Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 47

[p. 41]

Gwy Mandelinck
De uien hangen pluizig in hun rokken

Over Donderdag uit Het oudste geluk (1995)

Versie uit: Het oudste geluk, Tielt: Lannoo, 1995, p. 34.

De bundel Het oudste geluk is niet Anton van Wilderodes topbundel. En toch zou ik die niet graag missen; de dichter bewijst daarin dat hij super is in een vorm van sensitivisme, dat zelden of nooit decoratief overkomt, maar dat vinnig de zintuigen aan het werk zet.

Dat actieterrein is o.a. mooi verkaveld in drie kwatrijnen van het gedicht Een week. Donderdag. Dat gedicht situeert zich binnen de cyclus Een week, een maand. En daarin doet de dichter een poging om de dagen en de jaargetijden - een heel repertoire - te isoleren in tientallen gedichten en er zo een greep op te krijgen. Een tactiek die bij Van Wilderode overigens reeds decennia rendeert. En meestal hanteert hij daarbij een geactiveerd minimalisme. Zo staat er in de eerste strofe: ‘Het bersten van de erwten is begonnen’. Dat lijkt bijna op een schoolvoorbeeld uit een handleiding voor gedoseerde zintuigelijkheid. Want het is precies die aanzet, die het doet. Het gaat niet zozeer om de barsten die zich expliciet in de erwt bevinden, maar om dat aarzelend begin. Het is er nog niet. Het is er bijna. ‘De eiers in de kalk’ zitten evenmin passief onder die kalk, ze halen de kalk naar zich toe. Ze zoeken efficiënt naar een cocon. Blijkbaar geven de zintuigen de dingen een tweede, heel doorzichtige huid. Misschien is dat de hoofdopdracht van Van Wilderodes sensitivisme.

In heel wat waarnemingen ontdek je daarenboven een vorm van verwachting. De dichter speculeert op openingen. Maar hij zet nooit een voet in de deur. Hij werkt met de sleutel in het slot en je moet niet vrezen dat die zal afbreken. De verwachtingsbehoefte is altijd aanwezig, maar die is ook altijd onder controle. Op de zolder wacht er een voorraad worsten op de toekomstige gebruiker. De dichter voegt eraan

(Moerbeke-Waas, ca. 1990)

toe - zich haast verontschuldigend - dat het gaat om ‘een rijkdom voor de winter’. Je zet je tanden niet vroegtijdig in die rijkdom, je gunt die de tijd, je laat die actief zijn. Het is duidelijk dat de dichter die voorraad niet per se wil omschrijven, hij evoceert eerder zijn verlangen naar een beveiligende reserve. Dat is schrijven op een creditcard. Die verwachting culmineert in een perfect beeld dat wordt opgetrokken met resems uien op de zolder: ‘de uien hangen pluizig in hun rokken’. Dat beeld is zo mooi dat je zelfs moeilijk kan uitleggen waarom dat zo mooi is. De evocatie van die kleine garderobe is het meest frapperende, is in elk geval het sterkste vers van dat gedicht. Misschien permitteren de uien zich een staatsiekleed, omdat er grotere dingen op komst zijn. Eigenlijk gaat Van Wilderode als een gedreven liturgist met de dingen om; hij kent de riten van de seizoenen en altijd opnieuw plant hij een feest van de

[p. 42]

verwachting. Want die verwachting is cyclisch ingebed. Alles loopt van alfa naar omega. En zo terug naar het begin: ‘Er is niets meer in zicht dan er al was’.

Van Wilderodes sensitivisme is nooit simplistisch, het is eerder gebaseerd op paradoxen. Het boeiendst lijkt mij Van Wilderode als hij de kosmos associeert met iets dat heel klein is. Of liever dat uiterst klein is gehouden. Dat is reeds zo in het allereerste gedicht van Het oudste geluk.

De dichter wordt in een blauwe koets door Rome gevoerd. Maar hij beleeft een achterwaartse beweging: bij ‘elke teugelruk word ik weer armer’, want hij rijdt letterlijk uit de tijd. De kleine ruk aan de teugel en de onmetelijke tijd: zo komt het universele dicht bij het piepkleine. Ook in het gedicht Een Week. Donderdag zit er veel breedte, maar ook veel precieuze versmalling. Het leven maakt zich klaar voor de winter. Een intensieve incubatietijd. Die waaier van impressies wordt knap ingebed. Het gaat om een tarweberg, om schuren die de dichter een schoot van ruimte toeeigent, het gaat om tonnen waarin een hele wijnoogst aan het gisten is, het gaat om een

Anton van Wilderode in Watou (1995) samen met Gwy Mandelinck.

hele voorraad worsten. Het kan niet op. Een crescendo. En toch blijf je ver van de barok af.

Want Van Wilderodes evocaties zijn minutieus en helder uitgewerkt. Nooit is die poëzie zwaar op de hand. Het gaat blijkbaar om het gewicht van olie die op het water ligt. En wat in beweging komt, en er komt heel wat in beweging, eigent zich het trage toe van een blad dat uit een boom valt. Bij Van Wilderode heeft die nauwkeurigheid de waarde van een plus-ervaring. Ook als hij zegt dat er niks méér is dan er al was. De dichter voegt aan de meeste dingen iets toe zonder die te belasten. Hij bereikt dat door de dingen die hem omringen perfect in evenwicht te houden. Hij geeft die een steuntje, een onzichtbaar surplus: het effect dat rietjes bereiken als stelen te gemakkelijk krullen in een vaas. Ook dat steuntje is een vorm van functioneel sensitivisme.

Is het om zichzelf te beveiligen dat Van Wilderode zich graag de status bedenkt van melancholicus? Die neiging tot melancholie heeft ongetwijfeld te maken met de manier waarop hij het heden verschuift naar een tijd die toch wel een paar decennia voorbij is, en die een des te groter gevoel van veiligheid oproept en koestert. Wat bewaar je nu nog op zolder? Je haalt je boter, je eieren, je ajuinen uit je koelkast. Je houdt rekening met de vervaldatum. En de lakens die van de wasserij komen, die moet je zelf niet meer in de plooi trekken. Service is verzekerd. En toch lijken die wat achterhaalde activiteiten nog aanvaardbaar ook. Je beleeft die poëzie niet in replay, maar live. Je beleeft Van Wilderodes heel persoonlijke ecologie. De zeventigjarige dichter moet het afleggen tegen de zevenjarige knaap. Er doet zich een fascinerende deling voor. De dichter plaatst veel zaken in een verrassend perspectief door de indruk te geven dat hij de tijd deelt door tien. Een eenvoudige bewerking die bij Van Wilderode een maximaal effect heeft: wat van gisteren was, is ook van nu. Er dringt zich een samenzwering met het verleden op. En dat ‘bezweren’ van wat voorbij is, rendeert meer dan de poging om dat verleden zomaar te conserveren.

Het oudste geluk telt 141 pagina's. Je leest die bundel niet op een avond uit. En meestal duurt een gedicht langer dan je van twee of drie kwatrijnen mag verwachten. Ook Donderdag accepteert nauwelijks de begrenzing van twaalf regels. Dat komt wellicht door het volumineuze dat wordt aangebracht. Het gaat daarin om een maximaal aanbod van groenten, fruit, meel, zuivel, textiel, vleeswaren en de wijnproductie van een heel jaar. Een heksentoer binnen twaalf

[p. 43]

Titelpagina Het oudste geluk, Tielt: Lannoo, 1995.

verzen. Maar die opsomming valt niet op. Die is er zomaar. Want die poëzie houdt ook nooit op, die heeft geen eindstreep. Je kan die een kleine aardbol noemen met horizonten die altijd wijken. Van Wilderode schrijft daarenboven zo vlot dat hij zich los kan schrijven van

Anton van Wilderode bij ‘Het land van amen’. (Foto Watou, 1995).

elke heersende literatuuropvatting. Dat heeft hij door zijn titanenvertaling van Vergilius en Co, zegt men. Die achturendagen aan de schrijftafel hebben hem ongetwijfeld routine én metier én afstandelijkheid bezorgd. En toch zou ik eerder zeggen dat die souplesse zijn tweede natuur is. Als hij op bezoek komt tijdens Poëziezomers in Watou zie ik hem in de gastenboeken, die hem worden toegeschoven, zomaar een kwatrijn neerschrijven. Hij noteert vlugger dan hij observeert. Hij is de dingen een stap voor. Hij maakt de wereld uiterst licht. Hij ontneemt de wereld wat die altijd had. Zwaartekracht. Hij gooit met drie à vier ballen en houdt er ten minste een in de lucht. Dat heeft een duidelijk effect: de dichter bezorgt je een soort plezier in het lezen. Poëzie op vleugels. Of liever op wieltjes. Geen kleine verdienste.

Van Wilderodes geluk - hoe overjaars óf hoe recent je dat ook mag noemen - is geen gratuite bedoening. Het kan in heel wat gedichten wringen, tegentrekken, al gaat het zelden of nooit om de ruwe kanten van de pijn. Het tegendraadse is hem niet vreemd. De poëet vereenzelvigt zich met ‘de boterklomp die zweet’. Het angstzweet vindt ook in die poëzie zijn poriën. Dat levert - verspreid over heel de bundel - aangrijpende verzen op.

De gelukkige Van Wilderode kan moeiteloos plaats nemen naast de onrustige dichter: ‘waar ik onrustig hier aan tafel zit voor winterwit papier.’ De vermoeidheid is zelfs alomtegenwoordig, en de angst voor wat komen moet, wordt bijna krampachtig gemanipuleerd, ‘wanneer voorbij is wat men wilde weten, en het vermoedelijk op handen zijnde voor het eraan komt welbewust vergeten.’ Zo ontstaan er subtiele tegenstellingen met de eerder dominerende gelukservaringen. Dat tegendraadse, die dwarsdraden, die werken bij Van Wilderode vaak even efficiënt als een neteldoek, een lievelingswoord in het oeuvre van de dichter. Dat helpt meteen inhoudelijk heel wat zaken filteren. Zo is het oudste geluk, ook vaak een uitgeklaard geluk. En klaarheid scheppen, dat doet elke dichter van niveau. Dat is zijn ultieme logica.