Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 47

[p. 12]

Willy Spillebeen
Anton van Wilderode en zijn ‘Land der mensen’

Over Het land der mensen en de gelijknamige bundel (1952)

Handschrift van Het land der mensen. Het gedicht verscheen in de gelijknamige bundel: Het land der mensen, Antwerpen: De Nederlandsche Boekhandel, 1952, p. 5.

Toen Anton van Wilderode in 1974 voor de eerste keer zijn Verzamelde gedichten bij Orion in de reeks De gulden veder bundelde, bevatte dit lijvige boekwerk eigenlijk slechts vier gepubliceerde bundels en twee ervan waren niet meer dan plaquettes: 138 pagina's van de 386. De overige bijna 250 pagina's waren weliswaar gepubliceerd, maar niet echt als bundels: het lange verhalende gedicht van Het herdertje van Pest uit 1957 als privé-uitgave; Moeder Maria uit 1967 als tekstbrochure; Ik adem mijn eigen aarde uit 1967 als gelegenheidspoëzie bij foto's en de reeks Onverwachts onderweg was al grotendeels verschenen in de bloemlezingen uit eigen poëzie Bloemlezing uit de gedichten (1958) en De dag van eden (1964).

De bundel Het land der mensen uit 1952, waarin ook de vijf jaar eerder verschenen Najaar van Hellas opnieuw was opgenomen, was in 1974 dus Van Wilderodes recentste bundel. In de Verzamelde gedichten heeft de dichter de reeks Ter gelegenheid uitgebreid met de later geschreven gedichten Assumptio en Het gebed.

Een wat curieus fenomeen: een ruim aantal van de 188 pagina's gedichten lijkt weinig toe te voegen aan Van Wilderodes oeuvre van 1953 tot 1973. Het overgrote gedeelte van deze gedichten is inderdaad gelegenheidspoëzie. Net als Guido Gezelle is Anton van Wilderode een buitengewoon knap gelegenheidsdichter. Wellicht heeft hij in 1974 dit aspect van zijn dichterschap bij het bundelen van zijn poëzie willen benadrukken. Men kan er uiteraard van uitgaan dat (bijna) alle poëzie uiteindelijk gelegenheidspoëzie is, maar het is een feit dat Van Wilderode voor een heel groot gedeelte van zijn werk een externe gelegenheid aangrijpt tot het schrijven van zijn gedichten: reizen, herdenkingen, vieringen, huldigingen, foto's, schilderijen... Maar op die manier heeft hij - met zijn Vlaamse gedichten Aan de weg timmeren en zijn Waaslandse gedichten Ik adem mijn eigen aarde, maar minstens even sterk met de reeks Ter gelegenheid uit Het land der mensen - zijn dichterschap in dienst willen stellen van de gemeenschap, zijn ‘land der mensen’. Dat geldt trouwens eveneens voor de reeks ongebundelde en nieuwe gedichten Onverwachts onderweg, waarmee hij zijn Verzamelde gedichten afsluit. Ook dat zijn grotendeels gelegenheidsgedichten. Maar de meeste, De rechterhand, De krekels van Knossos, De zeven ezeltjes van Faistos, Op het marmer van Delos, De brug, Een wandeling, Op kousevoeten, Het bezoek en beslist ook de reeks De dag van Eden, in memoriam matris, behoren tot zijn sterkste werk. Zoals uit de titel blijkt, sluit een aantal ervan aan bij Najaar van Hellas, maar ze wijzen tegelijk ook inhoudelijk én verstechnisch vooruit naar zijn later werk.

Het land der mensen, het openingsgedicht van de gelijknamige bundel, behoort m.i. niet meteen tot Van Wilderodes beste gedichten, al is het een van zijn bekendste. Binnen deze bundel vind ik bijv. de reeks Landschap der ziel en beslist de gedichten

[p. 13]

Vader der Una Sancta, Het gedicht en Gebed inhoudelijk rijker en in zuiver poëtisch opzicht ook belangrijker. De sterke bewogenheid, de ritmiek en de adem van de grote volzin ontbreken grotendeels in het al te metrisch dreunende, al te geësthetiseerde Het land der mensen. Maar als een wat protserige toegangspoort tot de gelijknamige bundel, zijn thematiek en ook de betekenis van de titel, dient het beslist geciteerd te worden.

(1954; foto R. De Broeck)

Ligt de ik-figuur, die hier beslist samenvalt met de dichter, vanuit ‘een landschap van heuvels’ te kijken naar ‘het land der mensen’? Zo kan het worden geïnterpreteerd. De gedichten uit de reeks Reizende zuidwaarts, die op dit inleidende gedicht volgt, zijn in Italië en Spanje gesitueerd en herhaaldelijk komen ook daar ‘heuvels’ in voor. Ik geloof niet dat het erg veel belang heeft te weten of dat ‘landschap van heuvels’ ergens op Sicilië, of in de buurt van Ostia of Rome, of in Spanje, in de buurt van Guadalupe ligt. Wel ziet het ernaaruit dat de positie van deze ik-figuur overeenkomt met de romantische ivoren toren: hij ligt daar trouwens ‘alleen’ en kijkt vanuit een hoogte naar het landschap beneden hem.

Veeleer vermoed ik echter dat deze zuiderse heuvels kunnen (moeten?) gezien worden als een tegenstelling met het noordelijker vlakke Waasland, waar de dichter thuishoort. Dat is zijn eigenlijke ‘land der mensen’, zoals hij het ook oproept in de slotverzen van het titelgedicht van de vorige bundel Najaar van Hellas, waarin hij ‘landschap en hart’ verzoekt hem te willen drijven:

Weer naar de schoot van onze smalle dorpen,
het werk, de vrienden en het zeldzaam lied.

In elk geval ligt de dichter in een paradijselijk oord met ‘bloemen en water en gras’. Van mensen, behalve dan van de ik-figuur, is nergens sprake. Deze ik-figuur is trouwens nauwelijks nog mens:

Nu ben ik een mosbed, een zwervende steen of een vlijmscherpe splinter van glas.

Het water beneden, de rivier (het panta rhei, de vergankelijkheid, de tijd die voorbijgaat) en de wind voorspellen de dood en roepen hem zelfs op: het ‘glasvlak’ van het water wordt gestoord

met een snelle golf die vloeit blinkende voort
als de voorgolf, ineens, van de dood.

De dichter is ‘nu’ eigenlijk voorbij de tijd, want die ‘liet (hem) los’; hij is ook voorbij ‘het land der mensen’ want:

Met de laatste mens is het laatste gesprek
op het zwijgen der dingen gestrand.

Het lijkt ineens herfst geworden (de herfst van het leven?) want:

Natuur graaft zich in onder herfstelijk dek,
de bomen staan naakt met een twijgenhek
(...)
en het licht van de zomer verdooft.

Aan het slot van het gedicht lijkt de dood inderdaad nabij:

en mijn hart, als van hoorn of elpenbeen,
stuwt zijn laatste bloed naar mijn hoofd.

Het hele gedicht door wordt een toenemend verstarren opgeroepen: de ik-figuur is een mosbed, een zwerfsteen, een glassplinter; er is sprake van het ‘glasvlak’ van het water; van ‘een zeekim van zilver en zand’; ten slotte is het hart van de ik-figuur ‘als van hoorn of elpenbeen’. Vooral dit laatste beeld is naar mijn gevoel wel geforceerd maniëristisch om het toenemende sterven, de uiteindelijke verstarring weer te geven. Van Wilderodes generatiegenoot Jos de Haes heeft eenzelfde ervaring met een gelijkaardige maniëristische beeldspraak overtuigender weergegeven in zijn bundels Gedaanten uit 1954 en Azuren holte uit 1964.

Het titelgedicht van Het land der mensen is eigenlijk zonder meer een doodsgedicht. Het zal dan ook wel niet toevallig zijn dat de dichter in zijn Verzamelde gedichten deze bundel afsluit met een Gebed, dat aanvangt met ‘Gij kent mijn dood al, God -’ en besluit met ‘tot in het paradijs’. Me dunkt dat hij zo de bundel een enigszins andere duiding heeft willen geven: oorspronkelijk beklemtoonde hij met Gedicht als sluitstuk veeleer het poëtologische aspect; nu, met Gebed als sluitstuk veeleer het inhoudelijke, de doodsgedachte. Na 1954 is de bundel Het land der mensen en beslist de titel ervan nogal vreemd geïnterpreteerd. Mogelijk heeft de dichter op die manier later een en ander wat willen uitklaren...

Vanzelfsprekend staat Gedicht nog niet in de bundel uit 1952 - het werd pas in 1955 geschreven. Trouwens, niet enkel in het titelgedicht, maar de hele bundel door is de dood nadrukkelijk aanwezig als verstarring, verstening, tempelpuin, riffen, zand, marmer, puindal, een kerkhof, de herinnering aan de vader die al vele jaren gestorven is, de realiteit van een gestorven kind, zijn begrafenis en zijn graf ergens in Spanje waar de dichter op reis was...

Het ziet ernaaruit dat dit paradijselijke ‘landschap van heuvels’ niet het ‘land der mensen’ is, want de ik-figuur wordt er een ding, hij wordt er één met de (verstarrende) natuur. Het ‘landschap van heuvels’ uit de eerste strofe is trouwens in de laatste de ‘schoot van de heuvels’ geworden: de moederlijke aarde, maar ook het toekomstige graf, met toch al een verwijzing naar de geboorte in een ander leven, een ánder paradijs, waar het reeds vermelde slotgedicht Gebed naar heenwijst.

Wat is ‘het land der mensen’ dan wel?

Het land waar de antieken, de ideale mensen, geleefd hebben? Dan lijken me de plaatsen: Italië, Sicilië, Spanje, niet meteen goed gekozen als ideaalbeeld voor het Attisch-serene

[p. 14]

land van de antieken. Al moet meteen gesteld dat Van Wilderodes belangstelling voor de Romeinen (Vergilius, Horatius) groter is dan voor de Grieken, in tegenstelling met andere klassiek gerichte dichters als Ida Gerhardt of Jos de Haes.

Of bedoelt de dichter met ‘het land der mensen’ veeleer het land daar beneden de heuvels, waar de mensen nog steeds leven, terwijl hijzelf voor even, in een soort doodsdroom, al bijna dood is? Maar waarom is er dan sprake van ‘de laatste mens’? Er zijn m.a.w. geen mensen meer en ‘het land der mensen’ bestaat hier en nu voor de ik-figuur niet meer.

De dichter lijkt m.i. te suggereren dat het vrij zinloos is om dat ‘land der mensen’ in den vreemde te gaan zoeken, tenzij misschien als een visioen, een droom, een ‘spiegel’ waarin het paradijs voorbij de dood zichtbaar wordt. Maar ook het eigen landschap, zoals uit latere verzen zal blijken. Daar sluit het ‘land der mensen’ dan aan bij de kindertijd van de dichter en is het een soort spiegelbeeld van het voorbije kinderparadijs, dat de dichter in latere verzen herhaaldelijk zal bezingen. Daarom wellicht ook hier de weemoedig-elegische toon: het paradijs dat, zoals in latere verzen steeds nadrukkelijker wordt gesteld, in het verleden ligt, noopt hem ‘nu’, in het heden, wanneer hij er toch heel even in mag binnengaan, tot ‘droefheid’ en ‘melancholie’, wat in de bundel enkele keren wordt beklemtoond. Die droefheid en melancholie hebben met de dood te maken.

Ook in Het land der mensen publiceerde Van Wilderode net als in zijn debuutbundel De moerbeitoppen ruisten een ruim aantal reisgedichten onder de reekstitel Reizende zuidwaarts. M.i. behoren ze niet meteen tot zijn sterkste gedichten. Ze bevatten staaltjes van briljante beschrijvingskunst, ze zijn soms uitermate plastisch en gestileerd, maar soms ook week, gemaniëreerd en weinig meer dan poëtische, romantische vakantiekiekjes. Zo lijken ze ook wel bedoeld, zoals blijkt uit het tweede gedicht van de bundel (in de oorspronkelijke uitgave ervan in 1952 was dit gedicht het titelgedicht van de reeks):

Reizende zuidwaarts

Men kan een land niet lichter openleggen
dan binnen verzen die verzameld zijn
onder de sneeuwval van de maneschijn
en windelovers waaiend langs de heggen.

Maar keerwijs vordert van ons ieder rijm
een helderheid van zintuig en van zeggen
met, van de wind geleerd, het plotseling
blootleggen
der dingen tot de kern van het geheim.

‘Ik geloof niet dat het erg veel belang heeft te weten of dat “landschap van heuvels” ergens op Sicilië, of in de buurt van Ostia of Rome, of in Spanje, in de buurt van Guadalupe ligt...’ (Willy Spillebeen). Foto boven: Segesta, Sicilië, 1950.

Illustratie onder: dagboekfragment over een Spaans bucolisch landschap (Spanjereis, 10 maart 1983 - met reisgezel Fernand van de Velde).

De verzen uit deze reeks zijn als het ware een fotoboek voor de thuisblijvers in ‘het land der mensen’. De reiziger legt in momenten van ontroering een vreemd ‘land’ open én vast in taal, in poëzie. Maar tevens zijn deze foto's in poëtologische zin voor de dichter oefeningen in ‘helderheid van zintuig’ (waarneming) en van ‘zeggen’ (uitdrukking) en leert hij ermee als met een werktuig door te dringen tot ‘de kern van

[p. 15]

het geheim’ en hoopt hij het ‘zwijgen der dingen’ d.i. de dood en wat daarna komt te kunnen begrijpen. Hij tracht zijn innerlijke visioenen uit te spreken, hij is op zoek naar het eigen ‘landschap der ziel’ en tracht het te vinden, te herkennen, in de landschappen van zijn reizen. Een onmogelijke opgave:

Want alle reizen zijn benaderingen
van iets onvindbaar liefs dat in de bocht
halfweegs het leven als de dierste dingen
verscholen blijft en tevergeefs gezocht.
(Landschap der ziel, 4)

Wat is dan dit ‘onvindbaar liefs’? Ik meen: het geluksgevoel dat de dichter projecteert in het verleden (het paradijs van de kindertijd) én in de toekomst (het paradijs voorbij de dood) en waar hij in het heden naar op zoek is in de paradijselijke landschappen van het zuiden. Zijn zoektocht is vergeefs, maar hij leert onderweg aandacht en geduld en vooral:

Rijper bij elke reis en rein van zin geworden
leert men zijn land als in een spiegel zien
onraakbaar teder van een andere orde
En duizelend van diepte bovendien.
(Landschap der ziel, 5)

Het gaat hier wel degelijk over een thuiskomst in ‘zijn land’, het geboorteland, het land van Waas. Hij hoort thuis in dit landschap, een ‘landschap onder regen’, een ‘land der herfsten’, dat zijn ‘land der mensen’ is. In Ik adem mijn eigen aarde zal hij dit laatste uitschrijven en ook dat land beschrijven.

Maar de tweespalt van de reizigerhellenist is, dat hij steeds weer wil thuiskomen in het zuiderse landschap, het land van de antieken, met zijn eigenschappen die het paradijs oproepen: zonlicht, helderheid van de hemel, het water, de wind, de vruchten, de sterren, de maan:

Ik wilde altijd hier zijn, altijd verder
Onder de vlagen, in het dorstig vuur:
Nomade en eigenaar gelijk de herder
Die huiswaarts keert in een homerisch uur.
(Landschap der ziel, 6)

Het eigenlijke ‘land der mensen’ situeert zich in deze bundel, me dunkt, vooral in de reeks ‘Ter gelegenheid’, inderdaad gelegenheidsgedichten over religieuze, nationale en poëtische onderwerpen (de paus en het Heilig jaar 1950 in Vader der Una Sancta, het kerstekind in Lied van de herder, O.-L.-Vrouw in Assumptio; gedichten over Gezelle, Streuvels, Dosfel; het indrukwekkende epische en pacifistische gedicht De rozas over vier soldaten, gesneuveld in de Grote Oorlog, en de ik-figuur is een van hen; het al even indrukwekkende gedicht over het schrijven Het gedicht; en ten slotte het reeds geciteerde doodsgedicht Gebed dat nu kan gelden als het sluitstuk van de bundel. Van Wilderode stelt zich in deze reeks gelegenheidsgedichten zonder meer in dienst van zijn geloof als katholiek, Vlaming, pacifist en dichter. Het herdertje van Pest, dat drie jaar later zou verschijnen en dat hijzelf een berijmde vertelling noemt, getuigt eveneens van een dergelijk engagement, maar nu als een nog ruimere boodschap van universele mensenliefde.

Tot slot toch graag nog iets meer over Gedicht, het sluitstuk van de bundel uit 1954. In dit lange gedicht geeft de dichter zijn relatie tot het schrijven weer. Hij heeft aan de werkelijkheid niets: de stad is een glazen wand, de mensen zijn onbereikbaar, de werkelijkheid wordt zelfs dreigend. En dan wordt alles wazig. De werkelijkheid vervaagt tot ‘het landschap waar ik groeide’ en dit wordt dan al meteen gezien als het paradijs: ‘gouden driehoeken van bergen in bovenaards geglim’. Dit innerlijke landschap, dat de dichter vervreemdt van de werkelijkheid (‘het land der mensen’) is dan eveneens de kiemgrond van zijn gedicht. Anton van Wilderode blijkt wezenlijk een religieus dichter te zijn.

De gedichten uit de bundel Het land der mensen, net als die uit Najaar van Hellas, vallen op door hun ‘helderheid van zintuig en van zeggen’. De meeste zijn uitermate gedetailleerd, met een minutieuze sierlijkheid en een vaak verbluffend plastisch vermogen. In hun zwakkere momenten blijven



ze te veel gemaniëreerde beschrijvingskunst op de rand van lege esthetiek. Maar in de zeer talrijke sterkere gedichten, waarvan sommige hoogtepunten in zijn oeuvre zijn, breekt als door een lichte nevel het waargenomen landschap open. Dan gunt de dichter zijn lezer een toegang tot, een visie op (of in) zijn ‘landschap der ziel’. Hij slaagt er daar dan ook in om die onuitsprekelijke diepere (religieuze) werkelijkheid achter of voorbij de dingen te duiden en te benoemen.

1952: Het land der mensen waarin onder andere reisgedichten en gelegenheidsgedichten gebundeld werden.

1955: Redactielid van Jong-Kultuurleven (sinds 1960: Jeugd en Cultuur), waarvan hij tot 1965 lid bleef.

1955: Begin van medewerking aan de Vlaamse Televisie waar hij Bert Leysen leert kennen voor wie hij in 1959 een inmemoriam-gedicht schrijft, dat in 1974 gepubliceerd wordt. Voor de televisie schrijft hij enkele religieuze scenario's: een Allerheiligenevocatie, 1955; een evocatie van Jezus' geboorte, 1955; een bijdrage over de Mariadevotie in Vlaanderen, 1956; een programma over de taak van een dorpspriester, 1956; later ook meer literair-gerichte werken: over Multatuli, 1960, over Beatrijs, 1960; over François Haverschmidt, over De abele spelen, 1965, over Karel ende Elegast, 1967, over Het land dat Vergilius zag, 1968. In 1959 schrijft hij ook het libretto van De Antikwaar voor een TV-kameropera van Jef Maes.

1957: Herdertje van Pest. Een berijmde vertelling; Maria Moeder. Prijs van de Vlaamse Provinciën voor Het land der mensen.

1958: Vertaling van Sophokles' Philoktetes voor een schoolopvoering onder regie van Remi van Duyn.

1959: Begin van medewerking aan de poëzieprogramma's voor de BRT-schoolradio.

3/8