Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 47

[p. 69]

Theo Coun
De passie in Middelnederlandse teksten

Omdat de vier evangelisten niet allemaal dezelfde gebeurtenissen verhalen, ontstond in de zesde eeuw een Latijnse Vita Christi, die de gegevens van de vier evangelisten tot een doorlopend geheel verwerkte.

Geen enkel thema heeft in middeleeuwse bronnen zoveel sporen nagelaten als de passie. J. Marrow schat in zijn werk over de passie-iconografie het aantal Middelnederlandse handschriften met een passieverhaal op meer dan 300! Daarbij komen nog die met devote teksten zoals gebeden, overwegingen, traktaten, enz., maar veel daarvan is naar herkomst en onderlinge samenhang nog onbestudeerd. Het is bijgevolg onmogelijk in enkele bladzijden de passieliteratuur uit de Middeleeuwen te overschouwen en daarom beperken we ons tot een aantal tekstgroepen.

Passieverhalen volgens de canonieke teksten

In de liturgie van de Goede Week worden de passieverhalen van de vier evangelisten gelezen. Waar die nu beginnen met Jezus' gebed in Getsemane, blijkt uit een lectionarium (boek met de epistel- en evangelieperikopen) uit 1348 dat men toen op die vier dagen telkens twee volledige hoofdstukken uit de vier evangelisten las (Mt. 26 en 27, Mc. 14 en 15, Lc. 22 en 23, Joh. 18 en 19). Een eerste reeks passieteksten zijn bijgevolg de vertalingen van die hoofdstukken. De vier evangeliën werden tweemaal volledig in het Middelnederlands vertaald, de eerste keer op het einde van de 13de eeuw, maar het zestal bewaarde handschriften is ten minste een eeuw jonger. De anonieme vertaler volgde de Latijnse constructies op de voet en kon heel wat Latijnse woorden niet vertalen; die nam hij onvertaald in zijn tekst op. Ter illustratie Mt. 27,27-28: ‘De ridderen dies rechters, ontfaende Ihesum, vergaderdense doe in pretorio te hem al cohorten ende hem ontcledende gavense hem alomme enen mantel coccineam’ (Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, Ser. nov. 12857). De tweede vertaling is het werk van Johan Scutken (†1423), die als clericus bij de augustijnen in Windesheim belast was met de zielzorg van de lekenbroeders, voor wie hij in de refter uit de Schrift voorlas. Zijn vertaling heeft zich al heel wat meer bevrijd van de Latijnse constructies en ze kende een ongemeen grote verspreiding (meer dan dertig handschriften).

Met behulp van de volledig vertaling van de vier evangeliën konden lectionaria samengesteld worden die voor het tijdeigen van het kerkelijk jaar de epistel- en evangelieperikoop bevatten die op die dag moesten gelezen worden. Dat gebeurde zowel met behulp van de oudste vertaling van de vier evangeliën als met Scutkens vertaling. Van dergelijke lectionaria die op de oudste vertaling teruggaan zijn er een zestal bewaard, waarvan Amsterdam, Universiteitsbibliotheek I G 41 uit 1348 het oudste is. Van de met behulp van Scutkens vertaling aangemaakte lectionaria bleven er een tiental bewaard. Talrijk zijn de handschriften met geestelijke teksten die uit de vier evangeliën alleen de passie bevatten.

Het Kunsthistorisches Museum van Wenen bewaart dit paneel van Rogier van der Weyden. De triptiek stelt een doorlopend landschap voor met op het middenluik (96 × 69 cm) de kruisiging. De schenkers op het middelluik zijn ongeïdentificeerd.
(Foto: Wenen, Kunsthistorisches Museum)

Voor de oudste vertaling zijn daarvan geen voorbeelden bekend; van Scutkens vertaling bleven er bijna dertig bewaard.

Passieverhalen volgens niet-canonieke teksten

Het apocriefe Evangelium Nicodemi is een bewerking van de Griekse Acta Pilati en Descensus ad inferos en behandelt o.a. het verhoor, de veroordeling en de dood van Christus. Het werd als Nicodemus evangeli dat gheheten is die verholen passie vertaald en vervolgens onder de titel Nichodemus passie bewerkt. Daardoor besefte men dat het evangelie van Nicodemus veel bijzonderheden bevat die voor de canonieke evangelisten verborgen (verholen) waren en men vulde daarmee de passieverhalen aan. Naar Jezus' verborgen pijnen verwijst ook Jan van Ruusbroec in Van den gheesteliken tabernakel: ‘ende menich ander torment, dat hij ghedoechde, alsoe alse ons die Ewangelie leert. Ende hij doechde oec vele van buten ende van binnen, dat ons verborghen es ende niet bescreven’.

Omdat de vier evangelisten niet allemaal dezelfde gebeurtenissen verhalen, ontstond in de zesde eeuw een Latijnse Vita Christi, die de gegevens van de vier evangelisten tot een doorlopend geheel verwerkte, vandaar de naam evangeliënharmonie. Het was hét evangelieboek bij uitstek van de middeleeuwers; zo geeft ook Jan van Ruusbroec in zijn werk een langer bijbelcitaat volgens een Middelnedelandse harmonie. Zacharias Chrysopolitanus heeft die Latijnse harmonie in de twaalfde eeuw met commentaar vermeerderd. Zijn werk ligt aan de basis van heel wat harmonieën in de volkstaal, die ze met behulp van de vertaling van de vier evangeliën weergeven. Op de eerste vertaling van de vier evangeliën gaan een elftal handschriften met een Middelnederlandse harmonie terug, waarin bijgevolg ook het passieverhaal voorkomt. Eén ervan is Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, cod. theol. et philol. 8^o.140 uit 1332. Volgens Matteüs hingen Pilatus' soldaten Jezus bij de bespotting een rode mantel om, Marcus en Johannes houden het bij een purperen en Lucas rept er niet over. Dat laat zijn sporen na in

[p. 70]

de harmonieën, b.v. in die van Stuttgart: ‘ende daden hem sine cleder uut, ende daden hem an enen roc van purpre, ende hingen omme hem enen mantel van gelewen samite’ (=fluweel). Met behulp van Scutkens vertaling van de vier evangeliën werden zelfs twee harmonieën samengesteld. Zij zijn niet gebaseerd op de Latijnse tekst van Zacharias Chrysopolitanus, maar op het Monotessaron (1420) van Joannes Gerson (1363-1429). Dat de Moderne Devotie zijn evangeliënharmonie verkoos, hoeft niet te

Het tractaat Indica mihi werd o.a. in Den Haag in 1518 gedrukt. De houtsnede links stelt Jezus met de passiewerktuigen voor.

verbazen: Gerson was van 1397 tot 1401 deken van Sint-Donatianus in Brugge en kwam daar in contact met de Moderne Devotie. Beide harmonieën zijn elk slechts in één handschrift volledig bewaard gebleven. Zoals uit de volledige vertaling van de vier evangeliën kon ook de passie uit de evangeliënharmonieën overgenomen worden: een tiental handschriften bevatten de passie uit de evangeliënharmonie die op de eerste vertaling teruggaat en in een vijftiental handschriften komt de passie uit de eerste evangeliënharmonie volgens Scutken voor. Daarnaast zijn er nog enkele handschriften met een passie in harmonievorm die duidelijk met behulp van Scutken werd vervaardigd, maar niet teruggaat op de Latijnse tekst van Gerson. Het vermoeden bestaat dat deze passie werd vertaald naar de verloren Latijnse passieharmonie van Geert Grote die volgens sommige bronnen ook een Concordantia evangelistarum de passione Domini samenstelde. Zoals al de vorige is ook de harmonie van de anonieme Bijbelvertaler van 1360 een prozaharmonie. Hij vertaalde rond 1360 het Oude Testament in het Middelnederlands en sloot zijn vertaalwerk af met de vertaling van een Latijnse harmonie, waaraan hij in de volkstaal brokstukken uit de Historia Scholastica van Petrus Comestor toevoegde. Dit compendium van bijbelse geschiedenis, vanaf 1228 in Parijs een verplicht handboek bij de studie van de theologie, gebruikte ook Jacob van Maerlant in 1271 voor zijn Middelnederlandse Scolastica of Rijmbijbel, die daarmee tevens een berijmde evangeliënharmonie bevat (vanaf vs. 20927 in ed. Gysseling). In het passieverhaal (vanaf vs. 26002) blijkt uit mijn referentietekst dat Maerlant zich beperkt tot de gegevens van de evangelisten: ‘Pylatus ridders hebben ontfaen / Ende sine cleder of ghedaen / Ende om spot te makene grod / Namen si eenen mantel purpur rod / In sconinx wijs ende daden hem an’ (vs. 26372-26376). Jacob van Maerlant heeft bovendien Jezus' leven en passie nog eens berijmd in zijn Spiegel historiael (1ste partie, 7de boek). Ook hier beperkt hij zich in de referentietekst tot de canonieke gegevens: ‘Pylatus ridders, diene namen, / Daden hem an altesamen / Eenen roc ende eene dornine crone’ (ed. De Vries, blz. 307).

De zeer verspreide levens van Jezus bevatten natuurlijk ook de passie. Voor het berijmde Vanden levene ons Heren, het oudste in zijn soort, werd gebruikt gemaakt van het evangelie van Nicodemus. Van de vroeger aan Martijn van Torhout toegeschreven tekst zijn o.a. een aantal fragmenten van ca. 1290 bewaard. Jezus' geseling begint er als volgt: ‘Doen quam geloepen een out iode, / Die van gheselenne was herde moede, / Ende brachte met hem een mantelkijn, / Ende hinct Jhesus an die scouderen sijn’. (ed. W.H. Beuken). Ook Jan van Boendale, die in het tweede boek van zijn Der leken spieghel het leven en lijden van Jezus behandelt, maakte gebruik van het evangelie van Nicodemus.

Een wijd verspreide tekst was het pseudo-Bonaventura-Ludolfiaanse Leven van Jezus, een Middelnederlandse vertaling van ca. 1400 van de Vita Jhesu Christi, die zelf gebaseerd is op een reeks Meditationes vitae Christi van pseudo-Bonaventura en op de Vita Christi van Ludolf van Saksen (†1378). De beide bronteksten werden ook in het Middelnederlands vertaald, de eerste tweemaal en van de tweede moet de vertaling zelfs in meerdere redacties verspreid geweest zijn. De ‘mozaïektekst’ Leven van Jezus kende met 40 à 50 handschriften een grote verspreiding, o.a. als voorleesboek in de refter van de lekenbroeders. Het 27ste hoofdstuk eruit luidt Vander passien ons Heren met daarin de referentietekst: ‘Doe vergaderden si veel lude inden raethuus ende deden hem sijn cleder uut ende namen enen mantel roet ziden, out, snode ende onreyne, ende deden hem dien aen (Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit Ltk 1984).

Een bijzondere groep zijn de typologische levens van Jezus, waarin een gebeurtenis uit het Oude Testament als voorafschaduwing van een feit uit het leven van Jezus wordt voorgesteld. Het belangrijkste typologische leven van Jezus is het Speculum humanae salvationis, door een anonieme dominicaan tussen 1309 en 1324 geschreven. In het Middelnederlands werd het werk bekend door een berijmde vertaling en een in proza (Spieghel der menscheliker behoudenesse). Daarbuiten zijn nog drie Middelnederlandse handschriften met een andere typologie bewaard, maar uit één ervan (New York, Pierpont Morgan Library 649) is precies het dubbelblad met de passie verwijderd. Uit het Speculum humanae salvationis werden o.a. de berijmde gebeden op de passie overgenomen in de grote Der sielen troest, een catechetisch werk over de tien geboden.

(Verhalende) passietraktaten

Verhalende passietraktaten zijn teksten die behalve het passieverhaal ook overwegingen en eventueel gebeden bevatten. Dat het Latijnse Sermo de vita et passione Jesu Christi van Ekbert von Schönau ook als 9de meditatie op naam van Anselmus van Canterbury staat, wijst er al op dat het meer traktaat dan sermoen is en bovendien is drie vierde van de tekst aan de passie gewijd. Het werd rond 1395 als De gaert der

[p. 71]

minnen vertaald; nadien volgden nog vier vertalingen. Ekberts tekst vertoont geen apocriefe elementen: ‘ende si vergaderdden te hem al de roemssche scare in den dinghehuse ende si daden hem sine cleeddere ute ende si daden hem ane enen purperen roc ende hinghen hem omme enen roedden mantel’ (Brussel, K.B. 3093-95).

Lijdensbeschrijvingen met een voorkeur voor gruwelijke details werden vooral beïnvloed door het passietraktaat Extendit manum, toegeschreven aan Heinrich von Sankt Gallen († ca. 1400) en in het Middelnederlands vertaald als Die passie ons lief heren Ihesu Cristi, en door het tussen 1350-1360 ontstane Christi Leiden in einer Vision geschaut, dat eveneens werd vertaald. Het eerste traktaat heeft ingewerkt op de Heimelike passie ons heeren Jhesu Christi. Zowel beïnvloed door Nicodemus' evangelie als door Christi Leiden is Dat lyden ende die passie ons Heren Jhesu Christi, waarvan een lange en een korte redactie is overgeleverd. De referentietekst luidt als volgt: ‘Die joden namen doe een ouden syden mantel die roet was ende si dedense hem an’ (ed. A. Holder). Het traktaat was bovendien een bestseller voor drukker Gheraert Leeu in Gouda en wordt in sommige handschriften voorafgegaan door een aantal meditaties (incipit: O ghi alle die biden weghe gaen); ze zijn gebaseerd op de Meditationes vitae Christi van pseudo-Bernardus en Extendit manum.

Aan de visionaire Birgitta van Zweden (†1373) wordt eveneens een passieverhaal toegeschreven: Die passie ons liefs heeren die hij selver gheopenbaert heeft der heiligher vrouwen sinte birgitta met een langere en een kortere versie. Invloed van deze tekst onderging o.a. Jan van Meerhout uit Diest (†1476) in zijn Dboec der passien ons liefs heeren Ihesu Cristi (1468). Ten slotte zijn er ook vertalingen van traktaten in brief- en in dialoogvorm: van de Groenendaalse prior Jan van Schoonhoven (1352-1432) Epistola de passione Domini ad fratrum Wilhelmum Vrijman, van de Windesheimer Johannes Vos van Heusden, Epistola de vita et passione Jhesu Christi, het anonieme Epistola de vita et passione Domini nostri en uiteraard pseudo-Anselmus van Canterbury, Dialogus beatae Mariae et Anselmi de passione Domini met zowel een proza- als een berijmde vertaling.

Oefeningen en gebeden op de passie

De Arbor vitae crucifixae Jesu van Hubertinus van Casale raadde de gelovigen aan de overwegingen op het lijden van Jezus over de zeven dagen te verdelen; anderzijds gaf pseudo-Beda in zijn De meditatione passionis Christi per septem diei horas libellus een voorbeeld van passieoverwegingen volgens de zeven getijden. Van beide indelingen vinden we voorbeelden in het Middelnederlands. Maar er zijn ook overwegingen en gebeden voor elk uur van de dag (Die passie in het kort van uur tot uur).

Het Büchlein der ewigen Weisheit van Henricus Suso (1295-1366) bevat in het derde deel (Die hundert Betrachtungen und Begehrungen) een passieoefening, die meermaals in het Middelnederlands bewerkt werd (Hondert artikelen vander passien ons heren Jhesu Christi, meer dan 120 handschriften). De Latijnse bewerking van het Büchlein, het Horologium aeternae sapientiae, met o.a. overwegingen over het lijden van Jezus, werd eveneens vertaald (Oerloy der ewigher wijsheit) en vooral werden zijn gebeden in vele handschriften opgenomen.

Uit het Opus postillarum et sermonum de tempore van de Duitse dominicaan Jordanus van Quedlinburg (†1380) werden o.a. de Meditationes de passione Christi vertaald, die in 65 artikelen, telkens voorafgegaan door een kort gebed, het lijden van Jezus behandelen (Die 65 artikelen vander passien ons Heren Jhesu Christi). Nog andere passieoefeningen zijn Dat roesengertten (in meer dan 10 handschriften) en het zogenaamde Indica mihi-handschrift met passieoverwegingen van een anonieme minderbroeder.

De middeleeuwers hadden ook gebedencycli rond het leven en lijden van Jezus. Dikwijls staat er in de handschriften tegenover elk gebed een bladgrote miniatuur. Onder de gebeden die speciaal over de passie handelen vermelden we de vertalingen van Thomas a Kempis, Orationes de passione Domini en pseudo-Birgitta van

Aanvangsbladzijde van de Middelnederlandse bewerking van het Evangelium Nicodemi in handschrift Diest, Kruisherenklooster van ca. 1450.

Zweden, Quindecim orationes de passione Domini, de talrijke aan Sint-Bernardus toegeschreven gebeden en de Gulden litanie van het lijden ons Heren van Magdalena van Freiburg.

Passiesermoenen

Schriftelijk overgeleverde sermoenen richten zich tot een lezer en niet tot een hoorder zoals in de liturgische predikatie. Men treft ze o.a. aan in handschriften met de epistelen ende evangelien metten sermonen vanden ghehelen jaer. Maar op de dagen dat in de kerk het (lange) passieverhaal werd voorgelezen, was er vroeger ook al geen sermoen. Wel vindt men in de zogenaamde Limburgse sermoenen er zes die verband houden met kruisoffer en passie (nr. 33 tot en met 38 in de editie Kern). In feite zijn het geen echte preken maar vrome lectuur voor leken. Uit het Quadragesimale de evangelio aeterno van Bernardus van Siëna (1380-1444) is het 65ste sermoen (De sanctissima passione et mysteriis crucis) vertaald als Die werdighe passie ons lieven heeren Ihesu Cristi.

Passiemystiek

Voor de mysticus is de uitwendige passie (vernedering en opoffering van Jezus) slechts een vertrekpunt om tot Christus' Godheid te geraken. Een niet geringe invloed ging hierbij uit van de Brabantse mysticus Jan van Leeuwen. Hij verwoordde in zijn Vanden tien gheboden gods die inwendige passie als volgt: ‘wildi een vrome heylich mensche werden, soe oefent u dach ende nacht neerstelic in dat edel liden ende in die opene wonden ons heeren ihesu christi. Want overmits die mensheit christi so moeten wy ter godheit commen ende ter overster hoecheit gods gheraken’. Heel wat ontleningen aan Jan van Leeuwen komen voor in Der mynnender sielen boegaert, een mystiek passietraktaat. Binnen die beweging staat ook de priorin van het Gentse klooster Galilea, Alijt Bake, met haar Boexken vander passien ons heren en De vier wegen der passien, dat deel uitmaakt van haar Vijf kloosteronderrichtingen.

Omdat we ons noodgedwongen beperkten tot teksten over de passie zelf komen die over onderdelen van de passie hier niet aan bod en zij waren bijzonder talrijk. De middeleeuwer had o.a. gebeden op Jezus' vijf wonden (ook in Karel ende Elegast, ed. Duinhoven vs. 1348-1352), op de foltertuigen, het kruis en de plaatsen in Jeruzalem waar Jezus geleden heeft (kruiswegoefeningen), de zeven kruiswoorden en de proza- en berijmde lange en korte getijden van het H. Kruis. Daarbij horen ook een aantal strofische gedichten van Jacob van Maerlant en het berijmde Boec van den houte over de geschiedenis van het H. Kruis.