Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 47

[p. 28]

Rudolf van de Perre
Tussen droom en werkelijkheid¹

Over De verloren zoon uit Een tent van tamarinde (1984)

Versie uit: Een tent van tamarinde, Antwerpen: Stichting Mercator-Plantijn, 1984, p. 68-69.

Titelpagina van de bundel.

De vele reizen die Anton van Wilderode gemaakt heeft, beantwoorden heel zeker aan de drang naar de verten, omdat ze ook letterlijk de horizon verruimen. Anderzijds is het uitgerekend tijdens deze reizen dat de spanning tussen droom en daad aan het licht treedt en wel in het herhaalde thema van het terugkeren naar de ‘bewoonde wereld’, het land der mensen, op een ogenblik dat hij zich - eveneens letterlijk - ver van hen verwijderd weet, door het uitzonderlijke van de plaats waar hij zich bevindt.

Lopend door het tempelpuin van Selinunte op Sicilië, ziet hij in het contrast tussen die wereld van vergane grootheid en de ruïne nu, de onverzoenbaarheid van droom en realiteit weerspiegeld. Het vervult hem met een droefheid, die alleen in een berustende vergetelheid ‘heul’ kan vinden:

Ik loop bedroefd het duinpad naar beneden
tussen de riffen en het rijzend wier
voorgoed beseffend, en berustend schier,
dat zand de beste heul is voor 't verleden.

(VG 105)

De reeks Avonden in La Mancha, eveneens uit Het land der mensen, balanceert helemaal op een subtiel spel tussen droom en werkelijkheid. Het ‘mateloze’ land van Don Quijote is op symbolisch vlak het land van de waan, waar ‘het leven’ ophoudt, omdat Don Quijote de belichaming is van de irrealiteit. Het harmonisch geluksbeleven, gedragen door de avondlijke rust van de weidse natuur, wordt hier overwoekerd door een inwendig knagend verdriet, gegroeid uit het besef van de onhoudbaarheid van de situatie. In het vijfde van de zeven tweestrofige gedichten, maakt de dichter een avondwandeling langs een smalle rode weg naar een bergkam, waar het tanende zonlicht de brug legt naar het rijk van de sterren (de droom), maar andermaal weerklinkt de wekroep van het reële land der mensen.

Ik liep des avonds vaak tussen de ruggen
der heuvels langs een smalle rode weg

1 Uittreksel uit Rudolf van de Perre, Het land van de wortelstok. Over de poezie van Anton van Wilderode, Dimensie, Leiden, 1991, blz. 24-28. De annotaties zijn van de hand van Patrick Lateur.

[p. 29]

Sinds 1983 is Anton van Wilderode redactielid van het tijdschrift Vlaanderen en actief in het Christelijk Vlaams Kunstenaarsverbond. Hier samen met zijn vrienden en collega-redactieleden Rudolf van de Perre (links) en August Keersmaekers ter gelegenheid van zijn vijfenzeventigste verjaardag (Zaffelare, juni 1993). R. van de Perre publiceerde over Van Wilderode onder andere een excellente monografie (Leuven: Davidsfonds, 1988). A. Keersmaekers hield meer dan eens lezingen over het aeuvre van de dichter. In een van deze voordrachten ontwikkelde hij de visie dat Anton van Wilderode een ‘Vergiliaans dichter’ is. We citeren hieruit enkele typerende fragmenten.

Anton van Wilderode behoort tot de ‘vrome zieners die in woorden spreken Apollo waardig’, de ‘pii vates’ van Vergilius, met de rijke betekenis van de oude vroomheid, de Latijnse pietas: de vrome trouw tegenover de goden, tegenover het vaderland en tegenover de familie, voorouders, ouders, verwanten naar bloed en geest.
Van ‘religieuze gezindheid’, trouw tegenover God, getuigt elk werk, zelfs elk gedicht van Anton van Wilderode. Reeds in zijn debuutbundel, waaraan in de ‘tweede druk’, in 1944, het jaar na de eerste verschenen, enkele gedichten werden toegevoegd, zegt de dichter expliciet wat hij beschouwt als zijn dichterlijke taak. Eén van die toegevoegde gedichten is nl. Herwaarts: de dichter rust, de dichtershand wacht, en na die rust maakt nieuwe sterkte hem bewust van zijn roeping: ‘misschien een mens, maar dieper: hemeling’ te zijn. Veel gedichten zijn of worden vaak gebeden, met alle hunker, kommer, hoop en blijde verwachting, maar ook met het leed van een mens, en bovenal met de weemoed om al wat is en niet is, nóg niet is of al geweest is.
Een tweede aspect van de Vergiliaanse dichter was: de vaderlandsliefde. Vondel schreef wel: ‘de liefde tot zijn land is ieder aangeboren’, maar vaak is het moeilijk aan dat ‘land’ een officiële naam te geven. Gezelle helpt hierbij de Vlaming: ‘Wees Vlaming wie God Vlaming schiep’. Anton van Wilderode is trouw aan zijn land, zijn Vlaanderen, waarvan hij, naar zijn eigen woorden, altijd het lied zal horen. Al heeft de dichter heel wat gereisd toch is het land van zijn gaan en terugkeer hem altijd nabij: het Waasland, het land van de wortelstok. In elk van zijn bundels is het overvloedig aanwezig. De bundel Dorp zonder ouders (1978) bevat een lange reeks van 50 eender-gebouwde gedichten van twee ongelijke strofen: een soort van evocatie, beschrijving of herinnering in 7 verzen en een vaststelling van het nu, een contrast, een emotief besluit in 3 verzen. Hierin krijgt het ‘land van amen dat men moet aanvaarden wanneer de jeugd voorbij is’ alle aandacht.
De Vergiliaanse dichter is tenslotte ook trouw, dankbaar-denkend aan de familie, de vrienden, de ‘weldoeners’ in de ruimste zin van het woord, een mens voor wie vriendschap en eerbied hoog-gewaardeerde deugden zijn. Dat deze gevoelens in zeer veel gedichten van Anton van Wilderode vertolkt worden samen met de verering voor het land zal beslist geen verwondering wekken: het leven is immers de zegening en de verbinding tussen mens en medemens en natuur. Een heel bijzondere band met de thuis wordt duidelijk in de talrijke gedichten waarin hij zijn kinderjaren herdenkt, zijn jeugd, voor hem een onvolprezen gelukkige tijd.
De voorgaande beschouwingen over de Vergiliaanse dichter Anton van Wilderode zouden moeten besloten worden met ten minste enkele woorden over de rijke taal-macht en de wonderlijke vormbeheersing van zijn werk. De aandachtige lezer kan werkelijk genieten van de volgehouden gestrengheid van de versvormen in b.v. De Vlinderboom, maar ook, ondanks de volgehouden jambische vijfvoet over drie strofen van vier verzen in het imposant-omvangrijke lyrische epos Apostel na de Twaalf, van de subtiele variaties in verslengte én rijmschikking van de versvormen met af en toe de afwisseling van epische blanke verzen: elke afwisseling blijkt zinvol, passend op dat moment in het geheel van ‘het verhaal’. De woordkeuze, met af en toe een oud, ongewoon of ‘nieuw’ woord, is tref-zeker en vaak suggestief, de beweging van zijn verzen en de zingende klankrijkdom vertolken en verhullen op meesterlijke wijze de gevoeligheid, de milde weemoed en het hierbeneden onvervulbare heimwee van de dichter, voor wie het gedicht is als zijn natuurlijke, lijflijke ademhaling.
(Fragmenten uit de lezing: Anton van Wilderode, een Vergiliaans dichter, gehouden door August Keersmaekers te Sint-Niklaas, op 20 oktober 1993 naar aanleiding van de vijfenzeventigste verjaardag van de dichter).

[p. 30]

 

die naar een bergkam voerde waar de bruggen

 

van zonlicht rezen, roekeloos en recht,

 

 

 

mij nodigend naar vermiljoenen meren

 

en sterren op een steenworp van mijn hand

 

totdat een huivering mij dwong te keren

 

naar 't onaflaatbaar menselijk vasteland.

 

 

 

(VG 115)

Het motief van het ‘naar beneden lopen’, van het opnieuw afdalen naar de

Priester-dichter.

‘gewone’ wereld, wordt steeds sterker verbonden met het besef van de reële plichtsvervulling in het dagelijks leven. Het duidelijkst komt dit tot uiting in een viertal ‘Griekse’ gedichten, die in de tweede helft van de jaren vijftig tot stand kwamen². De eerste drie, ten dele verhalende gedichten, zijn geschreven in prosodische blanke verzen, die Van Wilderode ook aanwendt in de op dat ogenblik reeds aangezette Vergiliusvertaling. Zowel in De krekels van Knossos (VG 362-363) als in De zeven ezeltjes van Faistos (VG 366-367) is er een (speelse) confrontatie tussen de legendarische wereld van de paleizen binnen, die hun geheimen niet prijsgeven, en de realiteit buiten, die zich best niet bemoeit met het verleden.

Veel dramatischer is het lange gedicht Op het marmer van Delos (VG 364-365). Het vormt zowat het sluit- en kroonstuk van deze ‘trilogie’. Hoewel het gedicht een duidelijk beeld geeft van het eiland, is enige (mythologische) voorkennis voor de verstaanbaarheid vereist. Delos is de geboorteplaats en woonplaats van de zonnegod Apollo, die zijn territorium moet verdedigen tegen oningewijden en (nog steeds) geen menselijke indringing duldt. De dichter voert een soort gevecht met de engel. Hij beeldt de strijd (drama, crisis?) uit die hij voert met de zon (‘grijnzend wit reptiel’, ‘heks van zonlicht’, ‘heerseres in witte chitoon’), om vat te krijgen op het eiland, maar Delos geeft zich niet vrij. Hij roept Apollo te hulp, maar Apollo is zelf de zon en hij is weerloos aan hem overgeleverd. Voor de dichter blijft de keuze: vluchten en of gedood worden. Hij kiest voor de vlucht naar de wereld der mensen, die hij - ze zijn onwetend van zijn strijd - bij de boten weervindt.

Ik hoor bij hen ik voel hun warme handen,
ik lach en praat terwijl de stad omlaagdraait
achter de grijze muren de coulissen
en slechts een zuilschacht zich zelfstandig losmaakt
boven de doodsstrijd van het liggend marmer.

(365)

Deze Griekse gedichten worden over het algemeen beschouwd als een belangrijk keerpunt in het werk van Van Wilderode, zowel op thematisch als op formeel vlak. ‘Ze vormen het verhaal van zijn beslissende keuze tussen het romantische der irrationaliteit en een klassieke wending naar beheersing, werkelijkheid, gemeenschap’, meent Lieven Rens (Van moerbeiboom tot overoever, 208). Het is inderdaad zo dat Van Wilderode hier op een rationele wijze kiest tussen droom en realiteit, tussen verlangen en plicht, tussen het ‘andere’ en het ‘gehoorzame’ deel in hem, want in feite hoort hij niet thuis bij de gesloten kring van lachende en pratende mensen op de kade.

Toch plaatst hij voortaan definitief het gemeenschapsideaal boven het individueel beleven. Dat blijkt uit de biografische context en de niet aflatende dienstbaarheid die hij intussen als priester-leraar en als schrijver-dichter betoont. Anderzijds blijft de innerlijke, lyrische ervaringsgrond hem als een schaduw achtervolgen en zal later nog zijn rijpste en mooiste werk opleveren. In die optiek sluit De verloren zoon (VG 401-402) volkomen bij de voorgaande gedichten aan. De titel refereert uiteraard aan het evangelie. Van Wilderode spreekt van een ‘omgekeerde parabel’: hij keert node naar huis terug, waar hem ‘het onthaal der verwanten’, maar ook ‘de draf van het vaderland’ (dat zijn de slechte spijzen) wacht. Het is juist in de vreemde, dat het proces van innerlijke bewustwording zich zo sterk profileert. Nog eenmaal vóór het vertrek, wil hij die wereld, de droom (hier gesymboliseerd door het Parthenon in Athene) doorlopen, achternalopen, maar hij weet dat hij daarna moet

(...)
gehoorzaam beneden vluchten
van een liefde die valt te duchten
ineens onherroepelijk los.

Hij moet aan een andere taak en opgave gehoorzamen:

Rechters van dag en nacht
beurtelings opgerezen,
wil mij genadig wezen
als ik straks word opgewacht.

Hart, blijf nog overmand;
verloren zoon, steek, uw handen
naar het onthaal der verwanten
en de draf van het vaderland.

Merkwaardig ook is dat hij plots weer de vrije versvorm verlaat en zich opnieuw ‘schikt’ in de geijkte klassieke strofenbouw met afgewerkt rijmschema.

Nog eenmaal - jaren later - keert het beeld van het naar beneden lopen als symbool van het zich wenden naar de dagelijkse plicht terug, namelijk in De overoever. Heel de bundel is in wezen gericht op de transcendente overzijde van dit bestaan. Tijdens zijn bezoek aan de ruïnestad Paestum, ervaart hij echter weer het ambivalente van zijn situatie. Is hij als mens dan toch nog niet genoeg volgroeid om de ‘overoever’ te betreden of is zijn taak onder de mensen nog met voltooid? Het slotgedicht van de cyclus Paestum, Terug, blijkt dit te bevestigen. De dichter bevindt zich in

2 De vier Griekse gedichten, waaronder De verloren zoon, werden geschreven na Van Wilderodes eerste reizen naar Griekenland in 1954, 1957 en 1958. Zij werden voor het eerst opgenomen in De dag van eden (Poetisch erfdeel der Nederlanden 20) uit 1964, daarna in Verzamelde gedichten uit 1974 en 1976 en in Gedichten uit 1980 (telkens bij Orion, Brugge). In 1984 kregen zij een plaats in Een tent van tamurinde. Gedichten uit Griekenland (Stichting Mercator-Plantijn, Antwerpen) waarvan De verloren zoon het slotgedicht vormt. In Verzamelde Gedichten van 1990 (Lannoo, Tielt) behouden zij die plaats.

[p. 31]

(ca. 1985)

een haast identieke situatie als jaren geleden: na het beheksende zonlicht Op het marmer van Delos is er de terugkeer van De verloren zoon naar het reële land der mensen, dat op hem wacht. Ook nu daalt hij door een cederbos naar beneden, naar zee.

Nu mag ik niet omzien denk ik nu moet
ik maar blind en gehoorzaam gaan,
de stammen als draden geronnen bloed
en daarachter begint mijn bestaan;

de wereld die ik verliet en vergat
is altijd aanwezig geweest.
Niet omzien, de zee ligt voor mij, de stad
en het werk dat mij langzaam geneest.

(VG 339)

Ook nu ligt aan de zee de haven, is er de drukte van mensen (de stad), die hem herinnert aan de realiteit van het dagelijkse bestaan, het werk dat hem langzaam van zijn ‘irreële’ beleven zou kunnen genezen.³

Links: het gedicht Via Egnatia 2 uit deze bundel (p. 131) en rechts: een versie in handschrift.

In 1988 reisde Anton van Wilderode naar Turkije, een reis die de achtergrond vormde voor Apostel na de Twaalf, Leuven: Davidsfonds, 1992. (Uit zijn ongepubliceerd reisdagboek)

3 De bundel Apostel na de Twaalf (Davidsfonds, Leuven, 1991) bevat in de vierde cyclus De zeven slapers een gelijkaardig sleutelgedicht waar de dichter in het spoor van de apostel Paulus op weg is naar de stad Thessalonica. In Tessalonica. Via Egnatia 2 (blz. 131) rekent hij af met de spanning tussen droom en werkelijkheid die hij hier uitdrukkelijk thematiseert. Blijkens het handschrift schreef Van Wilderode het gedicht op 13 september 1990 en was het bedoeld om te worden opgenomen in de vierde cyclus die aanvankelijk de titel De reis droeg. Het manuscript vertoont verder een andere schrijfwijze voor de stadsnaam, drie correcties, twee alternatieve lezingen en in het laatste vers de lezing ‘en’ voor ‘maar’ uit de definitieve versie in Apostel na de Twaalf.