Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 47

[p. 259]

Jos Borré
De voorgaande gestalten van Jan Houtekiet

Houtekiet is niet toevallig, niet zomaar uit zichzelf ontstaan, hij komt voort uit een reeks voorgaande gestalten waarin Walschap telkens een aantal eigenheden, visies en uitingen van daadkracht heeft gedeponeerd.

Veel te lang hebben samenstellers van verschillende lectuurlijsten voor de middelbare school gemeend dat De wereld van Soo Moereman een gepaste introductie tot het werk van Walschap bood. Dat was een misvatting. De volksverhalen over primitief bijgeloof, gesitueerd in een (ook voor Walschap zelf) afgesloten verleden, gaven de indruk dat hij een folklorist was; - nergens wordt erin verwezen naar, of doemt nog maar de notie op van de veel talrijker ‘moderne’ romans (in een eigentijdse stijl, over onderwerpen aan de orde van de dag) die hij ook geschreven heeft. De wereld van Soo Moereman staat te marginaal in zijn oeuvre om representatief te kunnen heten.

Omgekeerd echter is het haast even ongepast de lezer in dit oeuvre te laten binnenkomen via de hoofdingang, bijvoorbeeld door ervan uit te gaan dat je in Houtekiet meteen bij de essentie van Walschaps wereldvisie aanbelandt. Ik herinner mij uit mijn adolescententijd dat ook deze roman mij op het verkeerde been zette in mijn benadering van Walschap: Deps stelde ik mij voor als een afgelegen, ruwe, weinig aantrekkelijke gemeenschap van maatschappelijke verschoppelingen op een stuk heide dat zich weerbarstig liet ontginnen, en het ongeordende en ongeregelde leven leek mij weinig aanstekelijk. In de noodzaak van Jan Houtekiet om een nieuwe samenleving van de grond op te bouwen, voortdurend geconfronteerd met problemen en onzekerheid, zonder orde of wet of bescherming, school in mijn ogen een allerminst glorieus bestaan. Ik zag met andere woorden niet waarin de triomf en de vrijheid van Houtekiet scholen; - en die blijvende onvoldaanheid en rusteloosheid van hem, zijn drang naar ongebondenheid, sterker dan de hang naar zijn gezin, zijn blindheid voor de liefde van Iphigénie, die gemiste kans op een solied en in alle opzichten voldoenend bestaan, - onrustwekkend toch, en tragisch?

Nochtans hield Walschap bijzonder van Jan Houtekiet, vernam ik later. Het was zijn favoriete personage, zijn gedroomde alter ego, als boek een van zijn beste worpen. Testamentair liet hij uitsluiten dat Houtekiet ooit verfilmd zou worden - de gestalte

Walschap halverwege de jaren veertig (Album Gerard Walschap)

die een acteur of een regisseur ooit aan het gedrongen, maar imponerende personage zou geven kon alleen maar afbreuk doen aan de voorstelling die de auteur van hem had. Houtekiet kon alleen maar bestaan op de hoogste golf van de verbeelding, daar waar de vlucht een adembenemende top bereikt. Zo hoog dat de lezer noch de auteur de aanloop daartoe in één boek kunnen nemen.

Houtekiet werd geschreven in 1938, het boek werd gepubliceerd in 1939. De figuur van Jan Houtekiet en de constellatie die hij rond zich ontwerpt, komen op dat ogenblik aan het (voorlopige) einde van een reeks pogingen om in literaire vorm en verbeelding uitdrukking te geven aan een ideaal dat Walschap haast zijn leven lang gekoesterd heeft: de figuur van de eigengereide, soevereine volksleider, de no nonsense organisator van een vrije, pragmatische, op rede en redelijkheid gebaseerde samenleving, hij die het volk verheft uit zijn materiële verworpenheid en het moreel en metafysisch ontvoogdt, - zij het met vallen en opstaan, en terwijl blijkt dat voor de individuele voldoening het maatschappelijk succes alleen niet volstaat. Jan Houtekiet is, als personage, het meest zelfbewuste, maar ook het indrukwekkendste, het meest complexe, het meest ideële in een opvallende rij van verwante figuren in het werk van Walschap. Houtekiet is niet toevallig, niet zomaar uit zichzelf ontstaan, hij komt voort uit een reeks voorgaande gestalten waarin Walschap telkens een aantal eigenheden, visies en uitingen van daadkracht heeft gedeponeerd, waaruit op een keer, als een onvermijdelijk toeval, in de gedaante van Jan Houtekiet, de vrije mens zou oprijzen, in zijn ideale samenstelling, zoals Walschap hem opspoorde in zijn verbeelding. Een mens die de roep om zelfbeschikking van een hele eigenzinnige gemeenschap belichaamt.

Men kan teruggaan tot Walschaps debuut, Waldo (1927), een figuur geënt op de Wandelende Jood, om een rebelondanks-zichzelf te vinden, iemand die met de trots van zijn overtuiging bijna een maatschappelijke aardverschuiving teweegbrengt. Waldo wordt aanvankelijk gedreven door een metafysische onrust, door vragen die op een antwoord aandringen, en die hem in een snelle en woelige ontwikkeling, zelfs in een fatale stroomversnelling doen belanden. Typisch voor die figuren uit de begintijd is inderdaad dat ze ten onder gaan, als werden ze door een hogere instantie bestraft om hun verwaten twijfel en opstandigheid - of door een auteur die in de religieuze constellatie waarin hij zich wilde situeren, geen kritiek uitgebracht door een rebels personage onbeantwoord mocht laten. Waldo wordt gestenigd, Adelaïde uit de gelijknamige roman (1929) pleegt zelfmoord - of was het een ongeval? Zelfs Sibylle, eveneens uit de naar haar genoemde roman (1938, geschreven en in afleveringen in het tijdschrift Groot Nederland verschenen in 1937), die haar twijfels heroisch innerlijk verbijt, verdrinkt jammerlijk in een vijver in niet opgehelderde omstandigheden. Alsof het voor niemand van hen mocht zijn.

Lijden ze geen smadelijke nederlaag, dan moeten ze vaak een langdurige en moeizame loutering doorworstelen voor het leven ook hun weer een perspectief biedt. In de trilogie Adelaide, Eric, Carla, uit het begin van de jaren dertig, maar pas in 1939 als De familie Roothooft uitgegeven, torst Eric nog de psychische last van de zelfmoord van zijn moeder, en slaagt pas zijn dochter erin, twee generaties later, zich

[p. 260]

ervan te bevrijden en een nieuwe start te nemen, - de wending zit symbolisch samengebald in de slotzin: ‘de stammoeder danst’. Rik Van Oepstal in Trouwen (1933) is een rotverwend joch, een onuitstaanbaar kind, dat in het ene college na het andere aan de deur gezet wordt. Als adolescent maakt hij de meid zwanger, hij verwaarloost zijn bloeiende zaak, hij vervalt schijnbaar reddeloos, tot hij trouwt met de arme, maar sterke en zorgzame Mie Zaterdag. Ze verschansen zich in een uithoek op het land en bewerken met hun elf kinderen een morele remonte naar zelfstandigheid en zelfvertrouwen. Hij geeft zijn naam aan het gehucht, zijn kinderen ontginnen het land of verspreiden zich als ‘kiekenkwekers, boomkwekers, hoveniers, handelaars’, en hij eindigt als een ‘aartsvader’, wiens waardigheid het toekomt gefotografeerd te worden in de luie stoel waarin hij gestorven is. Het levert een prachtige scène op: een van de broers moet eerst nog naar Brussel om een ‘plaat’ voor het ‘appareil’, ‘en in afwachting dragen ze vader met zetel en al in de slaapkamer, maar ze brengen hem weer in de keuken als Kop met zijn ding klaar staat. (...) Het hoofd hing wat te veel voorover vonden ze, en toen is de oudste achter de stoel gekropen; hij heeft vader achterwaarts bij zijn haren gegrepen en die waardigheid van de dood en de majestueuze houding van die patriarchenkop... Ge ziet die oudste permentelijk zitten met een schouder en een arm, maar Kop zegt dat hij dat kan wegretoucheren.’ Rik Van Oepstal glorieert zelf niet, maar hij ligt wel aan de basis van een heropstanding, een nieuwe toekomst.

Heel even schetst de verteller een beeld van de mercantiele bloei van de nieuwe gemeenschap die Rik Van Oepstal heeft gesticht, bloei die aanleiding geeft tot blakend zelfvertrouwen en een eigenzinnige opstelling, - een voorafbeelding van het latere Deps:

‘Rik gaf zijn naam aan een nieuw gehucht, een eiland van vruchtbaarheid. Het is het toppunt van de beschaving niet, maar het beton







van haar basis. Op den Oepstal ligt een broodwinning voor bakker, schoenmaker, smid, schrijnwerker, wagenmaker, twee winkeliers, vijf herbergiers en voor hun concurrenten. De metsers die dat alles bouwen, bouwen er tussendoor hun eigen huis. En dan vragen ze zich allemaal te zamen af waarom zij drie kwartier ver naar de kerk moeten gaan en hun kinderen nog verder naar de school en of zij altijd zullen blijven afhangen van die kale stinkers van het dorp. Potverdomme, ze krijgen genoeg van hun vuile politiek, dat ze in 't vervolg in hun eigen pot schijten, maar wij willen onze eigen meester zijn op den Oepstal. Kop moet eens een ferme brief schrijven naar de minister, we zullen hem allemaal ondertekenen. Hij moet schrijven dat we er genoeg van hebben. 't Moet uit zijn met die vreemde meesters hier op den Oepstal.’

Drie jaar later verschijnt de parmantige Thijs Glorieus in Een mens van goede wil (1936) op het toneel. Hij drijft op een onverslijtbaar optimisme, met een pragmatische aanpak, vanuit eenvoudige redeneringen. Met zo'n naïviteit maak je brokken, natuurlijk, hij moet eerst zijn les leren. Maar na zijn loutering plaatst zijn natuurlijk charisma hem in het middelpunt van de gemeenschap, hij wordt ei zo na een gedroomde onbaatzuchtige weldoener bij wie iedereen terecht kan. Hij is bekommerd om zielepijn of materieel tekort, hij ontlast het door een moord bezwaard geweten van zijn schoonzus, hij organiseert de samenleving, het werk, de communicatie - de gemeenschap gaat er zienderogen op vooruit.

Tijdens zijn legerdienst is hij ordonnans geweest bij een ontgoochelde kapitein, die zoals zovelen van zijn stand een uitgehold en doelloos leven leidt. Daar heeft hij ingezien dat het morele gezag dat de hogere standen wordt toegeschreven op niets gefundeerd is, en dat niemand dus die instanties ontzag of volgzaamheid verschuldigd is. Tussen de regels door wijst de vertellende ‘wij’ zo het gevestigde gezag af en wordt de morele soevereiniteit opgeëist.

De kinderen van de kapitein proesten het nog uit als Thijs, geconfronteerd met de hopeloze verhoudingen in het gezin, zijn credo als volgt uiteenzet: ‘Goedheid, elkander liefhebben, ziedaar het geheim. Het zou op deze wereld toch zo goed kunnen gaan. Mijne bedoeling is op deze aarde niets dan gelukkige mensen te zien, ziedaar de bedoeling van mijn leven.’ Terug op de Walhoeve geeft hij door een betere organisatie en modernisering, door de introductie van ‘nieuwe levensvormen’ de gemeenschap een zo krachtige impuls dat ‘een comiteit van vijf’ - notabelen - hem onomwonden het burgemeesterschap komt aanbieden. Hij weigert, vanuit een absolute afwijzing van elke politieke of religieuze ideologie. Het officiële gezag interesseert hem niet.

De kapitein zoekt hem opnieuw op (‘Hij heeft van de wondere hereboer gehoord, die zijn streek omtovert.’) en tijdens hun rondgang informeert hij bij herhaling naar het ‘systeem’ van Thijs, zijn inspiratie, zijn uitgangspunten, zijn principes, ‘communisme, socialisme, andere ismen’. Maar er is geen ‘systeem’. ‘Dit is nu wat hij van jongsaf vaag maar onweerstaanbaar verlangd heeft: een betere wereld, waarin hij zich uitdeelt aan allen, een wijs en machtig man die orde schept, vrede, geluk. Maar hij kan het geen naam geven, hij heeft geen systeem, hij is de mens van goede wil, een zuiver instinct.’

Thijs ambieert dus geen officiële benoeming tot hoofd van die gemeenschap; hij wil geen ‘koning’ zijn, ten hoogste een ongekroonde leider, door het volk erkend en met gezag - geen macht - bekleed, een ware soeverein. Niet één van de vele personages die in Walschaps werk een opmerkelijke leidinggevende rol gaan spelen, stuurt aan op deze officiële erkenning: Tilman Armenaas in De ongelooflijke avonturen van Tilman Armenaas (1960) wordt een soort onderkoning, en de ‘vierde’ koning in het jeugdboek De vierde koning (1936) is een alternatieveling, die zijn verdienste louter ontleent aan het feit dat hij onwrikbaar de goede zaak verdedigt, ook al blijkt aan het einde van zijn leven dat hij zich daarin vergist heeft.

Als in Een mens van goede wil onder impuls van deze leider het gemeenschapsgevoel versterkt is, koppelt ook die samenleving zich anarchistisch los van de grotere, bevoogdende en verdorven maatschappij om haar eigen boontjes te doppen en een eigen koers te varen:

‘Wij zijn rechtschapen lieden en wij koeken broederlijk aaneen tegen alle openbare machten, die kunnen het nooit goed voor hebben met ons. Zij eisen van ons belastingen die zij verkwisten, soldaten die zij bederven en ons geld kosten op de koop toe. Ze stellen veldwachters aan die ons plezier bederven 's zondags en

[p. 261]

te kermis, boswachters die ons een haasken misgunnen, gendarmen die zich mengen in onze twisten en wat gaan onze twisten hun aan, advokaten die ons geld aftroggelen en rechters die de kost verdienen met ons maar te straffen, altijd maar te straffen.’

Alsof men ook hier de bewoners van Deps al hoort praten.

Er waart in deze periode echter nog een ander leiderstype door de romans van Walschap: dat van de afgewezen, de smalende koning. Vergeten we inderdaad niet



dat enkele romans die na de Tweede Wereldoorlog, zelfs pas in de jaren vijftig gepubliceerd werden, ontstonden in de jaren dertig, voor Walschap een intellectueel en emotioneel zeer bewogen periode waarin woede, verontwaardiging en een hoog opgekropte overtuiging van zijn gelijk hem tot een bewonderenswaardige creativiteit en werklust stimuleerden. Om diverse redenen, bij voorbeeld omdat vrienden hem de publicatie afraadden, liet hij sommige manuscripten echter in de lade liggen.

Maanreus Albert uit Manneke Maan (verschenen in 1954, maar reeds in 1927 aangezet, een eerste keer afgemaakt in 1933, een tweede versie kwam tot stand in 1939) moet hier vermeld worden. Hij kijkt met lede ogen toe op het zinloze, kortzichtige, zelfvernietigende gewoel van de mensen op de aarde en wil er iets aan doen. Diverse tussenkomsten waarvoor hij van God faciliteiten krijgt, halen niets uit. Woedend om zijn onmacht en de botte onwil van de mensen om voor zichzelf een beter leven (dat binnen handbereik ligt) te bewerkstelligen, geeft hij lucht aan zijn verachting: ‘hij deed het zoals hij kon: hij waterde op de vechtende mensheid’, aldus dood en verderf zaaiend. God roept hem tot de orde: is het zo dat hij zijn liefde voor de mens uit? Manneke Maan verantwoordt zich met een herkenbare overtuiging: ‘Ik heb de mens werkelijk lief, ik wil zijn geluk en het is omdat hij zijn verstand niet wil gebruiken en zichzelf ongelukkig maakt, dat ik mijn geduld heb verloren.’

Een cynische God, die geleerd heeft dat hij beter uit de buurt van de mens blijft, omdat die toch niet voor rede vatbaar is, stemt dan toe in een onherroepelijke onderneming van Manneke Maan: hij mag zich, om de anderen niet af te schrikken, in de gedaante van een mens op aarde onder de mensen begeven, om ze op betere gedachten te brengen. Dichter bij de mensen begrijpt hij ze beter - hun onredelijkheid, hun blindheid -, krijgt hij ook meer inzicht in hun situatie - namelijk dat ze, ondanks hun verschillen en tegenstellingen, allemaal broeders zijn. Maar ze blijven doof voor zijn boodschap, die hij voor hun beperkt begripsvermogen samenbalt in ‘Geen lijden, geen leiders, geen vrees, geen rijkdom, geen armoe, geen dwang, vrede, gelijkheid, liefde.’ De woorden hadden ook uit de mond van Thijs Glorieus kunnen komen.

Omdat dit credo zo indruist tegen hun vastgeroeste overtuigingen over hun uitverkorenheid door God, overtuigingen die ze met geweld aan hun tegenstrevers willen opleggen, nemen de mensen Manneke Maan gevangen en zetten ze hem onder druk om zijn opvattingen te loochenen. Maar niets helpt, hij wordt met pijl en boog gefusilleerd. ‘Zijn laatste woorden waren: “Vrijheid, vrede, gelijkheid, liefde”.’

Als de mensen geen oren hebben naar de boodschap van verheffing en ontvoogding van de verlichte profeet, is het omdat ze nog te dom, te bot, te primitief zijn, omdat hun horizon te beperkt is, omdat ze zich gewillig afsluiten in een bekrompen bestaan, onwetend van een wereld buiten de hunne.

Dit ondervindt ook Gad in De verloren zoon, verschenen in 1958, maar geschreven in 1939, - dit is, toegegeven, na Houtekiet.

In feite sluit Walschap in 1939 een bijzondere reeks verbeten geschreven, opstandig betogende romans af met twee erg persoonlijk geladen boeken, alsof hij na zijn fel uitgesproken intellectuele stellingnames ook getuigenis wilde afleggen van zijn emotionele bewogenheid. In Ons geluk (gepubliceerd in 1946), een roman die te weinig bekendheid genoot, maar als kern van de VTM-serie opnieuw in het licht werd gezet, evoceert hij de pijnlijke strijd van een echtpaar in een huwelijk waarin de seksuele passie de grote psychologische tegenstellingen telkens weer neutraliseert. De man is een kunstenaar die eerlijk en openlijk zijn gekwelde ziel naar buiten brengt, maar hierdoor in aanvaring komt met de hypocrisie van de goegemeente. In het boek krijgt de lezer hoogte van zijn strijd om zijn integriteit, van zijn eenzaamheid, zijn twijfels aan zichzelf en zelfs aan zijn geestelijk evenwicht. Gelukkig geniet hij ook steun en vriendschap van enkele medestanders en zinkt hij niet weg in de verbittering, doordat ‘zich vrijmaken van alles en de weldenkenden trotseren, dat geeft een geluk dat de deftige mensen nooit zullen begrijpen’. Hij triomfeert niet zoals zijn voorgangers, Walschap toont hem als een hardnekkige held die zich tot in zijn privé-leven belaagd weet, maar ondanks zijn agonie trouw blijft aan zijn overtuigingen.

Gad in De verloren zoon, de tweede van het paar persoonlijk geladen romans, keert de hypocrisie de rug toe en vertrekt. Als hij veel later door de dorpsgemeenschap opnieuw wordt ingehaald, maar de misverstanden omtrent zijn overtuigingen bewust in stand worden gehouden, staat hij te hoog boven het gekonkel en de doorzichtige vleierij om erdoor verbitterd te raken of zich er druk in te maken; - hij stapt gewoon weer op. Al valt de eenzaamheid hem wel zwaar. Talloze verwijzingen, bij voorbeeld naar Gads gevoel ‘anders’ en ‘lastig’ te zijn van in zijn jeugd, naar zijn eenzaamheid, naar zijn morele overtuigingen, maken dat dit in zijn ervaringen op het thuisfront teleurgestelde personage, samen met dat uit Ons geluk, feitelijk misschien wel het dichtst bij de auteur staat van allemaal - terwijl Houtekiet de meest geslaagde projectie van een gestalte is, in een als tegengewicht gedroomd bestaan.

Gad ‘heeft al die mensen lief ondanks zichzelf en hij vloekt er op bij elke stap’. Hij gaat weg uit Nazareth, omdat men hem niet wil begrijpen, omdat zijn al te revolutionaire boodschap in dovemansoren valt. ‘Sukkelaars zijt gij allemaal, ge wordt arm en dom gehouden door vetlappen die beter weten. Ik ben uw vriend, zij niet, en zij doen u op mij spuwen. Ik wil mijn leven geven om u te ontvoogden, (...)’. En kijk, nadat hij tijdens zijn reizen in den vreemde veel praktische vaardigheid en wijsheid heeft opgedaan, werpt hij zich in Palestina op tot een welstellend man, die door de organisatie van bedrijf na bedrijf welvaart brengt in een steeds grotere streek. Hij weet zich voorbestemd om grootse dingen te doen en denkt daar pas aan toe te komen als een streekgenoot, Jezus van Nazareth, door de omgeving trekt met een ontwerp van een verregaande en systematische vernieuwing.

(Het is niet de eerste keer dat Walschap ervoor zorgt dat zijn opstandige onderkoningen zich meten met de hoogst mogelijke instantie, met name Christus in persoon, om hem ter verantwoording te roepen voor de in zijn naam uitgedragen standpunten, of om van hem gelijk te ha-

[p. 262]

len. In Bejegening van Christus - in het Nederlands gepubliceerd in 1940, in het Duits echter al in 1935, geschreven in 1934 - zoekt de hoofdpersoon Christus op om hem een aantal ondubbelzinnige vragen over de geloofsinhoud voor te leggen.)

Maar Gad gaat een stap verder en wijkt weer van de christelijke leer af, als hij zijn bezit niet verkoopt om alles aan de armen te schenken, zoals de leer voorstelt, omdat dit niets zou uithalen. De armen ‘hadden liever dat hij alles hield en hun werk bleef geven waarmee ze meer verdienden’. Met een droge, pragmatische logica verwerpt Gad de christelijke idealen van bescheidenheid en nederigheid met het oog op een tot in het hiernamaals uitgestelde beloning, en vervangt ze door directe wereldse doelstellingen. De traditionele godsdienst, door hypocrisie in stand gehouden, is hierbij zelfs een weg te werken obstakel:

‘Ik hoor de landvoogd, die van mijn opinie is, zijn redevoeringen beëindigen met God bescherme Palestina. Ik hoor andere vrienden uit zogezegd respect voor onze godsdienstige beschaving God in de mond nemen omdat het plechtiger klinkt voor het volk. Ik verdom dat, ik doe niet mee aan het boerenbedrog. En noem mij niet slecht meer, want ik zeg dat uw catechismus slecht is en slecht al de catechismussen van de andere goden, ik zeg dat zij kwaad en onmenselijkheid leren, ik zeg dat zij liegen, misleiden en met geweld tegenhouden op de weg naar vrijheid en geluk.’

Het succes van Gads mercantiele ideaal raakt zo ver bekend dat men hem komt vragen of hij ‘in de omgeving van Rome niet hetzelfde wou beginnen en dan helemaal met staatshulp’. Ziehier de zoveelste ondernemer met visie, die in zich de kwaliteiten verenigt van een volksleider, een weldoener, een maatschappelijk organisator en een morele verruimer of zelfs bevrijder, - kortom een wereldse, een menselijke heiland.

Walschaps helden uit die tijd werpen zich op als de dragers van twee grote vernieuwende idealen, die in wisselende omstandigheden om beurten minder of meer nadruk krijgen: vrijheid en welvaart. Het eerste moet de verstarde godsdienstige wetten verwerpen en de geesten openstellen voor een nieuw pragmatisch gedachtegoed, een realistische moraal die veel dichter bij de dagelijkse werkelijkheid en de prozaïsche menselijkheid aansluit. Het tweede moet de mens met zo weinig mogelijk hindernissen naar materieel comfort leiden, omdat het tot zijn aardse opdracht behoort zijn vooruitgang te bewerkstelligen, weg van het primitieve, geborneerde bestaan. In beide opties is de held van het verhaal de apostel, de wegbereider, de voortrekker en uiteindelijk de op handen gedragen leider die vanuit een comfortabele positie met tevredenheid neerblikt op zijn verwezenlijkingen.

In de figuur van Jan Houtekiet vinden al deze karaktertrekken het meest aansprekende evenwicht. Zijn kracht en gezag imponeren iedereen, zelfs de kasteelheer die hij de eis voorlegt de ondertussen vruchtbaar gemaakte grond van Deps aan de bewoners te verkopen tegen de prijs van heideland. Alle vrouwen vallen voor hem, in vele gezinnen kunnen de ‘Houtekietertjes’ gemakkelijk van de andere koters worden onderscheiden. Hij geneest zieken ‘met water en kruiden’, lacht om bijgeloof, verjaagt de fantomen, kent geen angst voor dood of hel. Hij ontwerpt en bouwt, tot de kerktoren toe. ‘Hij is eenvoudig, glashelder, het onbekende maakt hem niet bang, hij is sterk.’ In de kleine gemeenschap is hij, hoewel bedaard en onverstoorbaar, opvallend tegenwoordig. ‘Hij wordt algemeen beschouwd als de hoofdman. Allen hangen hem aan uit vrije wil.’

Stiller en indrukwekkender dan de handelaar Nard Baert of de ongegeneerde pastoor Apostel geeft hij in Deps de maat van de trots en het zelfbewustzijn aan; hij is de stichter, de aartsvader, de ontvoogder, de soevereine leider van de gemeenschap.

‘Deps heeft zich uitgebreid en is een dorp geworden, bloeiender dan de oude in de omtrek, vrijer en trotser, door de rijke klei onder het zand, door het zwoegen van onze oerspitters, door de fanatieke handelslust van Nard Baert en door de concessie welke Jan Houtekiet afdwong van het kasteel. Toen kwam Apostel, zag en overwon, maar altijd bleef door Deps die aartsvader Houtekiet schrijden, die er geen koning was omdat hij er niet zocht te heersen, maar op elk ogenblik de macht kon overnemen.’

Jan Houtekiet is in zijn optreden meer bezadigd, meer bescheiden dan al zijn voorgangers. Dit geeft hem, ‘een brok kracht en natuur’, naast de aandoenlijke mannetjesputter die hij is, een herkenbaarder menselijk profiel dan vele van zijn voorgangers. Wellicht heeft dit te maken met zijn opstekende innerlijke onrust, zelfs als alles voorspoedig verloopt in de gemeenschap, die hem eerst wegjaagt uit Deps, op een tocht als ‘een vrije gang door de wijde wereld’, maar die hij dan onderkent als ‘een gehechtheid aan een nest en de plaats waar het staat’. Misschien heeft het te maken met het metafysisch bewustzijn dat de liefde van Iphigénie in hem aansteekt, het besef van een liefde zo diep en sterk dat ze over de dood heen blijft bestaan - een gegeven dat aanleiding geeft tot die onvergetelijke slotzin van Houtekiet, die hoort bij het beeld van de man die tijdens de hoogmis hoog in zijn toren zit, zonder interesse voor de ‘onnozele preken’ en het prevelen en kruisen slaan:

‘Hij keek rustig over de velden en in de lucht. En hij voelde zich een met die oneindigheid, waarin onvatbaar voor woorden en gedachten, dat fijne raadsel zweeft, waarvoor het sterven van Iphigénie hem aandachtig gemaakt had en dat ons allen boeien blijft in dit aardse leven.’

Wat nog het meest aan Houtekiet opvalt, is dat hij niet predikt of theoretiseert. Hij vertrouwt op zijn instinct, zijn inzichten spreken uit zijn zwijgzame daadkracht.

Hugo Metsers als Thijs Glorieus in de verfilming van Een Mens van Goede Wil (1974)

Hij is wellicht vrijgesteld van de pleidooien die zijn voorgangers bij herhaling gehouden hebben.

Vandaar dat wie Houtekiet los van, of eerder dan de andere romans leest, zich onwennig kan voelen tegenover al dit onuitgesprokene, dat niet in woorden te vatten is, of dat voor het personage vanzelfsprekend en wenselijk lijkt. Het op het eerste gezicht weinig aantrekkelijke ongeregelde leven is, meer nog dan een bewuste keuze, de affirmatie van het ideaal van een ongebonden, natuurlijk bestaan, zonder ideologische of culturele voorgeschiedenis, een manifestatie van het leven in volle vrijheid. Een leven in een gedroomde gemeenschap, dat als uitkomst van een bevrijdingsproces, in opeenvolgende stadia steeds ideëler voorgesteld, uiteindelijk in de vorm van een mythe aan Walschaps creatieve persoonlijkheid en utopische verlangens tegemoetkomt. In de paradox van de discrete en zwijgzame, maar onbetwiste gezagvoerder van een zichzelf volledig vernieuwende gemeenschap, typeert Houtekiet nog het meest aansprekend de ‘ongekroonde koning’ die Walschap als model voor deze hoofdpersonages nam, een rol die hij als verlicht schrijver en moreel ontvoogder misschien ook graag zelf gespeeld had - wie weet.