Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 48

[p. 34]

Karel Platteau
Gezelle en ‘The Song of Hiawatha’ Een ‘Song’ voor heel het leven

De vertaling van ‘The Song of Hiawatha’ was voor Gezelles poëtica van zeer groot belang.

De jonge leraar, de Kortrijkse onderpastoor en de bejaarde Gezelle: dit zijn drie levensmomenten waarop Gezelle met het indiaanse epos op de voorgrond trad. De Amerikaanse dichter Henry Wadsworth Longfellow schreef dit werk in 1855 rond de mythische figuur Hiawatha. Of liever, hij weefde een epos rond dit prototype van de oorspronkelijke Amerikaanse cultuur én van de onderwerping aan de Europese cultuur. Het was het literaire resultaat van een ketting overgeleverde, verdraaide en opgepoetste verhalen. Gezelle kwam er heel vroeg mee in contact en zijn enthousiasme ervoor bleef aan. Bovendien speelde dit epische gedicht van meer dan 5400 verzen, inherent, een belangrijke rol voor de twee bloeiperiodes van zijn dichterschap. Telkens was precies dit werk aanleiding en aanloop tot merkwaardige en verstrekkende wendingen in zijn poëtica. Gezelleonderzoekers als A. Westerlinck, F. Baur, K. de Busschere, J. Boets, P. Couttenier en anderen hebben dit inzicht aangewezen en fragmentarische elementen aangebracht. Maar recente vondsten en nieuwe inzichten, door velerlei onderzoek, brachten versluierde biografische gegevens aan het licht en voldoende bewijsmateriaal om het belang van deze vertaling genuanceerd in te schatten. 113 jaar na de publicatie van Gezelles vertaling lukt het om alle elementen aaneen te rijgen van deze ‘wampumgordel’ of het indiaanse sieraad waarbij de figuren uit schelpenkralen een stuk geschiedenis voorstelden.

Finland en Boston

De auteur van The Song of Hiawatha noemde zijn werk een ‘Indian Edda’. Longfellow leende bewust het woord ‘Edda’ om aan te tonen dat hij voor zijn epos op zoek gegaan was in Europese culturen. In een Duitse vertaling las hij het Finse heldendicht Kalevala, over de stamvader van alle Finnen. Ook dit werk was gegroeid uit de verzamelde en bijgewerkte liedcultuur van de volkszangers. De plattelandsarts Elias Lönnrot had die liederen opgetekend in 50 runen of zangen en hij had zijn werk meteen een sociaal-politiek motief meegegeven. Het Fins werd immers verdrukt door het Zweeds en in de culturele ontvoogdingsstrijd van de negentiende eeuw stond dit volkse epos in dienst van een linguïstisch-nationalisme, waarop het nationaal bewustzijn zich baseerde en naar zelfaffirmatie zocht. (Eenzelfde fenomeen als met De Leeuw van Vlaanderen trad hier op). Longfellow was uitermate bekoord door de epische kleur, de vorm en het metrum van het Finse epos en die gaven meteen inspiratie tot het aanwenden van een geschikte vorm om een epos uit te schrijven. Hierin kon hij de adel van de Roodhuid illustreren in harmonie met die van de Witman of blanke. De hoogbegaafde en mythische Hiawatha, als held van het epos, werd voorgesteld als een idealistisch opperhoofd dat vocht tegen boze natuurkrachten en zijn volk deed emanciperen. 22 zangen beschreven zijn leven, zijn liefde, zijn verdriet en inzet. Als zijn taak vervuld was, nam hij afscheid van zijn volk en vertrouwde hij het toe aan de overzeese blanke katholieke missionaris en zijn gezelschap.

Longfellows literair initiatief viel niet bij alle Amerikanen in goede aarde; er kwam raciale antipathie op gang in de kranten van Boston, omdat die figuur ‘Wishi-Washi’ en heel zijn indianencultuur nooit het onderwerp hadden mogen worden van een literair werk. Bovendien ontpopte zich een golf van satire en parodie op inhoud (‘rather boring’) en vorm (‘tum-ti, tum-ti, tum-ti trochees, ad infinitum’). Toch waren er ook grote voorstanders en het succes bleef niet uit: het werd een bestseller. De Amerikaanse lezers hadden nu een werk waarin zij hun openheid terugvonden voor een pluralistische maatschappij met respect voor het indiaanse leven. In het epos werd de integratie van rood en blank immers voorgesteld op een gecamoufleerde en filantropische manier. De blanken hadden de indianen weliswaar bijna uitgeroeid, maar hun gebruiken, hun verhalen en hun wijsheid waren met dit werk gered. Zo althans formuleerde het de Quakerdichter Bayard, ‘after the Indian race has vanished from our Continent’. Waren er geen indianen meer over, dankzij Longfellow konden ze heruitgevonden worden.

H.W. Longfellow (1807-1882), zeer populaire Amerikaanse schrijver in de negentiende eeuw. Hij bestudeerde talrijke Europese culturen en talen, o.a. het Nederlands in 1832. Hij durfde het aan om de indiaanse cultuur als onderwerp te nemen voor een literair werk, The song of Hiawatha. Is er vandaag nog wemig esthetische appreciatie, dan heeft dit werk toch een grote culturele betekenis.

De Europese lezers op hun beurt bleven ook niet op hun honger, want de uitgesproken sentimentele tendens in vele zangen voedde de alomtegenwoordige hang naar wat zich ‘vroeger’ had afgespeeld. Engelstalige lezers kregen snel Britse uitgaven in handen en een stroom van vertalingen kwam op gang. Een van die vroege lezers was Gezelle. Ook hij wou zijn enthousiasme voor het epos doorgeven aan zijn leerlingen en aan intellectuele Vlaamse krantenlezers en dus ging hij aan het vertalen.

Roeselare en het beginnende dichterschap

Gezelle las The Song of Hiawatha kort na de publicatie ervan, en zag er meteen een pedagogisch hulpmiddel in. Via vreemdetalenonderwijs (Engels) en vergelijkende

[p. 35]

literatuurstudie gebruikte hij het werk in zijn klassen. In het Gentse weekblad Het Vlaemsche Land publiceerde hij de vertaling van de vijfde zang, onder de titel ‘Noord-Amerikaansch vertelsel van den wonderbaren oorsprong van het Indisch koorn, anders gezeid: de Turksche Tarwe ofte het Maïs’. Deze titel was een eigen creatie, want de oorspronkelijke luidde: ‘Hiawatha's Fasting’. Het fragment bevatte een allegorisch verhaal waarin het dode zaad aan de aarde toevertrouwd werd en de komende verspreiding van de christelijke leer aankondigde. Zo kon Gezelle Vlaamse (schaarse) krantenlezers in 1857 en zijn studenten oproepen tot missiologische inzet, wat zijn eigen ideaal was, en de christelijke levensvisie als een boeiend thema in de poëzie aanbieden. Maar dit laatste deed hij ook in een vroeg gedicht als ‘Aenroepinge’ in zijn eerste dichtbundel Vlaemsche Dichtoefeningen (1858); hierin verscheen ook de geciteerde vertaling van de vijfde zang, maar in een nieuwe versie die getuigde van meer taalzorg.

Toch is er een groot verschil tussen dit vertaalde fragment en andere gedichten die getuigden van een christelijke natuurreligie. ‘Aenroepinge’ bijvoorbeeld bevatte dit thema louter als een programma, terwijl de vertaling getuigde van een eigen, ontroerde beleving van de natuur als geschenk van God. Deze evocatie trof Gezelle zeker ook aan in de psalmen, maar in de tekst van zijn tijdgenoot Longfellow zag hij de kans om zijn eigen religieuze beleving gestalte te geven. Volgens Westerlinck klinkt er vanaf dit Hiawatha-fragment een eigen religieus gevoel op uit Gezelles lyrisme. Dit element zal zich in zijn poëtica ontwikkelen tot een herkenbaar en authentiek Gezelliaans kenmerk.

Lauwers en Verriest

Met Gezelles vertrek uit het kleinseminarie verbleekte de Longfellow-cultus daarom niet bij de leerlingen. Wanneer de oud-leerling van Gezelle, nl. Hugo Verriest, er benoemd werd als lesgever en de artistieke leerlingenclub ‘Société littéraire’ als ‘directeur’ bijstond, kwam Longfellow opnieuw als een favoriet dichter aan bod. Verriest lanceerde een project: de vertaling van The Song of Hiawatha. Hij duidde het nieuwe lid van de club, de leerling Emile Lauwers, aan om dat grote werk te ondernemen. Maar hij zou steun krijgen van de anderen door gezamenlijke lectuur van vertaalde fragmenten op hun bijeenkomsten en door privé-hulp van Verriest. Want hijzelf startte ook een vertaling en publiceerde meteen een fragment in Rond den Heerd van januari 1877. Het project moet de jonge Lauwers sterk aangesproken hebben, hij zou immers als eerste Vlaming een boek met wereldsucces vertalen; bovendien schreef Verriest een brief aan de Amerikaanse auteur om het werk te mogen vertalen. Deze brief verraadde door aanpak en woordgebruik een klassikale aanpak of die van de literaire club. Het positieve antwoord van Longfellow moet als een pronkstuk gefungeerd hebben voor alle leden van de lettergilde, maar Verriest behield het toegestuurde autograaf in eigen bezit en gaf dit later door aan Gezelle.

Lauwers vervulde zijn opdracht: in

Aenmerkinge bij: Mondamin. Amerikaensch Verdichtsel over den oorsprong van het Mais of Indisch kooren uit: Vlaemsche Dichtoefeningen, 1858, p. 190

de loop van twee schooljaren vertaalde hij quasi het hele werk. Verriest werd ondertussen benoemd tot ‘principaal’ in het Ieperse college, na een tussenhalte in Heule als directeur van een zustercongregatie. Eind augustus-begin september 1878 nodigde Verriest enkele gasten uit op ‘zijn’ college: Lauwers, die een vijfdaagse voettocht in het Heuvelland daar liet eindigen, de priester E. Vanhee, broer Adolf Verriest en Guido Gezelle. Dit initiatief had iets van een doorgestoken kaart, want Lauwers schreef later dat ‘Gezelle kwam om te werken op Hiawada’. Het gezelschap bracht een leuke avond door en de volgende dag werkten Gezelle en Lauwers samen op de vertaling. Sindsdien ontstond een samenwerking die per briefkaart een vervolg kende, want Lauwers werd student in de geneeskunde aan de Leuvense universiteit. Gezelle beantwoordde alle vragen voor vertaling van moeilijke woorden of verzen uit het hele werk en eind november 1878 bestond al het plan om Lauwers' vertaling uit te geven. Maar na een proefdrukje van twee zangen uitte Gezelle ernstige kritiek op typografische elementen. Daarop kwam hij snel in het bezit van Lauwers' kopij, verbeterde die en stuurde ze terug in katernen naar Lauwers die hiervan een nieuwe versie moest uitschrijven. Gezelle zou die kopie dan nog eens doornemen om er ‘een edel stuk’ van te maken. Wanneer Lauwers deze klus geklaard had en de definitieve tekst in handen van Gezelle was, gebeurde er niets. Verriest zou instaan voor de publicatie, maar ondernam niets. Toch zocht hij Lauwers op en deed hem het voorstel om afstand te doen van de vertaling. Wat gebeurde op 14 augustus 1879 in een gedichtje aan het adres van Gezelle en in eenzelfde exemplaar aan Verriest.

De publicatie bleef uit

Er volgden nadien talrijke aankondigingen en oproepen om in te tekenen voor een exemplaar. Zoals in De Vlaamsche Vlagge en in De Tassche, tot september 1881, maar er verscheen niets. Telkens werden de beide namen van de vertalers vermeld. Nadien kwamen alleen nog verzuchtingen over het uitblijven van de uitgave aan bod. Zeker na het overlijden van Longfellow op 24 maart 1882. Maar Gezelle bleef op de vertaling broeden. Hij had op 1 mei 1881 het eerste nummer van zijn taalkundig tijdschrift Loquela uitgegeven en hierin ontmoet de hedendaagse aandachtige lezer, van in de eerste nummers al, talrijke woorden die achteraf in de Davidsfonds-uitgave van 1886 stonden. Bovendien benutte Gezelle zijn vertaling en taalonderzoek voor het geven van Engelse lessen in Kortrijk. Vanaf december 1883 werden er in het komende voor- en najaar lessenreeksen georganiseerd waar heel wat zangen als lesmateriaal gebruikt werden. Zo ontstond er een veelzijdige beïnvloeding van het vertaalwerk. Daardoor doken er in Loquela verwijzingen naar de indianen op (bv. onder ‘totem’: ‘Zoo leeren de Indianen, daar ievers diepe in 't indiaansch America...’), wedijverden de cursisten in de Engelse cursus om vlotte en literair-getinte vertalingen af te leveren en groeide een definitieve vertaling gestaag verder. Bij een grondige vergelijking van bron- en doeltekst valt op hoezeer Gezelle een ‘overdichting’ beoogde en geen letterlijke vertaling. In zijn wedijver om te bewijzen dat hij en het Vlaams in staat waren om Longfellow en het Engels te evenaren, stak hij de brontekst naar de kroon met alliteraties en parallellismen, met een woordenschat uit oude taallagen en Middelnederlands, uit West-Vlaamse, Friese en andere dialecten, aangevuld met neologismen, morfologisch knutselwerk en klankenspel. Zo ontstonden er verschuivingen tussen beide werken, tot in de karakterisering van de personages toe of in de ideologische aspecten als geloof en christianisering. Maar daarom werd het nog geen parafrasering, het bleef een vertaling.

Die van Lauwers was Gezelle ondertussen vergeten. Op de keerzijde van

[p. 36]

die verbeterde kopij noteerde hij immers allerlei aantekeningen, ontwerpen voor voordrachten, artikels en brieven. De bewaarde fragmenten tonen overduidelijk aan dat hij geen jota overnam uit deze vroege pennenvrucht, die in samenwerking ontstaan was. Toch nam Lauwers weer contact op als afgestudeerde arts, maar zijn voorstel om de vertaling in Antwerpen uit te geven, bleef onbeantwoord. Halfweg 1885 kwam er groot nieuws in De Vlaamsche Vlagge: het Davidsfonds geeft de vertaling uit. In één

Handschrift van Gezelles Hiawathavertaling. Fragment uit de eindversie voor de publicatie van 1886. Vergelijk met V.D. deel III, pp. 163-164

jaar voerde Gezelle deze opdracht uit en werd er rijkelijk voor beloond. De 650 frank als honorarium was een som waarvoor een tuinman in dienst van vader Gezelle anders een heel jaar moest werken. De uitgave was goedkoop, maar de oplage was groot: 6800 exemplaren. Voor Vlaanderen anno 1886 duidelijk een bestseller. Niet de vraag naar het boek had deze oplage bepaald, maar het bestuur van het Davidsfonds.

Koel onthaal, sterke invloed

Het enthousiasme over de aangeboden vertaling bleef uit en literaire critici reageerden koel of bespraken het werk niet. Deze reactie van onbegrip bij het lezerspubliek lag bij het ‘Gezelliaanse’ taalgebruik. Hoewel er veel goede wil en respectvolle bewondering voor het doorwrochte taalkunstwerk aanwezig was, konden de meeste lezers niet goed overweg met de gehanteerde taal. Daardoor brak het werk niet echt door als een populaire vertaling, het bleef een artefact voor intimi en fijnproevers.

Voor Gezelles poëtica van zijn tweede dichterlijke bloei was deze vertaling echter van zeer groot belang. Door zijn grondige taalontginning en -verwerving en door zijn competitieve strijd om literairtechnisch evenwaardig over te komen, had hij een harde maar een verrijkende oefenschool achter de rug. Fonologisch en morfologisch zijn er parallelle evidenties aantoonbaar tussen de vertaling en latere gedichten in Tijdkrans en Rijmsnoer. Hetzelfde geldt voor het aangewende woordgebruik en syntactische aspecten uit een vaak stroef geformuleerde verzenbouw. Bovendien ‘klinken’ er ook echo's van beelden en metaforen uit de vertaling in later dichtwerk.

De intense taalarbeid en het jarenlange labeur aan de vertaling hadden dus geenszins het originele dichtwerk verhinderd, integendeel. Beide factoren hebben Gezelle ertoe gebracht dat hij op alle poëtisch-technische vlakken sterker werd en ondertussen een taaltechniek kon ontwikkelen, waarmee hij zich van nu af met groot gemak kon uitdrukken. De verstilde lyricus zou nu ten volle tot ontplooiing komen. Albert Westerlinck onderzocht Gezelles poëtica van de twee laatste dichtbundels, los van de vertaling. Zijn bevindingen i.v.m. structuren (alliteraties, binarisme), morfologische aspecten, woordgebruik en sommige metaforen zijn opvallend gelijklopend met de aanwendingen ervan in de vertaling. ‘The Song of Hiawatha’ vertalen nam Gezelle dus in beslag op lyrisch vlak en stimuleerde hem in taalvaardigheid.

Handschrift van Emile Lauwers met verbeteringen van Gezelle. Het betreft een vertaling van de vierde zang van Hiawatha. (uit: Hulde aan De Bo, knipselalbum van Jozef Samyn, Stedelijke Openbare Bibliotheek Kortrijk, L.S. 1767) (Cfr. V.D. deel III, p. 72)

Deze jarenlange activiteit trok opvallend zijn tweede dichterlijke bloeiperiode op gang.

Persoonlijk was Gezelle zeer tevreden over zijn vertaling en zijn verwoording ervan. Ook de inhoud bleef hem boeien en in 1897 schreef hij: ‘Ben in onderhandelinge met eenen Americaander om eene andere uitgave van Hiawatha te laten drukken, met prenten...’

Dit initiatief moet hem enorm aangesproken hebben, want prenten en illustraties vond hij zeer belangrijk voor het lezerspubliek. Daarvoor zorgde hij al in zijn volkspedagogisch blad Rond den Heerd bij tal van vulgariserende bijdragen. Bij de uitgave in boekvorm van zijn teksten over fauna en flora, als Uitstap in de Warande (1882), vielen deze prenten echter weg. Dit zal hij betreurd hebben, want zelfs in het taalkundige blad Loquela, dat een ander lezerspubliek voor ogen had, pakte hij uit met een illustratie nl. de kraanvogel.

Als er bovendien een ‘Americaander’ voor een heruitgave zou instaan, dan steeg zijn prestige ook. Maar deze onderhandelingen brachten blijkbaar niets op. Zo sloot zich de cirkel rond zijn geprefereerde literaire vertaalarbeid: van 1856 tot 1897 met intermezzo's en met intense jaren, waarvan de weerklank in en de gevolgen voor zijn poëtica onmiskenbaar en indringend aanwezig waren.

Belangrijke bronnen voor dit artikel:

Lockard, Joe Chapter 3 Translating Hiawatha, translating Indian-nes, in ‘Writing Race’ in Ninetheenth-Century America, Dissertation, Berkeley, 1991

Westerlinck, Albert. Wandelen al pemzend Leuven, Davidsfonds, 1960, 101

Couttenier, Piet. Guido Gezelle Mijn dichten, mijn geliefde Inleiding Gent, 1989, 12

Platteau, Karel. Van Lauwers' tot Gezelles Hiawadha, in Gezelliana Kromek van de Gezellestudie 1996, 1, 51-81

Boets, Jozef Gezelles Engelse lessen te Kortrijk, met achtergrond-informatie over de Hiawathavertaling, in Gezelliana 1971, 4, 101-136

Westerlinck, Albert De oude taaltovenaar Guido Gezelle Beveren-Nijmegen, 1980