine kerk oprichten, gewijd aan het heilige kruis. Staande op het zo juist genoemde pad, kan de wandelaar met één oogopslag de plaats van dit gebeuren in zich opnemen. En met wat verbeelding hoort hij nog als een verre echo aanrollen tegen de heuvelflank, de enthousiaste kreten van de menigte die het kruis wilde opnemen. Vézelay vormt hier een bijna lijfelijke toegangsweg naar het verleden.

Dergelijke concrete aanknopingspunten met de twaalfde eeuw zijn - uiteraard met uitzondering van de basiliek - in het stadje zelf evenwel niet meer zo talrijk te vinden. De oude parochiekerken Saint-Etienne en Saint-Père-le-haut zijn verdwenen. Van de laatste kan men enkel nog de in 1859 tot belfort omgevormde klokkentoren bekijken. Wel vindt men hier en daar nog restanten van Romaanse huizen zoals bijvoorbeeld in de huidige Rue du Couvent en Rue Saint-Pierre. Hetzelfde geldt voor

Vézelay, Rue des écoles ou du Pontot.
[Foto: Walter De Mulder]

[p. 27]

het klooster dat op enkele sterk gerestaureerde overblijfselen na, bijna volledig is verdwenen. Nochtans is dit de plaats die in 1166 bezoekers over de vloer kreeg als de verbannen Thomas Becket en waar in 1190 twee grote koningen van de Westerse christenheid, Richard Leeuwenhart en Filips II-August, elkaar rendez-vous hadden gegeven voor de derde kruistocht. Weinig blijft er inderdaad nog van over. Verbouwingen uit latere perioden, oorlogen allerhande, de legers van de Franse Revolutie en niet te vergeten de tand des tijds, hebben grondig huisgehouden in het middeleeuwse Vézelay.

Van de toenmalige nijvere geest valt eveneens niets meer te merken. Wel is het zo dat zoals vroeger en dit na een lange onderbreking de flanken opnieuw gedeeltelijk worden gebruikt voor de wijnbouw. Van een revival is evenwel geen sprake. Sprekend hierbij is een vergelijking tussen het huidige inwonersaantal en dat van de twaalfde eeuw. Onder abt Pons de Montboissier zouden er volgens bepaalde auteurs ongeveer tienduizend ingezetenen geweest zijn onder wie achthonderd monniken. Deze cijfers zijn niet te verifiëren. Hoogstwaarschijnlijk zijn ze veel te hoog, vooral dan wat het aantal kloosterlingen betreft. Een tiende van het genoemde aantal van deze laatsten geeft wellicht een juister beeld. In ieder geval, zelfs laag geschat, gaat het alles samen genomen toch over verscheidene duizenden personen. Vandaag ligt het bevolkingscijfer onder de duizend en van een benedictijnenklooster is er al lang geen sprake meer. Wellicht kan de bezoeker die op zoek is naar een gemakkelijke ‘toegangsweg’ tot het verleden, die tijd nog het best opsnuiven in de smalle steegjes die men aan de noordelijke en zuidelijke grens van het stadje aantreft.

Basiliek en timpaan

Hét grote aantrekkingspunt van Vézelay is evenwel niet het prachtige natuurschoon of het pittoreske van sommige stadsgedeelten. Deze vormen eerder een passende omlijsting voor een van de eminentste voorbeelden van de Franse Romaanse architectuur en beeldhouwkunst, de Magdalenabasiliek op de top van de heuvel. Met haar intrinsieke esthetische en religieuze kwaliteiten is deze kerk niet enkel vormelijk, maar ook inhoudelijk het centrum. Op de authentiekste wijze nodigt zij de bezoeker uit voor een moment van bezinning en rustige overpeinzing, dwingt zij hem tot een reflectie over zichzelf en confronteert hem met zijn traditie. Dat zij op dit niveau van beleving zowel de ongelovige als de gelovige aanspreekt - kennissen die hun vrijzinnigheid bewust beleven, hebben mij dit herhaaldelijk bevestigd -

Het schip van de basiliek vanuit de narthex.
[Foto: Walter De Mulder]

vormt hier als het ware een kwaliteitslabel. Duidelijk geeft zij in ieder geval aan deze Bourgondische heuvel een meerwaarde die men bijvoorbeeld in befaamde Toscaanse of Umbrische varianten mist.

Het geheel van de Romaanse benedenkerk, haar zijbeuken en het dwarsschip dat de verbinding legt met het later gebouwde gotische koor, realiseert een opvallend evenwicht tussen horizontaliteit en verticaliteit. Inhoudelijk heeft dit zijn gevolgen. In deze kerk wordt de mens niet ‘verpletterd’ door de hoogte, noch ‘versmacht’ door een te drukkende logheid. Als ruimte tekent het een plaats waar de mens zich kan thuis voelen en zich tegelijk opgenomen weet in een sacrale realiteit. Deze symbiose tussen hemel en aarde, wordt prachtig ingeleid door het centrale timpaan.

Het reusachtige boogveld of timpaan, dat op de grens tussen voorkerk en schip de centrale ingang overspant, dringt zich onweerstaanbaar op. In zijn totaliteit is het een indrukwekkend voorbeeld van een tot volledige rijpheid gekomen Romaanse beeldhouwkunst. Centraal hierin troont een reusachtige Christusfiguur, volgers Georges Duby ‘de meest majesteitelijke Godsfiguur die de christenheid ooit heeft voortgebracht’. Getooid met een nimbus, rust Hij in een mandorla, een amandelvormige omlijsting die een teken is van Zijn eeuwige glorie. Uit Zijn expressionistisch grote handen ontspringen stralenbundels in de richting van de Hem omringende leerlingen, waar vooral Petrus en Paulus in het oog springen. Bovenaan rechts lopen golvende lijnen als kabbelend water, de linkerkant toont een gestileerde uitbeelding van bladeren. Het boogveld wordt onderaan begrensd door een drempel waarop diverse volkeren staan uitgestald. Dwergen lopen er naast mensen met reusachtige oren, verder ziet men ridders te paard, voorafgegaan door soldaten te voet. Allen trekken ze op naar het centrum, in de richting van Petrus en Paulus die hier voor de tweede maal worden getoond. In dezelfde richting gaand maar vertrekkend van de andere kant, schrijdt een antieke offerstoet voorbij.

Dit thema van de wereldbevolking komt terug aan bod op de binnenste boogomlijsting waar wellicht allerlei Oosterse volkeren figureren. Veelal staan zij in groepjes van twee of drie personen die in een druk gesprek gewikkeld zijn. De volgende boog bevat in negenentwintig medaillons de tekens van de dierenriem, afgewisseld met evocaties van maanden, getekend in hun typische seizoengebonden landbouwbedrijvigheid. Helemaal bovenaan wekken drie medaillons de nieuwsgierigheid. Eén ervan toont een volledig in elkaar gedraaide hond. De twee andere geven een man en een zeemeermin weer waarvan de lichamen, precies zoals bij de hond, zo gebogen liggen dat zij een volledige cirkel beschrijven. Deze gesloten cirkels, geplaatst precies boven het hoofd van Christus en opgenomen in een reeks van afbeeldingen die via de seizoenaanduidingen, de natuurlijke loop van de tijd evoceren, doen denken aan een samengaan van de historische tijd met de hemelse die als onbeweeglijk, zonder begin of einde werd gedacht.

Deze beeldencompositie laat én door haar prachtige vormgeving én door haar inhoudelijke rijkdom niet los. Zeker is dit het geval voor de toeschouwer, die de heuvel opgeklommen door de nauwe straatjes met zijn restanten van (vergane) grootheid, geweld en macht, hier een in deze context tegendraads mens- en Godsbeeld ontmoet dat ‘aan het denken zet’.

De Christus van Vézelay valt al onmiddellijk op door zijn warme menselijkheid. Maar Christus is niet enkel een mens. Hij is ook God. De God-mens wordt uitgebeeld reeds zetelend in Zijn glorie, in de hemel waar Hij verblijft in de schoot van de eeuwigheid. Nochtans kan deze transcendente dimensie niet los worden gezien van de wereld. Heel suggestief wordt op dit timpaan gevisualiseerd hoe Christus een wezenlijk contact houdt met de mens. Vooreerst ziet men juist boven zijn hoofd de eerder genoemde figuren die een volledige cirkel beschrijven waardoor de eeuwigheid gesymboliseerd wordt. Opvallend hierbij is dat deze opgenomen zijn in een reeks van medaillons die de menselijke tijd aanduiden, zoals die zich in de loop van de

[p. 28]

twaalf maanden van het jaar ontrolt. Of anders gezegd: in één beeld wordt hier de eeuwigheid verbonden met het aardse tijdsverloop. De voorstelling van Christus als tegelijk God én mens krijgt hiermee een plastische uitdrukking.

Volledig in de lijn van dit thema ligt de allegorische voorstelling van de Kerk en de daaraan gekoppelde uitnodiging aan de mens om zich erbij aan te sluiten. Inderdaad dit timpaan waarin zowel het Pinkstergebeuren als de zendingsopdracht van hemelvaartsdag verweven zitten, toont een prachtige synthese van de opdracht aan de Kerk gegeven: de apostelen, verlicht door de Heilige Geest moeten de boodschap uitdragen over de hele wereld. De gestileerde water- en plantenmotieven, links en rechts van Christus' schouders, passen in deze opdracht als de symbolen van de zuiverende levensstroom en de genezende levensboom.

Opvallend bij deze voorstelling is de intense verbinding tussen hemel en aarde, een gegeven dat diep verweven zit met het beeld van Christus als de God-mens. Hoe heeft de kunstenaar dit inzicht verbeeld? Hiervoor werd reeds gewezen op de dubbele aanwezigheid op het timpaan van Petrus en Paulus. In de gegeven inhoudelijke context, is dit niet zonder betekenis. Vooreerst hebben ze een plaats gekregen naast Christus, dus al in de gemeenschap van de heiligen. Vervolgens verschijnen ze opnieuw op de bovendrempel bij de evocatie van de wereldbevolking. Maar door de grootte van hun beelden steken zij boven de aardbewoners uit en reiken ze letterlijk tot bij Christus. Duidelijker kan hun rol als bindteken tussen hemel en aarde nauwelijks voorgesteld worden. Het feit bovendien dat de twee apostelparen compositorisch gezien een eenheid vormen, verhoogt nog hun zeggingskracht. Bewust of onbewust heeft de meester van het timpaan van Vézelay hier heel wat moeite gedaan om de wereld met de hemel te verbinden.

Een dergelijke voorstelling is in geen enkel ander twaalfde-eeuws beeldhouwwerk te vinden. Het betreft hier dus een unieke prestatie. Zelfs het terecht bewonderde timpaan van Moissac met zijn ronduit apocalyptische Christus heeft niet die rijke draagwijdte. Enkel Vézelay geeft gestalte aan een God die tegelijk onder de mensen wil zijn. Dit inzicht betekent evenwel nog geen eindpunt in de dialoog tussen dit kunstwerk en de geëngageerde toeschouwer. Het voert ons nog verder, naar een radicaal begrijpen van het wezen van het christendom en van onze geschiedenis. Om dit uit te leggen, keren we het best eerst even op onze stappen terug, maken we opnieuw kennis met de heuvel en het stadje om de stap te kunnen zetten naar een ‘tweede zien’.

Het timpaan herlezen

Er werd reeds gesproken over de nauwe straatjes, de enkele Romaanse restanten, het houten kruis aan de kant van Asquins, enz. Mijn zien kan zich evenwel niet tot die eerste vaststellingen beperken. Want ik kijk en ervaar Vézelay met heel mijn persoonlijkheid, met heel mijn achtergrond. Om het wat plechtstatig te zeggen: ik kijk door een bril waarvan de glazen gevormd werden door de persoonlijke verwerking van zovele eeuwen Westerse cultuur.

Het centrale timpaan in de narthex.

Gebeurt dit uiteraard overal en altijd dan is dit bevragend kijken vanuit de intersubjectieve traditie vooral daar vruchtbaar waar de werkelijkheid rijk genoeg is om een volwaardig gesprek aan te gaan. Hier is dit ongetwijfeld het geval. Vézelay intrigeert in die mate dat een verdere dialoog zich onweerstaanbaar opdringt. Op deze heuvel zie ik niet enkel en zelfs niet in de eerste plaats formele overblijfselen uit het verleden, maar wel huizen en een omgeving die een heel verhaal vertegenwoordigen. Ze verwijzen naar de kruistochten, naar het bestaan van een nijvere bevolking die binnen een middeleeuwse context in een gespannen relatie leefde met de abdij. Deze op haar beurt roept rijkdom en grootheid op en in het verlengde daarvan macht en strijd. Samengevat spreken ze over een periode waarin mensen van vlees en bloed vanuit een naijverig succes een vaak harde onderlinge strijd uitvochten.

[p. 29]

Dit alles neem ik in mij op tijdens mijn tocht naar de top van de heuvel: stenen muren worden opnieuw gevels van echte huizen, straten worden weer ingenomen door drukdoende geldwisselaars en ambachtslui, of worden bezet door brute soldateska ingehuurd door wereldse geestelijken of hongerige edellieden, de vlakte van Asquins vult zich weer met volk en hoort ademloos de stem van de religieuze geweldenaar Bernard van Clairvaux die oproept tot de strijd... Al dit rumoer dat

De rechterhand van Christus op het centrale timpaan.

opstijgt uit de geschiedenis die in zovele hoeken en kanten op de loer ligt, klinkt nog volop door in het hoofd van de bezoeker en plots staat hij daar oog in oog met de Christus van Vézelay. Dit moet hem treffen, want in contrast met wat hij buiten ervoer stelt deze figuur zichzelf voor als een teken van tegenspraak. En dit is wellicht het moment om de stap te zetten naar een problematiek die zo fundamenteel is, dat zij ons over de eeuwen heen in voeling brengt met een algemeen-menselijk inzicht.

In het timpaan richt Christus zich tot de hele mensheid die Hij via zijn Kerk wil verlossen. Hij doet dit niet vanuit een afstandelijke hemel als een verre God. Integendeel, duidelijk wordt hij voorgesteld als iemand waar de mens zich als mens kan bij thuisvoelen. Opvallend hierbij is de afwezigheid van enige verwijzing naar de hel of naar de duivel. In het licht van bovenstaande interpretatie waarin de uitnodiging van de God-mens centraal staat, krijgt dit een belangrijke betekenis.

Veronderstel dat de Christus van Vézelay omringd was geweest met dergelijk gruwelijke taferelen als die van de Sainte-Foy in Conques. Dit zou de kwaliteit van de uitnodiging volledig hebben veranderd. Staande voor de poort van de Sainte-Foy of - zij het in mindere mate - voor de ingang van de kathedraal Saint-Lazare in Autun, heeft de bezoeker ten aanzien van de hem door God gestelde vraag, in de grond geen enkele keuze. De verschrikkingen van vuur en foltering die hen, die buiten de Kerk blijven, te wachten staan, zijn zo lijfelijk aanwezig dat men zich alleen al uit angst zou onderwerpen aan deze stuurs voor zich uitkijkende goddelijke rechters.

Op het timpaan van de Magdalenakerk is dus van dit alles niets te merken. God is hier geen rechter. Maar ook is Hij geen louter verheerlijkte God die zetelt in de geslotenheid van de hemel zoals in Moissac. Wél is Hij iemand die uitnodigt op een wijze dat de mensen zijn invitatie kunnen aanvaarden of verwerpen. Er wordt op hen geen druk uitgeoefend door allerlei straffen in het vooruitzicht te stellen. Of met andere woorden, de bezoeker die vanuit het timpaan van Vézelay wordt toegesproken, wordt geacht in volle vrijheid zijn antwoord te kunnen geven. Zo gesteld, is dit timpaan een ode aan de verantwoordelijkheid van de mens die pas vanuit de gesuggereerde vrijheid van denken en handelen op een bewuste manier voor God of tegen God ergo tussen goed en kwaad kan kiezen.

Nu is deze problematiek van menselijke vrijheid als voorwaarde voor een bewuste keuze van de mens, ook de moderne bezoeker niet vreemd. De basis ervan klinkt tot ons door vanuit de mythische nevelen van de mensheid, in verhalen waarin verteld wordt hoe God de confrontatie met de duivel is aangegaan. Het boek Job geeft hier een beeldrijke versie van. Inspirerend heeft dit thema ook in moderne tijden gewerkt, bij onder andere Vondels Lucifer en bij Goethe die er wellicht zijn belangrijkste werk over Faust aan gewijd heeft. Ir. onze eeuw horen we de echo van dit oerverhaal in Doctor Faustus van Thomas Mann en vooral in L'homme révolté van Albert Camus. Maar dé auteur van wie het werk als het ware de belichaming is van de strijd tussen goed en kwaad, die bijna in al zijn boeken worstelt met het probleem van de menselijke verantwoordelijkheid, is ongetwijfeld F.M. Dostojevski. Vooral zijn Gebroeders Karamazov met daarin de pakkende vertelling over de grootinquisiteur, komt hier voor de geest.

In dit verhaal keert Christus terug op aarde, op een ogenblik dat de wereld verscheurd wordt door nietsontziende godsdienstoorlogen. De dag vóór zijn komst waren er nog ‘honderd ketters tegelijk verbrand, ad maiorem Dei gloriam’. Midden deze holocaust verschijnt Hij: ‘De zon der liefde brandt in zijn hart, stralen van licht en kracht stromen uit zijn ogen, beschijnen de mensen en ontbranden in hun harten wederliefde’. De kardinaalgrootinquisiteur heeft het echter zo niet begrepen. Hij laat Christus opsluiten. 's Nachts gaat hij Hem evenwel opzoeken en hij spreekt Hem over de menselijke vrijheid. ‘In plaats van de vrijheid der mensen te overwinnen, hebt Gij die vergroot en hebt Gij de geest van de mensen voor eeuwig bezwaard met de kwelling van vrij zijn. Gij eiste de vrije liefde van de mens, vrij moest hij U volgen; waar tot nu toe oude, vaste wetten heersten, moest de mens voortaan zelf met een vrij hart beslissen wat goed en kwaad is, en als enig richtsnoer moest hij uw beeld in zijn hart hebben.’ Een dergelijke vrijheid die voortdurend het machtscentrum dat de Kerk voor de kardinaal geworden is, hindert, wordt door de kerkvorst resoluut verworpen. ‘Gij hebt afgewezen dat laatste geschenk, dat hij (de duivel tijdens de bekoringen in de woestijn) U heeft aangeboden toen hij U alle rijken der wereld liet zien; wij hebben Rome en het zwaard van Caesar van hem aangenomen en we hebben onszelf tot koningen der wereld verklaard, tot alleenheersers, al is het ons tot nu toe niet gelukt onze taak ten einde te brengen. Maar wiens schuld is dat?’ Christus moet dan ook verdwijnen en Hij wordt door de oude prelaat weggestuurd ‘in de donkere straten der stad’. Maar eerst heeft Hij nog als antwoord op de verwijten van de oude man deze zacht een kus gegeven ‘op zijn bloedeloze mond’.

Deze betekenisvolle passages uit De Gebroeders Karamazov komen telkens weer in mijn gedachten bij het bekijken van de Christus van Vézelay: vrijheid in de keuze tussen goed en kwaad maar eveneens gedragen door een allesomvattende liefde, vrijheid ook en vooral versus datgene wat die vrijheid tracht te verstikken, namelijk de macht.

Bovenstaande inzichten onthullen de aantrekkingskracht die de ‘eeuwige heuvel’ op zovele bezoekers lijkt uit te oefenen. Het geheel van huizen en basiliek, die misschien aanvankelijk verschijnen als de versteende restanten van een feitelijk gebeuren uit een ver verleden, toont zich uiteindelijk als de drager van een algemeen-menselijk gebeuren. In Vézelay vormt dit precies de basis waarop een levende traditie de mensen van nu, in een begrijpelijke taal blijft confronteren met hun mens zijn.