Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 48

[p. 37]

Tony Morren
Een onbekend gedicht van Gezelle: ‘Keerselucht’

Weinigen waren zo intens met hun volk verbonden als Gezelle.

Begin augustus 1998 ontdekten Peter Aspeslagh en auteur dezes in de afdeling Westflandrica van de Bibliotheek Albrecht Rodenbach in Roeselare¹ vier autografen van Guido Gezelle. De handschriften werden gevonden in een volume (van een reservereeks) van de zogenaamde Jubileumuitgave². Deze autografen behelzen drie gedichten uit Gezelles Kortrijkse periode (1872-1899) en de Engelse vertaling van de aanzet van de Meditationes Theologicae van de Brugse bisschop G.J. Waffelaert³&⁴.

Twee van die drie gedichten waren reeds gekend. Het betreft het gelegenheidsgedicht voor het Kortrijkse Katrientje Virginie Vandevyvere (1891) en de hulde aan Constance Teichmann na haar overlijden (1896)⁵. Het derde gedicht Keerselucht was tot nu toe onbekend. Ook van het stukje Engelse vertaling van de Meditationes Theologicae (te dateren in 1899) had men tot op heden geen weet.

De staat waarin deze handschriften zich bevinden, kan als ‘redelijk’ omschreven worden. Wel hebben de drie handschriften met gedichten geleden onder het veelvuldig open- en toevouwen. De vouwen zijn op enkele plaatsen doorgesleten en op de rugzijde met kleefband hersteld en verstevigd.

De handschriften zijn alle vier in zwart-bruine inkt geschreven, de drie gedichten op rechthoekig geruit of ongelijnd papier, de Engelse vertaling op drie achterzijden van een in vieren gedeelde rouwbrief. Alleen het gedicht voor Constance Teichmann is door Gezelle voluit ondertekend. Onder Keerselucht staan in potlood de initialen G.G.⁶

In de hierna volgende korte bijdrage presenteren we het onbekende Keerselucht.

Dit tot nog toe onbekende gedicht van Gezelle dateert uit zijn Kortrijkse periode. Toen hij Keerselucht schreef, was Gezelle in Kortrijk al goed en wel ingeburgerd. We baseren deze bewering op zijn vertrouwdheid met typisch Kortrijkse toestanden zoals het houden van de keersebegietinge op 15 oktober en het optreden van de volksfiguur Natus.

Het is de alternatieve titel Sente Trese die ons op het spoor van Gezelles inspiratiebron voor dit gedicht brengt en ons helpt de hoofdtitel te begrijpen. In de Gazette van Kortrijk noteert de dichter zelf: ‘Sente Theresia, den vichtiensten [oktober] ontsteekt heur keersevier en men begaat de oudvaderlandsche keersebegietinge’⁷.

In Kortrijk, zoals op andere plaatsen op soms andere data, bestond het volksgebruik om op het feest van de H. Theresia van Avila (15 oktober), wanneer men voor de eerste maal 's avonds met kaarslicht werkte, de keersebegietinge te houden. Er werd op het begin van het avondwerk goed gedronken en geklonken⁸.

De drank en het keersevier met zijn keerselucht creëerden de ideale sfeer om griezel- en spookverhalen te laten gedijen. De vroeg invallende duisternis, het kreunen van de bomen, de stormwind rond het huis en daar bovenop nog de dansende schaduwen van het kaarslicht op de muren: genoeg om de onder druk staande geesten op hol te laten slaan.

In de inleidende strofe van 6 regels nodigt de dichter iedereen die bij de keersebegietinge aanwezig is, uit om een klucht te vertellen. Klucht wordt hier best in twee van zijn betekenissen tegelijk begrepen: zowel een kort grappig verhaaltje als een vermakelijk toneelstukje waarin een komiek voorval uit het dagelijks leven wordt behandeld.

Na deze uitnodiging volgen dan drie griezelverhalen (of -toneeltjes). Het eerste gaat over dieven (zwarte mannen = zigeuners?), het tweede over een spook dat uit het kerkhof komt, het derde over een bijzonder gruwelijke en gewelddadige dubbele moord die de dag voordien gepleegd werd. De spanning wordt gradueel opgedreven. De verteller voelt zich iedere keer zelf erg bedreigd.

Daarna komt telkens - in één regel - als een anticlimax de ontkrachting van het verhaal. De doordravende verteller wordt opnieuw tot rede gebracht door zijn tegenspeler die met een simpele, voor de hand liggende, maar toch ook onverwachte verklaring uitpakt. Waarna de verteller in het refrein 'k ben zoo verschrikt: mijn herte kikt nog even van de doorstane emoties mag natrillen.

Blijken het in de eerste twee verhaaltjes maar de wind en een boom te zijn die de verteller de stuipen op het lijf jagen, dan heeft de dichter voor de laatste strofe een bijzondere ontknoping in petto. Een humoristische ontknoping die vooral zijn Kortrijks publiek moest aanspreken.

Neen, neen, 't is Natus met zijn slaapmutse aan! Hier voert Gezelle de in zijn tijd (en zelfs nu nog) bekende Kortrijkse volksfiguur Natus op. Natus Buzze - voor de dienst bevolking Eduard Stillatus (1844-1908) - was de koning van de Kortrijkse volkstypes. In zijn jonge jaren had Natus bij de Nederlandse troepen in Indonesië gediend. Hij was een in heel Kortrijk gekende zonderling die alleen al door zijn afwisselende vestimentaire uitrusting opviel (zie foto). Hij droeg meestal een afgedragen soldatenmuts of bij feestelijkheden een bolhoed en liep steeds op pantoffels om 's nachts niet gehoord te worden. Want zowel bij nacht als dag was Natus op straat te vinden. Van Natus werd gezegd dat hij de geheimen van de nacht naspeurde.

Werken deed hij niet; alleen nu en dan een karwei of wat boodschappen doen om een fooi te verdienen. Al was Natus een zonderling, hij had een goed karakter en hij was bij de Kortrijkzanen graag gezien (zie de tekst van zijn doodsprentje opgesteld door Jules Laigneil).

Over Natus bestaan talrijke anekdotes. Bij uitvaarten liep hij geregeld een eindje voor de rouwstoet uit, al schreiend in een rode zakdoek. Niet te verwonderen dat de Kortrijkse politiecommissaris Natus nu en dan preventief liet opsluiten totdat de plechtigheid voorbij was⁹.

Door nu deze Natus op het einde ten tonele te voeren, scoort de dichter extra. Hij bekomt een bijzonder luimig en vooral ont-spannend effect. Dit onverwachte slot alleen al was in staat - mocht het nodig zijn - om bij zijn Kortrijkse toehoorders het hele gedicht te redden. Want zij kenden allemaal de zonderlinge Natus met zijn fratsen.

Weinigen waren zo intens met hun volk verbonden als Gezelle. En hij toonde al heel vroeg zijn kennis van en zijn grote

1 Arme Klarenstraat 75 De Westflandrica werd opgericht door de grote minnaar van de West-Vlaamse letterkunde E H Karel Van Elslande (1906-1996).

2 Jubileumuitgave van Guido Gezelle's volledige werken, 18 delen, van 1930 tot 1939, n.a v. de honderdste verjaardag van Gezelles geboorte door Standaard-Boekhandel en L.J. Veen's Uitgeversmaatschappij gepubliceerd

3 Mgr Waffelaert was de 22ste bisschop van Brugge, van 1895 tot 1931.

4 Bij deze vondst staken ook nog een afschrift (van een andere hand) van die Engelse vertaling, een intekenformulier voor de Vlaamse vertaling door Guido Gezelle van de Meditationes Theologicae van Mgr Waffelaert, en een herdruk van de gecombineerde doodsprentjes van de ouders van Gezelle. Op het intekenformulier staat de adresstempel van Michiel English, archivaris van het bisdom Brugge van 1933 tot 1962
Hoe deze stukken ooit in dat deel van de Jubileumuitgave terechtkwamen, hebben we nog niet helemaal kunnen ophelderen

5 Zie G Gezelle Verzameld dichtwerk (red J Boets), dl V, p 104-105, en deel VI, p 134-135

6 In de pers verscheen verkeerdelijk dat het gedicht Keerselucht in potlood geschreven was Alleen de initialen GG onder het gedicht zijn in potlood!

7 Gazette van Kortrijk, 23 10 1880, p. 3, ook in. J. Boets, Gezelles Cortracena, 1972, p 144-145.

8 Woordenboek der Nederlandsche Taal, dl VII, 1, p. 690, L.-L. De Bo, Westvlaamsch Idioticon, 1892, p. 59; G. Celis, Volkskundige kalender voor het Vlaamsche land, 1990, p. 257
Het gedicht bevat ook een aantal andere dialectische uitdrukkingen keerselucht kaarslicht - entwaar ergens, hier. eens (?), een of ander (?) - klucht zie verklaring verder in de bespreking - buischen slaan, kloppen - mijn herte kikt kikken = een klein keelgeluid maken dat in het woord kik nagebootst wordt. L-L De Bo, Westvlaamsch Idioticon, 1892, p 457 geeft: ‘Ik verschoot dat mijn herte kikte’ (= Ik verschrikte uitermate) - ruttelen ratelen, rammelen - het docht mij het leek mij - in 't hof: op het erf.
Het is ook opvallend dat Gezelle het woord ‘Keersebegietinge’ opneemt in de eerste aflevering van Loquela (mer 1881, p 3) waar hij de term als volgt verklaart: ‘Gelage, als 't werk bij de keerse, het keersewerk begint.’ Hij verwijst tevens naar De Bo onder het lemma ‘Avewerk’. Het feit alleen al dat hij dit begrip vermeldt, illustreert zijn gehechtheid aan dit woord dat hij als ‘zantekoorn’ beschouwt, namelijk als een Vlaams woord dat ‘ongeboekt’, ‘vluchtig’ gebleven was

9 A Peel, Kortrijk... 70 jaar terug, (1949), p 100-104; B. Dewilde en J.-P. Vierstraete, Gids voor Groot-Kortrijk, 1982, p. 140-141; F Debrabandere, Het Kortrijks dialect, 1986, p. 124 Mijn bijzondere dank aan adjunct-hoofdredacteur Julien Vermeulen van Vlaanderen en mijn Kortrijkse collega Magda Ockier die me de onontbeerlijke tips gaven om Natus te identificeren.

[p. 38]

[p. 39]

belangstelling voor het volksleven en de volksgebruiken. Toch hebben dit volksleven en die volksgebruiken in zijn bijna niet te overzien poëtisch oeuvre weinig of geen plaats veroverd¹⁰. Keerselucht is een van de uitzonderingen waarin hij een oud volksgebruik, een kalendergebruik, verwerkt.

De doelgroep waarvoor dit gedicht gecomponeerd werd, was zonder twijfel Kortrijks. Het derde verhaaltje nummerde de dichter verkeerd, wat er kan op wijzen dat hij de tekst nogal haastig klaarstoomde.

Ondanks de griezelelementen is Keerselucht een grappig gedicht dat door zijn schalksheid reminiscenties oproept aan het overbekende Boerke Naas. Keerselucht is zeker geen top-Gezelle, maar het vormt de zoveelste illustratie van zijn veelzijdigheid.

Natus Beurze (Eduard Stillatus, 1844-1908) Het gedicht Keerselucht evoceert in een volks stijlregister een folkloristische scène met verwijzingen naar spoken en geesten, naar zwarte mannen en dieven, naar een kerkhof en naar allerlei macabere ingredienten van een moordverhaal. De spanning wordt gradueel opgedreven en bereikt een ontwapenende anticlimax in de regel: ‘Neen, 't is Natus, met zijn slaapmutse aan!’. De doorhalingen en bewerkingen die Gezelle aan deze versregel aangebracht heeft, wijzen op het belang van dit vers dat als een soort pointe in het gedicht functioneert. In deze folkloristische context ligt het voor de hand om dit Natus-personage als de Kortrijkse volksfiguur Natus Beurze te identificeren. Officieel was hij geregistreerd o.a. in ‘Het Nachtverblijf’ van Henri Leclercq, maar in feite leefde hij als dakloze. Hij was steeds opvallend gekleed, droeg vaak een bundel gekleurde linten in een van zijn knoopsgaten, had meestal een afgedragen soldatenpet op of een bolhoed getooid met feestelijke linten. Als attribuut beschikte hij over een stok die vaak ook met linten versierd was. Zo uitgedost verscheen hij op feesten, dopen, bruiloften, processies, begrafenissen, enz. Als een soort tamboer-major stapte hij soms op vóór een muziekkorps waardoor hij de aandacht van het publiek probeerde te trekken. Hij fungeerde ook als ‘brandwacht’ die met de slogan ‘Brand! Menschen! Brand!’ het volk inlichtte over een noodsituatie. Vaak ook trad hij op als een volkszanger met een overwegend luimig repertorium, al had hij een vrij bekend nummer over ‘De brand van Sint-Maartenstoren’. Deze brand vond plaats op 7.8.1862. Hij was bijzonder goed op de hoogte van het reilen en zeilen van het volkse leven. Er wordt vermeld dat hij huisdokters soms vergezelde wanneer die 's nachts opgeroepen werden en vaak hield hij zich op in de buurt van het station waar hij mensen joviaal onthaalde of de weg wees. Ook voor kinderen was hij een fascinerende figuur die hij vaak op stang joeg met een macabergalmende uitroep. Anekdotes over Natus Beurze werden lang na zijn overlijden nog mondeling doorgegeven, terwijl zijn bijnaam een algemeen verspreide sympathieke spotnaam werd. Van hem is ook een foto bekend die genomen werd in de buurt van de O.-L-V.-kerk waar Gezelle toen onderpastoor was. Het profiel van deze bizarre, maar dynamische volksfiguur sluit goed aan bij de volkse sfeer van het gedicht. De referentie naar ‘zijn slaapmutse’ is in de context van Natus' uiterlijk en voorkomen gemakkelijk te plaatsen. Zijn intrigerende aanwezigheid bij dag en nacht, het feit dat hij dokters (en ook priesters?) 's nachts soms begeleidde; zijn vaak luidruchtige verschijning én de associaties met macabere uitroepen en met moord-en-brandliederen zijn allemaal indicaties die een identificatie met Gezelles Natus vrij voor de hand liggend maken. Zoals deze volkszanger vele keren gedaan heeft, spreekt ook hier de dichter zijn publiek aan: ‘en laat mij u die moord verhalen die gister is gebeurd...’ J.V

[Bronnen. A Peel, Kortrijk... 70 jaar terug, Kortrijk, z j., pp 100-104, O Provost, Mante en Kalle - Vroeger en nu te Kortrijk - Folklore en gedichten, Kortrijk, 1947, p. 123; mondelinge informanten, in een Kortrijkse orale context functioneert de Natus-pointe nog steeds als lyrisch-narratief effect]

10 A. Viaene, Gezelle en de volksgebruiken in: Vlaanderen, nr. 85 (jg XV, jan.-febr. 1966), p. 64-66.