Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 47

[p. 241]

[nummer 273]

Luc Daems
Bij wijze van inleiding

Gerard Walschap, geboren op 9 juli 1898, zou dit jaar honderd geworden zijn. Vlaanderen zal het geweten hebben! Overal te lande heeft men de Londerzelenaar uitgebreid herdacht. In kranten en periodieken is haast doorlopend aandacht voor hem gevraagd. Hier en daar werd zowaar reeds gepeild naar wat nu precies wél en wat niet van definitieve betekenis zal blijken in dit omvangrijke oeuvre. Het eenvoudige herlezen al van Walschaps romans doet vermoeden dat het heel wat moet zijn. Voor een poging tot echte inventarisatie ter zake lijkt het niettemin ook nu nog te vroeg. We kunnen Marcel Janssens uiteraard spontaan bijvallen wanneer die het in zijn ‘Houtekiet’-bijdrage heeft over een ‘kostbaar en dierbaar boek’. Maar er blijft natuurlijk meer, véél meer... In dit Walschapjaar is verder met succes ‘Een mens van goede wil’ voor toneel bewerkt. Op verschillende plaatsen - o.a. in het AMVC - werden tentoonstellingen opgezet, die de auteur en zijn werk in beeld brengen. De apotheose evenwel bleek uiteindelijk het verschijnen van Walschaps brieven in twee lijvige delen, waarvan het eerste in september is gepresenteerd. De publicatie werd hier en daar al bestempeld als dé literaire gebeurtenis van de laatste decennia.

Onvermijdelijk rijst bij dit alles de vraag wat het CVKV en het tijdschrift ‘Vlaanderen’ nog aan die hommage-regen kunnen toevoegen, nu het Walschapjaar zelf haast op sterven na dood is.

Het antwoord terzake is van tweeërlei aard: vooreerst mag natuurlijk een figuur van het formaat van Gerard Walschap niet ontbreken in een collectie van 275 themanummers waarin vrijwel alle belangrijke Vlaamse auteurs geleidelijk aan een plaats kregen toebedeeld. Het verschijnen van deze aflevering is als het toevoegen van een te lang ontbrekend stuk aan een waardevolle galerij. Eerst bij het opvullen van de leemte, geeft men zich rekenschap van het voorbije tekort. Het completeren van de reeks literaire portretten (waarvan Elsschot, Gilliams en Van Wilderode de laatste waren) is dus in eerste instantie een dringende redactionele zorg geweest en het herdenkingsjaar niet meer dan een geschikte gelegenheid.

Anderzijds heeft de vaststelling dat de realisatie van een Walschapnummer zolang op zich liet wachten - laten we er geen doekjes om winden - natuurlijk te maken gehad met de controverse die bijna zeventig jaar lang tussen rechts en links heeft bestaan omtrent de figuur van de man uit Londerzeel. Ze ontstond toen de publicatie van enkele romans van de auteur als onaanvaardbaar werd geïnterpreteerd door mensen die vanuit hun zorg voor de volkscultuur, de literatuur in de eerste plaats beoordeelden vanuit moralistisch standpunt. Walschaps koppigheid werd als rebellie beschouwd. Hij had zichzelf gebrandmerkt en zijn werk de facto uit de katholieke volksbibliotheken weggehaald. Wanneer daarna ‘Hooger Leven’ - waarvan hij redactiesecretaris was - ter ziele ging en hem het redacteurschap van ‘Dietsche Warande en Belfort’ werd ontnomen, was Walschap de facto gebroodroofd. Het is hier zeker de plaats om erop te wijzen dat althans een deel van de katholieke intelligentsia geen part heeft gehad aan de hetze tegen Gerard Walschap. Zo bleven André Demedts, Albert Westerlinck en in Nederland o.a. Anton Van Duinkerken zijn romans beoordelen op hun intrinsieke waarde. Wellicht echter klonk hun indirect protest niet luid genoeg. Dat het alles overheersende hatelijke en onverdraagzame klimaat Walschaps diepgewortelde zin voor rechtvaardigheid heeft aangerand, is meer dan begrijpelijk. Hoezeer de auteur zich gekwetst moet hebben gevoeld, blijkt overigens uit een anekdote die elders in het nummer wordt aangehaald.^* Vele incidenten, waarvan niet zelden ook Walschaps vrouw en kinderen het slachtoffer waren, hebben de initiële kloof gaandeweg uitgediept. De precaire bruggetjes van de ene oever naar de andere werden steeds weer door onbegrip weggeslagen. Dan nog weerhield dit alles Walschap er niet van om na de oorlog - in die risicovolle tijd blijk gevend van ongewone onvervaardheid

Gerard Walschap heft - drie maanden voor zijn overlijden - het glas op zijn giste verjaardag (Foto: Veerle Daelman)

* Zie daarvoor het randartikel bij de gepubliceerde lezing van Walschap.

[p. 242]

en moed - onvoorwaardelijk in de bres te springen voor méér dan één Vlaams katholiek schrijver die zijn vriend gebleven was. Ernest Claes kan erover meespreken. Dat er anderzijds bij Walschap ook later nog een groot wantrouwen is blijven bestaan tegenover al wat katholiek was, blijkt uit een andere anekdote die de onlangs overleden dichter Anton Van Wilderode wel eens placht te vertellen. Op weg naar de Koninklijke Academie in Gent, stapte Van Wilderode nogal eens in Sint-Niklaas op de eerder door Walschap in Antwerpen (waar hij sedert jaren woonde) genomen trein. Samen zetten zij dan de reis verder. Steeds weer voegde Walschap in hun gesprekken de Waaslander dan toe: ‘Cyriel, gij gaat mij niet bekeren, zulle!’ Waarop Van Wilderode hem op zijn overbekende beminnelijke toon verzekerde dat zulks geenszins in zijn bedoeling lag.

Het staat buiten kijf dat het dominante katholieke klimaat, vooral dan in de eerste helft van deze eeuw, Gerard Walschap veel tekort heeft gedaan. Met dit nummer wil het Christelijk Vlaams Kunstenaarsverbond eer betuigen aan één van Vlaanderens grootste moderne auteurs en meteen een ereschuld inlossen die vorige generaties lieten openstaan. Een aantal van de beste Walschap-specialisten werden daarvoor aangezocht. Al werkten velen onder hen in dit drukke jubileumjaar al aan andere projecten, toch vindt de lezer ze schouder aan schouder terug in de bijdragen van dit bijzondere nummer.

Humoristisch en ontroerend tegelijk is het getuigenis, helemaal vooraan in de publicatie, van Walschaps oudste zoon en lijfarts Guido. Veel van wat hij vertelt, is na al die jaren toch nog verrassend en niet zelden echt nieuw.

Paul Koeck introduceert de lezer in de problematiek van het scenische verwerken van een roman (in dit geval, een handvol romans) tot film of televisiefeuilleton. Vanachter projectoren en camera's laat hij hem meer in het bijzonder meekijken naar het tot stand komen van de succesvolle VTM-reeks ‘Ons Geluk’.

Walschaps biograaf Jos Borré toont aan hoe de auteur in verscheidene romans uit de jaren dertig in feite al boetseerde aan het personage dat finaal zou uitgroeien tot Houtekiet. Hij noemt ze ‘voorgestalten’, die in de Depser stamvader hun meest aansprekende evenwicht vinden.

Bij het einde van Borrés bijdrage citeert deze laatste de beroemde passage uit de slotbladzijde van de roman. Houtekiet bezint zich dan, boven in zijn toren, op het ‘fijne raadsel van het bestaan’. Precies dat fijne raadsel is het onderwerp van Marcel Janssens' essay over hetzelfde boek. Janssens heeft in Houtekiet o.a. een aantal nauwelijks verborgen christelijke en bijbelse motieven opgespoord. Beide stukken van Borré en Janssens liggen als het ware in elkaars verlengde en leggen aldus het hoofdaccent van dit Walschap-nummer op het chef-d'oeuvre van de auteur.

Julien Vermeulen licht ‘Oproer in Congo’ door, mocht daarvoor Walschaps Kongobrieven inkijken alvorens ze in het brievenboek verschijnen en projecteert de roman op het scherm van de recentste postkoloniale literatuurbenadering.

Jean Weisgerber dan verdiepte zich in Walschaps romantheorie in een interessante bijdrage die gepresenteerd wordt als ‘Voorpostgevechten tussen avant-garde en classicisme’.

Aan Walschaps bedrijvigheid als spreker werd tot op heden in de pers zo goed als nooit aandacht geschonken. Nochtans moet de man honderden lezingen gegeven hebben. Vrijwel niets daarvan is bewaard gebleven. Eén van die causerieën (uit 1939) drukken we in dit nummer voor het eerst in extenso af en leggen ze naast een (kort) Nederlands en vooral naast een Vlaams krantenbericht, die er in die tijd aandacht aan besteedden.

Ten slotte nog dit: omdat de samensteller zijn medewerkers volkomen vrijheid liet bij de keuze van hun onderwerp, werden onbedoeld misschien bepaalde accenten gelegd. Sommige aspecten werden meer belicht dan andere. Een aantal ongetwijfeld belangrijke items kwamen zelfs helemaal niet aan bod. Dat is dan de prijs die nu eenmaal moet betaald worden aan de hoog gewaardeerde spontaneïteit van elke essayist.