Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 46

[p. 371]

Mark Van de Voorde
Geruchten van Engelen
Religieuze tendensen in de popmuziek

Terwijl veel van de pop(ulaire) cultuur waardeloos is (zoals veel van de zogenaamde ‘ernstige’ cultuur), bevat een deel ervan heel zeker signalen van het transcendente en de aanwezigheid van genade; het zijn ‘geruchten van engelen’.

Wie Londen aandoet, moet ook eens een bezoekje brengen aan het Rock Circus op Piccadilly Circus. Het is Londens belangrijkste museum niet, maar met de hoofdtelefoon op de oren wandel je er door de geanimeerde geschiedenis van de rocken popmuziek die toch al bijna een halve eeuw oud is. Je beseft er dat Pop & Rock meer is dan een speelman die wat beweging brengt in het geluidsdecor van ons leven. Het is meer dan geluid.

Pop & Rock is het muzikale uithangbord van een hele cultuur. Misschien wel dé cultuur van onze dagen. Begon de rock-'nroll ooit als een buitenbeentje op de muziekscène, als een wat lawaaierige uiting van jeugdig verzet en werd het ras een commercieel succes, vandaag is de popcultuur meer dan muziek: het is een levensstijl waarop evenzeer tijdschriften, kledij, schilderkunst en literatuur zich enten. Ze keren ook altijd weer terug naar de muziek. Ook het denken en filosoferen. Ook het religieuze denken?

De Amerikaanse jezuïet, romancier en socioloog Andrew Greeley publiceerde reeds in 1988 een interessant boek waarin hij de hele ‘populaire’ cultuur vanuit religieus oogpunt bekijkt. In het slothoofdstuk van het werk God in Popular Culture (308 blz.) zet hij zijn bevindingen op een rijtje:

1.	Pop(ulaire) cultuur bezorgt ons sterke hints over de menselijke natuur.
2.	Het katholicisme, de christelijke religie waarin de sacramentaliteit centraal staat, moet gevoelig zijn voor de mogelijkheid dat genade kan worden gevonden in de ‘verhalen’ waarvan gewone mensen houden.
3.	Terwijl veel van de pop(ulaire) cultuur waardeloos is (zoals veel van de zogenaamde ‘ernstige’ cultuur), bevat een deel ervan heel zeker signalen van het transcendente en de aanwezigheid van genade; het zijn ‘geruchten van engelen’.
4.	Bijgevolg heeft pop(ulaire) cultuur theologische, homiletische en catechetische implicaties: we moeten luisteren naar deze ‘geruchten van engelen’. Als we niet luisteren, dan doen we dit ofwel omdat we geen waardering hebben voor cultuur, ofwel omdat we slechts minachting hebben voor de cultuur die de gewone mensen in onze gemeenschappen aanspreekt, en dan voegen we ons bij de rangen van de elitairen en trekken we ons uit de gemeenschap terug.

Volkscultuur

Greeley gaat er terecht vanuit dat we bij popcultuur te maken hebben met volkscultuur (het woord zegt het zelf) en dat wie een boodschap voor het volk heeft, zich moet enten op deze cultuur (inculturatie). Als een cultuur uit het volk komt (veel popartiesten zijn inderdaad gewone jongens en meisjes), dan vertelt ze ons iets over de vragen, de verlangens en de ‘natuur’ van dat volk. Wie de popcultuur, in casu de popmuziek, van nabij bestudeert, merkt dat we inderdaad te maken hebben met een narratieve kunst. De meeste teksten van popsongs zijn als het ware verkorte romans of reducties van epossen. En toch gaat het hem in deze muziek net zoals in de oude volksverhalen,

Rock Circus in Londen: met de hoofdtelefoon op de oren wandel je er door de geanimeerde geschiedenis van de rock- en popmuziek.
(Foto: Bono van U2 beluisteren)

niet om het verhaal an sich. Het zijn oerverhalen: dat betekent dat de ‘vertelling’ eerst en vooral een ‘vertaling’ is van de menselijke angsten en vreugden. Er kan bijgevolg ‘genade’ in worden gevonden en signalen in worden gehoord: ‘geruchten van engelen’ die heel nabij zijn.

Soms gaat het zelfs letterlijk over ‘engelen’ in de hedendaagse rockmuziek: David Bowie in Word on a Wing, The New Bohemians in 10.000 Angels, Genesis in Visions of Angels, Talking Heads in Thank You for Sending Me an Angel, The Eurythmics in There must be an Angel. Bij sommige sterren valt de keuze op de tegenpolen van de engelen, het satanisme: Mick Jagger (Rolling Stones) had al Sympathy for the Devil, Michael Jackson heeft het over Bad, Prince bezingt His Royal Badness en Death Metal gebruikt alle satanssymbolen om een Trip to Hell te organiseren.

Maar Pop & Rock-muziek staat normaal gezien dichter bij het gewone leven. Het is op de eerste plaats herkenbare muziek, zoals volkscultuur altijd is: repetitief veel meer dan uitgewerkt, met herkenbare boodschappen, intuïtief veel meer dan intellectueel, over herkenbare mensen: over mezelf veel meer dan over vreemden. Ook de genade, net als liefde, is er herkenbaar. God kan plots heel dichtbij zijn. Dat klonk heel uitdrukkelijk in de vorig jaar uitgebrachte hit van Joan Osborne, One of us: God is iemand die je op de bus kunt tegenkomen.

Door die emotionele nabijheid van de transcendentie - te vergelijken met de volksdevotie in onze bedevaartsplaatsen - zitten in popmuziek kansen tot kerkelijke nabijheid. Helaas de minachting voor deze ‘volkse’ cultuur is - net als voor de volksdevotie - groot bij het merendeel van onze theologen. Ze laten kansen tot gesprek liggen. Want, zoals de Vlaamse jezuïet Jan Koenot het schreef in het Korrelcahier Popmuziek-Jeugdcultuur-Godsdienst-onderricht, stelt, ‘de huidige jongerencultuur aan de gevestigde maatschappij een grote vraag: hoe gaat zij om met de andere zijde van het leven, het inefficiënte, onproductieve onvatbare, het verrassende?’ Op hun vraag krijgen de jongeren van de instanties die het kunnen weten, geen antwoord op de tonen van hun ei-

[p. 372]

gen cultuur. En dus gaan ze zelf op zoek, in hun muziek, bij hun popartiesten.

Vragen

Een klein deel van de muziekscène is uitgesproken christelijk actief. In de Verenigde Staten hebben ze zich gegroepeerd in de Christian Artists die uitsluitend religieuze popmuziek brengen. Het merendeel van hen behoort tot de veeleer evangelicale protestantse Kerken of bewegingen. Vooral de Contemporary Christian Music, gegroeid uit de Jesus Rock-beweging van de jaren zeventig, kent een groeiend marktaandeel. Deze gespecialiseerde muzieksector heeft in het vakblad Billboard een eigen CCM-hitparade. Ook in Duitsland kent de zogenaamde Christenrock, ook wel Pila Music genoemd, een behoorlijke aanhang. Bij ons is Sacropop, zoals het hier ooit genoemd werd, nauwelijks bekend. In Nederland wordt Relipop vooral gepromoot door de Evangelische Omroep en geniet ze via een eigen circuit van christelijke boekhandels en platenwinkels een aardig succes. Ook hebben bij onze noorderburen concerten plaats, tot en met een heus popfestival.

Ook de ‘gewone’ popmuziek kent een groeiende belangstelling voor religieuze thema's. Aangezien popmuziek, ondanks de commerciële druk, volkskunst is gebleven, zegt dit iets over de geestelijke honger van haar publiek. Veel hedendaagse songteksten steken vol referenties naar de Bijbel. We mogen daarbij niet vergeten dat de grootste pop-productie uit de Verenigde Staten komt, een land met een op zijn manier veel religieuzer cultuur dan West-Europa. Ook popartiesten uit Ierland, het van katholicisme én Keltische mystiek doordrongen groene eiland, laten zich graag religieus horen, zij het dan minder Bijbels maar meer mystiek en zelfs een tikkeltje esoterisch.

Rock- en Popmusic kan - vaak onbewust - uitdrukking zijn van religieuze ervaringen, van een geestelijk zoeken. ‘Ieder zoekt naar antwoorden op de vragen waar dit leven vandaan komt en waarheen het leiden zal’, zong Prince in The Ladder. In The Cross beschrijft hij de wereld als donker, maar hij voegt er de troostende gedachte aan toe dat, ‘Hij ons door het kruis naderbij komt’. Het kruis (‘If we can bear the cross’) zal door Christus onze verlossing brengen. Prince noemt de kruisdood van Jezus een verlossingsdaad voor alle mensen. Een andere boodschap klinkt op uit The god that failed van de Heavy-Metal-groep Metallica. Hier wordt God beschreven als een mislukte God, want zijn helende hand wordt door de spijker aan het kruis vastgehouden. ‘Tussen hoopvolle vertroosting en nihilistische mislukking’, zo kan men de religieuze boodschap van de pop- en rockmuziek omschrijven.

Postmodern

Men zou kunnen zeggen dat de ‘religieuze’ betekenis van de popmuziek gegroeid is met de kerkelijke achteruitgang: de religieuze honger bleef, en werd in de ‘beroezende’ muziek gericht naar alternatieve belevingswijzen en uitdrukkingsvormen van het transcendente verlangen. De Beatles lieten zich door een Indische goeroe inspireren. Van Morrison zong over natuurlijke mystiek en Jim Morrison zat in de hoek van het sjamanisme. Psychedelische en andere ‘bewustzijnsverruimende’ rockmuziek wilde de hippies in de jaren zestig en de Jesus People in de jaren zeventig helpen aan een Godsbeeld. Sindsdien zijn God en religieuze symbolen niet meer weggeweest uit de pop- en rockmuziek. Videoclips (MTV) hanteren vaak een religieuze beeldtaal.

Maar niet elk religieus taalgebruik in de popmuziek is ook echt religieus. Als de groep Bon Jovi het heeft over Keep the Faith, dan is dat geen vraag om de transcendentie op te zoeken, maar niet meer dan een verlangen om zichzelf te vinden. Theologen noemen het een transcendenteren zonder transcendentie: de ervaring van een hogere liefde die eenzaamheid en verlatenheid moet overstijgen.

De Pop- en Rockcultuur die volgens de Duitse pastoraaltheoloog Bernd Schwarze jongeren intensiever en feller in contact brengt met het religieuze dan Kerk, catechese en godsdienstles samen, bemiddelt vooral een vage en onbewuste religiositeit die elementen bevat van verschillende religieuze gedachtenwerelden. Wordt behoorlijk makkelijk met religieuze begrippen omgesprongen in allerlei songs, dit gebeurt ook met een arsenaal van symbolen en begrippen die uit verschillende culturen, tijden en religies stammen. Ze worden uit hun oorspronkelijke context gelicht en van hun specifieke betekenis ontdaan. Met andere woorden: christelijke en oosterse begrippen en opvattingen worden door elkaar gebruikt. Men spreekt dan ook van het ‘postmoderne syncretisme’.

Waar is God?

Kan men vanuit christelijke hoek terecht kritiek hebben op deze oppervlakkige en theologisch valse pop-religiositeit, men moet tegelijk erkennen dat hierin een onbeholpen en jeugdig verlangen steekt naar antwoorden op levensvragen.

Een aandachtige observator (luisteraar) weet dat in de hedendaagse rock- en popmuziek dan ook tal van geloofsproblemen worden aangepakt. Hierover publiceerde dit jaar Elisabeth Hurth in het Internationale Theologisch Tijdschrift Communio. Groepen als Faith No More, R.E.M., Depeche Mode en The Cranberries maken zelf een ‘inflatoir’ gebruik van de begrippen ‘God’ en ‘Heer’.

Dat kan zelfs verrassend lijken, omdat sinds het begin van de jaren negentig de discotheek-cultuur een harde, elektronische muzieksoort heeft opgeleverd die tekstarm is en het vooral van opgedreven ritmes moet hebben (Techno, House). Het is een ‘functionele’ muziek geworden die geen tekst meer behoeft. Hier leveren niet langer de woorden en de lyriek een religieuze gedachtengang, een bezinning of een existentiële bevraging, het is de ritmiek, de Trance-Dance die - desnoods gecombineerd met Extasy - moet zorgen voor een zichzelf ‘transcenderend’ gevoel.

Jezuïet Jan Koenot schrijft in het reeds hoger genoemde Korrelcahier over een scheiding tussen pop en rock enerzijds en dansmuziek anderzijds. Hij noemt ze uitingen van de tweepoligheid van de mens: ziel en lichaam. ‘Men zou de stelling kunnen wagen dat de muziekcultuur de ziel centraal stelt, terwijl de danscultuur het lichaam zijn volle gewicht schenkt (eventueel in de vorm van een streven naar gewichtloosheid). Muziek brengt van buiten naar binnen, dans van binnen naar buiten. Beide zijn op verandering, verruiming en communicatie gericht - de muziekcultuur via verinnerlijking, de danscultuur via veruitwendiging.’

De communicatie van de (vooral Amerikaanse en Britse) pop- en rockartiesten is in zekere zin verbaler geworden. Opvallend is vaak de soberheid van de uitgezuiverde muzikale composities die deze ‘boodschappen’ begeleiden. Textueel is de twee jongste decennia vooral de Godsvraag te horen.

In de jaren tachtig waren het nog lofliederen op God (Van Morrison met Whenever God Shines His Light On Me, 1989), geloofsverklaringen over het Rijk Gods (U2 met Gloria, 1981) en christelijke ‘rap’-boodschappen (M.C. Hammer met Pray, 1989). In de jaren negentig klinkt veeleer een pessimistisch wereldbeeld in de tekst door. Een pessimistisch oordeel over de huidige wereldorde, die nauwelijks nog hoop en heil voor de lijdende wereld weet te verwachten van het christelijke geloof. In George Michaels Praying For Time (1990), Stings All This Time (1991) en Michael Jacksons Earth Song (1995) wordt God als het ware op de beklaagdenbank geplaatst. ‘He never is here’ klaagt Sting over Gods afwezigheid. ‘Did You ever stop to notice the crying earth?’ werpt Michael Jackson de machteloze God voor de voeten die lijkt doof te blijven voor het mensenleed. Dé vraag is: waar is God?

Soms is het antwoord ook dat God heel verrassend nabij is, zodat Joan Osborne Hem gewoon One of Us kan noemen. Misschien wordt dat het besef van het jaar 2000.