Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 47

[p. 121]

Marc Dubois
Hergebruik van gebouwen in Europees perspectief

Wie een bezoek brengt aan Rome wordt permanent geconfronteerd met de veelheid aan mutaties die deze stad heeft ondergaan in de loop der eeuwen. De mens bouwt steeds vanuit bepaalde behoeften of noodwendigheden die meestal van tijdelijke aard zijn. Het wegvallen van de oorspronkelijke bestemming heeft te maken met maatschappelijke ontwikkelingen die de bouwheer en de architect nauwelijks konden voorspellen, toen er werd gebouwd. De volgende generaties kunnen overgaan tot het slopen, het wegnemen uit het stadsbeeld van gebouwen of van gehele stadsdelen. Het elimineren is meer dan het weghalen van bouwmaterialen; met het slopen verdwijnen ook de achterliggende ambities die de opdrachtgevers hebben gedreven een bouwdaad te stellen.

Meestal kiest men om pragmatische en economische redenen voor behoud, voor een ingrijpende verbouwing om alzo de opgetrokken ruimtes een nieuw leven te geven. De vorm van het stadium van keizer Domitianus werd de configuratie van een van de mooiste Romeinse pleinen, namelijk de Piazza Navona. De grote zaal van het indrukwekkend thermencomplex van Diocletianus, gebouwd rond 300 na Chr., werd door Michelangelo verbouwd tot dwarsschip van de kerk Santa Maria degli Angeli. Het imposante Palazzo Farnese uit de 16de eeuw fungeert nu als onderkomen voor de Franse Ambassade. Het groot theater van Marcellus, werd achtereenvolgens getransformeerd tot vesting en paleis van de familie Savelli. Het indrukwekkend Pantheon uit de eerste eeuw na Chr., de best bewaarde en befaamdste Romeinse tempel, werd een ruimte voor de christelijke eredienst. Nu is het meer een toeristische trekpleister, een unieke ruimte waar men in bewondering staat voor het feit dat het daglicht via een cirkelvormige opening bovenaan in het interieur kan penetreren. Voor Rome bestaan ook een gigantisch aantal projecten voor transformaties die nooit werden gerealiseerd. Paus Sixtus V stelde in 1590 voor het Colosseum te verbouwen tot textielfabriek, inclusief met woningen

Project van architect Carlo Fantana voor de bouw van een kerk in het Colosseum.

voor de arbeiders. In 1707 deed architect Carlo Fontana een ambitieus voorstel om binnenin het Colosseum een kerk te bouwen.

De ‘eeuwige stad’ biedt een overweldigend aantal voorbeelden van de wijze waarop de mens is omgegaan met het onroerend erfgoed. Dit is ongetwijfeld één van de belangrijkste aspecten waarom Rome, maar ook andere historische steden, ons blijven boeien. Die steden bezitten een affinerende rijkdom aan gelaagdheden die een hybride ‘tijdelijk’ eindresultaat opleveren. De rijkdom ligt juist in het onzuivere, in de vaak ingrijpende transformaties die de mens heeft aangebracht in de stedenbouwkundige structuur, maar ook in het hergebruik van de gebouwen. Bij hergebruik corresponderen vorm en inhoud vaak niet meer met elkaar. Dit verhoogt en versterkt de complexe gelaagdheid van de architectuur, een wezenskenmerk van het stedelijk landschap.

Men kan de architectuurgeschiedenis bekijken vanuit een zuiver stylistische invalshoek. Even boeiend is het onderzoek naar de mutatie van de functies die het gebouwde heeft meegemaakt. De opeenvolging van transformaties toont misschien nog beter de maatschappelijke structuren en mechanismen die aan de basis liggen van een samenleving.

In de loop der eeuwen zijn gebouwen ook verdwenen door oorlogsvernielingen of grote branden. Het reële werd soms brutaal uitgewist, maar bleef via tekeningen en schilderijen behoren tot het geheugen van de architectuur: het ooit gebouwde dat niet meer in aanmerking komt voor hergebruik. Wanneer men in het verleden de beslissing nam om te slopen werden de bouwmaterialen op grote schaal gerecycleerd; belangrijke bouwfragmenten verhuisden en kregen een plaats in een nieuwe context. In de 17de eeuw verplaatste men in Rome twee teruggevonden badkuipen van de Thermen van Caracalla naar de Piazza Farnese om te fungeren als fonteinen. Dit is maar één voorbeeld uit Rome hoe onderdelen van gebouwen een herbestemming kregen, hoe bouwfragmenten op reis gaan en te voorschijn komen in een nieuwe omgeving.

Soms worden grotere delen van een gebouw verplaatst om verder te leven in een andere site. Zo sloopte men begin deze eeuw de monumentale toegangspoort van het Gentse Elisabeth-begijnhof om ze vervolgens steen per steen te reconstrueren als nieuwe hoofdgevel van het Gentse Bijlokemuseum. Het fenomeen van gehele gebouwen die worden verplaatst, komt vaak voor na grote tijdelijke manifestaties. Bijna alle paviljoenen van de Brusselse Expo '58 werden gedemonteerd en verkocht. Zo is het Sint-Pauluscollege in Wevelgem het voormalig paviljoen van Joegoslavië ontworpen door architect Richter.

Gebouwen hebben vaak meer dan één leven en overleven de oorspronkelijke bestemming. De recent overleden Italiaanse architect en theoreticus Aldo Rossi (1931-1997) heeft een grote rol gespeeld om op een andere wijze naar de complexiteit van een stad te kijken. Zijn boek ‘L'architettura della città’, uitgegeven in 1966, belicht uitvoerig de historische dimensie van de ste-

[p. 122]

delijke nederzetting en de verhouding tussen vorm en functie. Voor Rossi gaat de vorm vooraf aan het bouwwerk en overleeft deze in een wereld waarin de functies voortdurend veranderen. In zijn geschriften spreekt Rossi zelden over functies maar over de potenties van het gebouwde, over datgene wat de mens realiseert dat kan worden aangewend om diverse activiteiten te herbergen en dit los van de dimensie tijd.

Belangrijk om te vermelden is dat het begrip ‘monument’ in de 19de eeuw is ontstaan. Uitzonderlijke bouwkundige getuigenissen kregen een bijzonder statuut en er ontstond een nieuwe attitude om die grote prestaties door te geven aan de volgende generaties. Een maatschappelijk bewustzijn groeide om datgene wat de mens optrok als grote collectieve constructies, zoals kerken en stadhuizen, een zekere bescherming te geven. Anderzijds wijst Nietzsche in 1874 op het gevaar van de geschiedenis waarbij volgens hem een té veel aan terugblik verlammend werkt en voorkomt dat een cultuur haar eigen scheppende kracht in daden weet om te zetten. Nietzsche pleit voor het vergeten, voor een a-historisch besef en voor een artistieke, operatieve geschiedenis in dienst van ‘het leven’. Die stelling moeten wij in de eindnegentiende-eeuwse context en de groeiende opsplitsing tussen de attitude van context en analogie plaatsen. Streven naar eigentijdsheid, de uiting van vooruitgang die geen banden meer wil hebben met het verleden, is gebaseerd op het idee van het contrast. Deze a-historische houding kan zowel destructief zijn ten aanzien van het bestaande, maar kan ook een bevrijdende vernieuwing introduceren, omdat men minder belast is met een historische erfenis. De houding van analogie vertrekt vanuit een attitude waarbij gekozen wordt voor een operatieve omgang met het verleden als ruw materiaal. Het gaat er niet om het heden te verzwakken, maar om de kennis van het verleden aan te wenden om een grotere continuïteit te bewerkstelligen. De avant-garde van de moderne architectuur in onze 20ste eeuw koos voor het contrast, om het verleden te verdringen ten voordele van het zuivere eigentijdse bouwen. Toen het gedachtengoed van de avant-garde in de jaren zestig de bovenhand kreeg gebeurde er een ontsporing. Het bestaande werd als hinderlijk ervaren en het massaal slopen werd gezien als de enige weg voor een dynamische toekomst. Dat hierop een maatschappelijke reactie zou komen, blijkt achteraf vrij evident. De a-historische houding resulteerde in de ‘golden sixties’ tot blinde afbraak van cruciale bouwwerken en verminkingen van gehele stedelijke gebieden. Voor België is de vernieling van het uniek Volkshuis van Victor Horta in Brussel een illustratief voorbeeld. Geleidelijk aan ontstond het besef dat wij op een andere wijze moeten omgaan met ons historisch erfgoed en er een noodzaak is om op een zinvolle manier over te gaan tot herbestemming. Men is zich geleidelijk aan gaan afvragen hoe de verhouding moet zijn tussen behoud en nieuwbouw. Het is zeker niet toevallig dat het ‘Europees Monumentenjaar’ in 1975 werd georganiseerd en niet in de jaren zestig! Het geloof in een snelle en onbeperkte groei van de jaren zestig maakte gaandeweg plaats voor een realiteitszin waarbij recyclage noodzakelijk is op diverse niveaus.

Voor de Spaanse architect Ignasi de Solà-Morales is analoge architectuur als een ‘nieuwe sensibiliteit’, die uitdrukking wil geven van een complexe opvatting van de relatie tussen oud- en nieuwbouw. Hij ziet het oeuvre van bijvoorbeeld Carlo Scarpa of Rafaël Moneo als richtinggevend voor die invalshoek. Anderzijds kan men constateren dat men in de jaren '80 en '90 veel gebouwen heeft beschermd als monument, omdat het via deze wettelijke bescherming mogelijk was slechte nieuwbouwprojecten te verhinderen. Wie het architectuurdebat van de laatste jaren overschouwt, stelt vast dat het positioneren van de geschiedenis als onderdeel van een actuele en op de toekomst gerichte ontwerpopgave vaak aan de orde komt. De betekenis van de historische component van de context is richtinggevend geworden in het ontwerp, waarbij de polariteit tussen oud en nieuw niet wordt ontweken. Vaak wordt gekozen voor onopvallende aanpassingen die geen eigen autonomie willen opeisen. Anderzijds wordt er gekozen voor een inspirerende confrontatie tussen oud en nieuw om de oorspronkelijke kwaliteiten van het gebouw te actualiseren en te respecteren. Om te weten hoe wij moeten omgaan met gebouwen uit het verleden kan men onmogelijk vertrekken vanuit een eenduidige stellingname of ontwerpmethodiek. Het is vooral de subtiliteit waarmee de ontwerper, rekening houdend met een groot aantal dwingende randvoorwaarden, er toch in slaagt de onverwachte brug te leggen tussen het verleden en de toekomst. Het zoeken naar de potenties van het bestaande via het ontwerp is dan ook een boeiende ontwerpopgave om het patrimonium een zinnige toekomst te geven.

Binnen dit themanummer werd gekozen voor een aantal sprekende buitenlandse en Vlaamse voorbeelden. Het blijft een persoonlijke selectie van geslaagde realisaties die qua schaal zeer gedifferentieerd zijn. Vaak komen industriële complexen in aanmerking, omdat hun heldere basisstructuur een diversiteit aan mogelijkheden open laat. Diametraal daartegenover staat de vraag hoe men moet omgaan met in onbruik geraakte kerkgebouwen. Ook deze gebouwen hebben een heldere constructieve opbouw, maar zijn veel minder geschikt in het proces van herbestemming. Vaak krijgen deze ruimtes een culturele of museale bestemming, zoals de ‘Oude Kerk’ in Amsterdam of de begijnhofkerk in Sint-Truiden. Sinds de jaren zeventig worden kerkgebouwen vaker gebruikt als concertzalen; zij bieden een bijkomende infrastructuur voor de organisatoren van diverse muziekfestivals. Kerkruimtes blijken plotseling ook geschikt om binnen de toeristische industrie te fungeren, zoals het recent het geval was in Brugge waar een kerkruimte onderdak is geworden voor het organiseren van ‘middeleeuwse feesten’. Men kan stellen dat het laatste voorbeeld een oplossing is die niet door de beugel kan en dat een kerkgebouw nu eenmaal en voor altijd haar religieuze bestemming moet behouden.

Na de Franse Revolutie kwamen honderden kerken in privé-bezit, vele werden gesloopt om het bouwmateriaal te recuperen, andere kregen zelfs een bestemmig als industriële productieruimte. Anderzijds mogen we niet vergeten dat in het verleden kerkruimtes werden aangewend als theater- of cinemazalen. In Gent wordt een kerk gebruikt als verkoopzaal van antiek! Voorbeelden van dergelijke radicale omvorming zijn in diverse Vlaamse steden te vinden. Die kerken werden op zo een ingrijpende wijze verbouwd dat wij nauwelijks de oorspronkelijke functie kunnen

herkennen. Het gebouw werd compleet gedesacraliseerd en de beschikbare kubieke meters ruimte werden op een pragmatische wijze gerecycleerd. Maar als gevolg van een sterk gewijzigde visie binnen de monumentenzorg is het niet meer mogelijk om dergelijke totaal ingrijpende aanpassingen door te voeren. Respect opbrengen voor het interieur van een kerk valt moeilijk te koppelen aan een nieuw gebruik. Wanneer het gaat om kapellen dan zijn de mogelijkheden groter. Zo zijn er tientallen kapellen bij scholen omgevormd tot kleine bibliotheken of auditoria. Bij grotere constructies verminderen de mogelijkheden drastisch. Hoe men verlaten kerkgebouwen een andere betekenis kan geven in een sterk veranderende samenleving, blijft vaak een open vraag. Deze problematiek zal zich steeds scherper stellen gezien de grote financiële inspanningen die de hele samenleving moet opbrengen om het hele kerkenpatrimonium in stand te houden. Zal men op een bepaald ogenblik de beslissing moeten nemen een meer radicaal standpunt in te nemen? Zullen we genoodzaakt worden na

[p. 123]

een weloverwogen onderzoek een keuze te maken uit de religieuze gebouwen die we voor het nageslacht als kerk willen behouden? Anderen pleiten ervoor alles onaangeroerd te laten in de hoop dat er in de toekomst een grotere religiositeit tot ontwikkeling zal komen. Interessante actuele voorbeelden van kerkruimtes die een nieuw leven kunnen krijgen, zijn nauwelijks te vinden.

Frankrijk

Wie onlangs een bezoek bracht aan het Louvre zal zeker onder de indruk geweest zijn van de nieuw heringerichte zalen aan de kant van rue Rivoli. Dat dit gedeelte pas nu kan fungeren binnen de hele museografische uitbouw van het Louvre heeft evenwel te maken met het feit dat in die vleugel tot in de jaren tachtig het Ministerie van Financiën was ondergebracht. Pas toen het nieuw ministeriegebouw op de oever van de Seine in gebruik werd genomen kon men starten met het vergroten van de expositieruimte van het Louvre. Zo zijn er

Musée d'Orsay in Parijs. Verbouwing van een station tot museum.

veel voorbeelden te geven van belangrijke verschuivingen die zich hebben voorgedaan.

Het spectaculairste Parijse voorbeeld is ongetwijfeld het hergebruik van het voormalig spoorwegstation Orsay als museum voor de kunst tussen 1850 en 1914. Opgetrokken in functie van de grote internationale expositie van 1900, naar een ontwerp van Victor Laloux, werd dit kopstation met te korte perronlengte reeds in 1939 door de overheid afgeschreven. Op die locatie wilde men een nieuw congrescentrum bouwen en zelfs Le Corbusier maakte een voorstel voor een nieuwbouw. De sloop van het station werd in 1971 in extremis vermeden. Vooral na de zware kritiek op de afbraak van de centrale hallen van Baltard ontstond bij politici het idee het station te behouden en een nieuwe bestemming te geven. Aangezien het Louvre en Jeu de Paume geconfronteerd werden met een nijpend plaatsgebrek ontstond het concept de 19de-eeuwse kunst te huisvesten in het gebouwtype bij uitstek van de vorige eeuw, het stationsgebouw. De imposante centrale ruimte bleek perfect geschikt om volumineus sculpturaal beeldhouwwerk te exposeren. De verbouwing van het interieur gebeurde met de medewerking van de befaamde Italiaanse architecte Gae Aulenti.

Het groot stedelijke slachthuis van Parijs ‘La Villette’ situeerde zich op een 55 ha groot gebied, rakend aan de noordelijke stadsboulevard. Tijdens de Vde Republiek besliste men een nieuw complex te bouwen, een initiatief dat uitdraaide op een compleet fiasco, omdat het project reeds achterhaald was voor het einde van de bouwperiode. Dit gigantisch nieuw slachthuis is nooit in gebruik genomen. President Giscard d'Estaing nam de beslissing dat open gebied te transformeren tot een nieuw stedelijk park voor de 21ste eeuw, gerealiseerd naar een ontwerp van Bernard Tschumi. Het slachthuis, met een lengte van 275 meter en een breedte van 100 meter, werd omgebouwd tot de ‘Cité des

Parc de la Villette in Parijs. Verbouwing van de grote “halle aux boeufs” tot polyvalente evenementenhal.

Sciences et de l'Industrie’. Het voormalige ‘halle aux boeufs’, een 2 ha grote overdekte verzamelplaats voor dieren, werd op een voorbeeldige wijze gerenoveerd door de architecten Reichen & Robert tot een expositie en spektakelzaal. Ook het Parijse stadsbestuur opteerde ervoor om haar architectuur- en stedenbouwinfocentrum onder te brengen in een industrieel gebouw. Het Pavillon de l'Arsenal is een 19de-eeuwse constructie

Pavillon de l'Arsenal in Parijs.

met een centrale beglaasde ruimte. Deze middenruimte was perfect geschikt voor het plaatsen van een immense maquette van het stadscentrum van Parijs.

Hoe men een gigantisch industrieel complex kan aanpakken, hebben de architecten Reichen en Robert aangetoond in Noisiel nabij Parijs. De voormalige chocoladefabriek Menier met een oppervlakte van 41.000 m² is indrukwekkend. Dit complex bevat o.a. het als monument beschermde molengebouw van Jules Saulnier (1865-1872), één van de eerste gebouwen met een metaalskelet. Daarnaast bevat de fabriek

[p. 124]

ook één van de eerste gebouwen met volledig betonskelet. Op die site werken 1800 mensen; het geheel behoort toe aan het Nestlé-concern. Het is een van de meest geslaagde voorbeelden in Frankrijk waar op een perfecte wijze het erfgoed werd geïntegreerd in een nieuw productieproces. Monumentenzorg en toekomstig dynamisch gebruik gaan hier perfect samen.

Een ander geslaagd voorbeeld is de herbestemming van de katoenfabriek

Museum voor hedendaagse kunst in Bordeaux. (Foto: ISO)

Motte-Bossut in het stadscentrum van Roubaix. Dat indrukwekkend ‘kasteel van de industrie’ werd in 1978 op de monumentenlijst geplaatst en bijgevolg gered van de sloping. Pas in 1985 kreeg het geheel een nieuwe toekomst, toen een wedstrijd werd georganiseerd met het oog op het onderbrengen van de archieven van de arbeid. President Mitterrand gaf dit project de label van ‘grand chantier présidentiel’; het centrum werd in 1993 ingehuldigd. Het ontwerp van Alain Sarfati bewijst dat een nieuwe functie zich perfect kan inpassen in een bestaande structuur en dat men met de nieuwe toevoegingen een band kan leggen tussen de geladen historiek van de fabriek en de nieuwe bestemming.

In de inleiding van dit themanummer is reeds verwezen naar de sloping van de Koninklijke Stapelhuizen in Antwerpen en de gemiste kans om dit complex met haar grote potentialiteit te integreren in een nieuwe stedelijke dynamiek. Het herbruik van ‘Entrepôt Réel Lainé’ in Bordeaux toont ons de mogelijkheden die in Antwerpen werden verkwanseld. Dit stapelhuis voor koloniale waren uit 1824 is een gesloten bouwblok waarbij de magazijnen zijn geschikt rond een prachtig overdekt plein.

Door het overweldigend baksteengebruik en de boogvormige overspanningen bezit het interieur de sfeer van een Romaans bouwwerk, een bijna tijdloos gebouw. Met het verdwijnen van de koloniale handel viel ook de reden van bestaan van dat entrepot weg en begon men te denken aan slopen. Jonge kunstenaars en verenigingen zagen dat gebouw als een geschikt onderkomen voor diverse artistieke manifestaties, een idee dat door de overheid werd overgenomen in een concept van museum voor hedendaagse kunst (CAPC) en een centrum voor architectuur (Arc en Rêve). De verbouwing door Denis Valode en Jean Pistre, in samenwerking met de interieurarchitecte Andrée Putmann, is dan ook een vaak geciteerd voorbeeld van de wijze waarop nieuwe architectuur zich kan inschuiven in het bestaande. Het gaat er hem niet om het oude te imiteren, maar wel om een ontwerpattitude die zoekt naar een fundamentele benadering en die niet vertrekt vanuit een drang om een eigen vormgeving op te dringen.

Nederland

In de Nederlandse architectuur zijn Berlage en de Koopmansbeurs in Amsterdam synoniemen geworden voor het begin van de moderne architectuur. Ontworpen tussen 1896 en 1903 visualiseert dat indrukwekkend complex de overgang tussen de 19de- en de 20ste-eeuwse architectuur. Het gebouw bevat o.a. drie grote zalen voor het verhandelen van goederen, granen en effecten, ruimtes die overspannen zijn met in het zicht gelaten metalen spanten. Berlage ontwierp het kapitalistisch gebouw bij uitstek, maar uit de aanwezige symboliek van een paar tegeltableaus blijkt duidelijk dat zijn ambitie verder reikte. Hij zag de Beurs als een grote middeleeuwse Italiaanse stadshalle, als een ‘Palazzo Publico’, een gebouw

Een nieuwe concertruimte in de ‘Beurs van Berlage’ in Amsterdam.

waarin alle kunsten verenigd zouden kunnen worden. Deze droom van Berlage werd ook realiteit. Toen de laatste beursfunctie in 1987 verhuisde, kreeg het geheel een culturele bestemming. Vanaf 1984 wordt de grote zaal gebruikt als expositieruimte. In de kleine zaal werd een glazen doos geplaatst voor repetities en kleine concerten in opdracht van het Nederlands Philharmonisch Orkest. Architect Pieter Zaanen koos voor het autonoom plaatsen van het glazen volume om het oorspronkelijk interieur van Berlage zo gaaf mogelijk te behouden. Door deze transparantie ontstaat een sterk contrast met de aanwezige baksteenarchitectuur van Berlage. De gekozen architectonische oplossing wil niet de bestaande architectuur imiteren, door net de tegenpool te kiezen wordt het oorspronkelijke in alle evidentie belicht.

De grootste stedelijke operatie van de laatste jaren heeft plaats in Rotterdam. Aan de overzijde van het stadscentrum wordt het gebied ‘Kop van Zuid’ de nieuwe groeipool, een reconversie van een verouderd havengebied in een zone voor de tertiaire sector. Op de punt van ‘Kop van Zuid’ bouwde men in de jaren twintig het kantoorgebouw voor de Holland-Amerikalijn, een prachtig geheel dat verlaten werd toen deze verbinding ook haar impact verloor door de opkomst van de luchtverbindingen met Amerika. Sinds een paar jaar fungeert dit administratief complex als hotel en restaurant ‘New York’. Het is niet enkel een commercieel succes; belangrijker is

[p. 125]

dat die herbestemming een goede link legt met de rest van de geplande nieuwbouw. Zelfs de nabijgelegen havenloodsen uit de jaren vijftig blijken perfect geschikt voor horeca en andere functies.

Vooral oude industriegebouwen komen vaak in aanmerking voor hergebruik. Dit is niet zo verwonderlijk, aangezien dergelijke constructies vaak een heldere structurele opbouw bezitten en bijgevolg een eenvoudige aanpassing mogelijk wordt.

Stichting De Pont in Tilburg. Van textielfabriek tot centrum voor hedendaagse kunst.

Een interessant voorbeeld is de site in de Rotterdamse haven. De oude watertoren werd ingericht als kantoorruimte en het nabijgelegen waterzuiveringsgebouw werd op een voorbeeldige wijze door Wytze Patijn verbouwd tot woningen.

Een van de meest geslaagde voorbeelden van de wijze waarop een industriepand kan worden aangepakt, bevindt zich in Tilburg. De Stichting De Pont kocht een voormalige wolspinnerij met het oog op een geschikte expositieruimte voor moderne beeldende kunst. Voor de verbouwing werd een beroep gedaan op de architecten Benthem en Crouwel. Door hun terughoudendheid zijn zij erin geslaagd de oorspronkelijke ingenieursarchitectuur te respecteren zonder het geheel om te turnen tot een kunsttempel. Via de bestaande sheddaken komt overvloedig daglicht naar binnen. Alle toevoegingen, zoals de hal, de toiletgroepen en de keuken, de balies en de bookshop, zijn los van het gebouw ontworpen om het verschil tussen bestaande structuur en toevoeging helder te houden. Ook de kleine droogkamers werden behouden en fungeren nu als intieme expositieruimte.

Terwijl Benthem en Crouwel in Tilburg kozen voor een zeer teruggehouden toevoeging, vertrok Koen Van Velzen in Amsterdam vanuit een compleet andere invalshoek voor zijn ontwerp van de nieuwe Rijksacademie van beeldende kunsten. Het

Rijksacademie van Beeldende Kunsten in Amsterdam. Van cavaleriekazerne tot kunstinstituut.

beleid opteerde om deze opleiding onder te brengen in een voormalig negentiende-eeuws cavaleriegebouw, een eenvoudig rechthoekig bouwvolume met een grote binnenplaats. De architect groepeerde de nieuwe gemeenschappelijke functies in afzondere volumes die op kolommen zijn geplaatst. Een aantal bevindt zich op de binnenplaats, andere kregen een inplanting buiten de hoofdvorm. Vanuit het centrum grijpen luchtbruggen naar de overige afdelingen die zich in het oude gedeelte bevinden. Alles wat nieuw is, heeft een hoekverdraaiing ten opzichte van het oude gebouw. Het werkplaatskarakter van de academie wordt versterkt door het gebruik van sobere utilitaire materialen. Vanuit zijn ontwerpbenadering wordt op een glasheldere wijze bekemtoond wat oud en nieuw is.

Duitsland

Zoals op verschillende plaatsen in Vlaanderen werden in Duitsland veel kastelen getransformeerd tot gemeente- en stadhuizen. In de stad Bensberg maakte Gottfried Böhm gebruik van een kasteelruïne om het nieuw stadhuis te structureren. Die realisatie uit 1965-1967 fungeerde geruime tijd in Duitsland als voorbeeldproject hoe oud en nieuw op een inventieve wijze bij elkaar kunnen komen.

De radicale economische mutaties die bijvoorbeeld in het Ruhrgebied hebben plaatsgevonden, hadden ook een grote repercussie op het bouwkundig erfgoed. Het afstoten van zware en verouderde industrie resulteerde niet enkel in een afbraak van fabrieken en loodsen. Een groot aantal kreeg een nieuwe bestemming, vooral in de culturele sector. Het recent voorbeeld bij uitstek is de transformatie van de Kruppstaalgieterij in Essen tot het Colosseummusicaltheater. Deze driebeukige industriële ‘kathedraal’ met een glazen dakstructuur was tot in 1988 een centrum van zware metaalverwerking, nu is het een theaterzaal voor 1.500 mensen met bijhorende infrastructuur. In dezelfde stad transformeerde de befaamde Britse architect Sir Norman Foster de ‘Zollverein Schacht XII’ tot een designmuseum.

De grootste bouwactiviteit in Europa heeft momenteel plaats in Berlijn. Naast veel nieuwbouwprojecten zijn er ook een aantal schitterende reconversies, zoals de ombouw van het voormalig ‘Hamburger Bahnhof’. Dat stationsgebouw uit 1846 werd reeds in 1884 gesloten en begin deze eeuw getransformeerd tot een museum voor het transport. Na een eerste restauratie in het begin van de jaren tachtig nam de overheid in 1989 de beslissing een privécollectie van hedendaagse kunst onder te brengen in dit indrukwekkend complex. De herinrichting gebeurde op een voortreffelijke wijze door architect Josef Paul Kleihues en werd in 1996 opengesteld voor het publiek.

[p. 126]

Het meest ambitieuze Duitse project is ongetwijfeld het ZKM (Zentrum für Kunst und Medientechnologie) in Karlsruhe. Gesticht in 1989 is het ZKM meer dan een museum voor videokunst, het is een multidisciplinair opleidingsinstituut en onderzoekcentrum. Oorspronkelijk opteerden de stad en de deelstaat Baden-Württemberg voor een nieuwbouwproject om het nieuw concept van ‘multi-media laboratorium’ te huisvesten. Na een architectuurwedstrijd,

ZKM in Karlsruhe. Van munitiefabriek tot centrum voor de nieuwe media.

gewonnen door de Nederlander Rem Koolhaas, opteerde het beleid voor reconversie van een gigantische munitiefabriek uit 1918 gelegen aan de stadsperiferie, een rechthoekige bouwmassa van 312 bij 52 meter met verschillende ingesloten binnenplaatsen. Met een oppervlakte van ongeveer 42.000 m² is dat centrum de grootste culturele infrastructuur in Duitsland geworden.

De Fiat-fabriek in Turijn. Van autofabriek tot multifunctioneel centrum.

Italië

De Fiat-fabrieken zijn de grootste industriële pool van de stad Turijn. Toen architect Le Corbusier in de jaren twintig een bezoek bracht aan dat bedrijf van 40 hectare was hij overweldigd door de bouwkundige prestatie van ingenieur Matté Trucco. Le Corbusier beschouwde dat complex, opgetrokken tussen 1915 en 1921, als een hoogtepunt van de nieuwe architectuur. Het gebouw bezat ook het grootste betonskelet tot dan toe in Italië gerealiseerd. De montage van de auto's gebeurde op verschillende verdiepingen en op het dak was er zelfs een testbaan waar de wagens konden proefrijden. Het was in de jaren twintig de modernste autofabriek in Europa. Vrij vlug na de Tweede Wereldoorlog werd het gebouw afgeschreven, omdat het monteren van de auto niet meer verticaal gebeurde. De volledige productiewijziging maakte dat gigantisch complex tot een zinloze kathedraal van de auto-industrie. Wat een bedrijf met een dergelijk erfgoed kon aanvangen, bleef lange tijd een open vraag. In plaats van het geheel te slopen organiseerde Fiat een internationale architectuurwedstrijd en gelijktijdig werd er gezocht samen met het stadsbestuur naar andere partners om deze ‘titanic van de auto-industrie’ te redden. De uiteindelijke keuze viel op het intelligent voorstel van de wereldbefaamde Italiaanse architect Renzo Piano, de ontwerper die reeds een internationale reputatie had met de bouw van het Centre Pompidou in Parijs. Gelegen naast het nieuw beurscomplex is de voormalige Fiat-fabriek getransformeerd tot een congresen winkelcentrum. Zelfs de grote Europese hotelketen Meridien opteerde om er een luxehotel in onder te brengen. Deze operatie in Turijn toont glashelder aan dat met enige verbeelding en een bundeling van financiële middelen een topwerk uit het Europees industrieel verleden kan worden gered. Ook in de haven van Genua toonde architect Renzo Piano hoe hij op een inventieve wijze kan omgaan met een bouwkundig erfgoed uit het verleden.

Ook de stad Milaan werd geconfronteerd met een gigantisch industrieel gebied dat volledig was afgeschreven. De voormalige Pirelli-fabriek was bijna een stad in de stad; een site die door haar ligging nog steeds potenties te bieden had voor een toekomstige ontwikkeling. De voorbereidende studie gebeurde onder leiding van Bernardo Secchi, de Italiaanse ontwerper die voor Kortrijk het nieuw kerkhof en de heraanleg van de Grote Markt ontwierp. In 1986 werden internationaal gewaardeerde architecten en stedenbouwkundigen geïnviteerd om voorstellen te formuleren. De uiteindelijke keuze viel op Gregotti Associati om hun project verder te concretiseren. Ondertussen is het ‘Progetto Bicocca’ uitgegroeid tot één van de meest dynamische ontwikkelingspolen in Noord-Italië.

Engeland

Reeds in de jaren zestig werd de Tate Gallery of Modern Art in Londen geconfronteerd met een nijpend ruimtegebrek. In plaats van ter plaatse uit te breiden opteerde het bestuur, gestimuleerd door de overheid, om de collectie te decentraliseren en een ‘bijhuis’ van de Tate te openen in Liverpool.

[p. 127]

De keuze viel op oude imposante pakhuizen in het vervallen havengebied. Die beslissing had tot gevolg dat privéinvesteerders plotseling de rest van de havenzone ontdekten en dat er massaal werd geïnvesteerd in een grondige opknapbeurt van de site. De nieuwe Tate-vestiging werkte als katalysator en gaf een grote impuls. De verbouwing gebeurde door de befaamde architect James Stirling die ondertussen ook plannen had gemaakt voor een eventuele Londense uitbreiding. In plaats van een nieuwbouw in Londen opteerde de directie voor een nog groter opzet dan een aanbouw. De keuze viel op een bestaande, gigantisch grote energiecentrale gelegen aan de Theems. De Bankside Power Station werd in 1963 gerealiseerd naar een ontwerp uit 1947 van Sir Gilles Scott. Reeds in 1981 werd de centrale buiten dienst gesteld. Het

Nieuw Tate museum in London. Van elektriciteitscentrale tot nieuw museumcomplex.
(Foto: Marcus Leith)

gebouw is zo groot dat de beschikbare ruimte van de Tate in één klap gaat verdubbelen. De basisoptie bestaat erin hier de internationale moderne kunst te presenteren, terwijl in het bestaande complex op de Milbank uitsluitend de Engelse kunst een onderkomen zal vinden. Vooraleer de keuze van de ontwerper en de basisopties te bepalen werd in 1994 een studieopdracht gegeven aan toonaangevende architecten, zoals Tadao Ando, Rem Koolhaas, Rafaël Moneo, David Chipperfield, Renzo Piano en Herzog & de Meuron. De keuze viel uiteindelijk op Herzog & de Meuron uit Zwitserland met een uiterst eenvoudig concept. De centrale turbineruimte wordt de meest indrukwekkende overdekte publieke ruimte in Londen, waarbij het industrieel karakter wordt behouden. De opening is voorzien in het kader van de Millenniumviering 2000 en zal ongetwijfeld de complete antipode zijn van het recent gerealiseerd museum in Bilbao van architect Frank O. Gehry. De Tate Gallery wordt niet enkel veel groter, een belangrijke landmark en industrieel complex aan de Theems krijgt een nieuwe betekenis en zal ongetwijfeld ook impulsen geven aan het gebied dat errond is gelegen.