Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 46

[p. 294]

Leen van Dijck & Marc Somers
De briefwisseling tussen Maurice Gilliams en Emmanuel de Bom. Een smaakmaker

Uit de complexe en omvangrijke correspondentie tussen Gilliams en Emmanuel de Bom werd een selectie gemaakt als voorproef op de eigenlijke integrale publicatie ervan in boekvorm. Het betreft hier brieven van Gilliams die een en ander vertellen over zijn kunst- en literatuuropvattingen.

Het archief van Maurice Gilliams werd, voor zover dit door hemzelf is bewaard, integraal aan het AMVC overgedragen. Dit gebeurde door toedoen van zijn weduwe, Maria de Raeymaekers (Borgerhout 01/06/1906-Antwerpen 25/12/1988), die alle handschriften, schilderijen en tekeningen, gemaakt door wijlen haar echtgenoot, en de boeken die hem hadden toebehoord, testamentair aan de Stad Antwerpen had overgemaakt ten behoeve van het AMVC. Dit legaat bevatte ook een enorme hoeveelheid correspondentie, waaronder een aanzienlijk pakket brieven van Emmanuel de Bom.

De tegencorrespondentie bevond zich uiteraard in de nalatenschap van Emmanuel de Bom (Antwerpen 09/11/1869 Kalmthout 14/04/1953). De verwerving daarvan door het AMVC, precies 30 jaar eerder, in 1958, was echter heel wat chaotischer en geïmproviseerder verlopen. Door de volgehouden en verwoede inspanningen van toenmalig conservator Ger Schmook werd op de lamentabele openbare verkoop van de ‘inboedel’ De Bom-Aulit nog een zeer behoorlijk deel van het archief verworven, waaronder de brieven van Gilliams. (Zie hierover Ger Schmook Teleurgang van een literaire nalatenschap. Gent, KVATL, 1959).

In het totaal werden (voorlopig?) 207 stuks (brieven, postkaarten, telegrams e.d.) uit de correspondentie De Bom-Gilliams teruggevonden, waarvan 122 geschreven door De Bom en 85 door Gilliams. Uit de inhoud van de brieven blijkt al dat het niet de integrale correspondentie betreft. Sommige brieven zijn duidelijk een antwoord op een ontbrekende brief. Ook uit de annotaties van De Bom bij de ontvangen brieven blijkt dat een aantal antwoorden van hem verloren is gegaan.

De eerste brief dateert van 23/1/1930: Emmanuel de Bom bedankt Gilliams voor toezending van De Flesch in zee en belooft het werk te bespreken. Onderaan de brief noteerde Gilliams later ‘Natuurlijk heb ik er niets meer over gehoord’.

Vervolgens vonden we een lege briefomslag, in het handschrift van Gilliams, gericht aan De Bom, in de poststempel gedateerd 5.X.1934.

De volgende omslag, dit keer mèt brief, vermeldt in de poststempel 28.9.[1935] en is weer van Gilliams aan De Bom. Gilliams verzoekt de ‘Geachte Heer De Bom’ een poging te doen om zijn opstelletje over Gust de Smet te plaatsen. Blijkbaar hebben ze elkaar op dat ogenblik al ontmoet (‘naar U me destijds vertelde’). Het komt er voor Gilliams op aan ‘zóó gauw mogelijk wat geld te verdienen, daar ik me op het ogenblik totaal zonder inkomen bevind’. Precies een maand voor deze brief, op 27/8/1935, was Gilliams in het huwelijk getreden met Gabrielle Baelemans.

Volgens een aantekening van De Bom beantwoordde hij deze brief op 30/09/35, maar die brief werd niet teruggevonden.

Een min of meer regelmatige correspondentie komt stilaan op gang. Hoogtepunten in de frequentie van briefwisseling zijn 1938 (19 brieven De Bom, 8 Gilliams),

Gilliams en De Bom (1940). (AMVC)

1939 (11 De Bom, 14 Gilliams), 1941 (11 De Bom, 4 Gilliams), 1945 (12 De Bom, 7 Gilliams) en 1947 (18 De Bom, 12 Gilliams).

Opvallend schaarse jaren zijn 1937 (3,3), 1946 (3,1) en nà 1948, het jaar waarin De Bom nog 6 brieven schreef, Gilliams minstens 2, waarvan slechts 1 teruggevonden.

De laatste schriftelijke contacten dateren uit 1951: verjaardagswensen van ‘Maurice en Mej. de Raeymaekers’ voor De Boms verjaardag, en een dankwoordje daarvoor van ‘Emmanuel + Emke’ [Leonard] op 15/11/1951.

De verhouding tussen de Bom en Gilliams kent dus hoogten en laagten, maar lijkt nooit écht intiem of ongereserveerd te zijn.

De contacten verlopen aanvankelijk vrij formeel. Pas in brief 13 (22/09/1936) tutoyeert De Bom zijn correspondent in de aanspreking ‘Beste Maurice’. Gilliams blijft, als jongere, afstandelijker. Pas op kerstdag 1938 spreekt hij voor het eerst tot ‘Waarde Vriend Emmanuël’. Doorgaans is het echter De Bom die het meest los is in zijn brieven. Hij is ook het vaakst enthousiast, volop plannen makend, begeesterd door een of ander project. Gilliams daarentegen treedt meer bezadigd op, soms zelfs afwijzend en afremmend, klaagt vaak over zijn gemoedsen gezondheidstoestand, en lijkt soms wel de oudste van de twee te zijn.

Uit deze vrij omvangrijke en complexe correspondentie een representatieve keuze maken, bij wijze van voorproefje voor de integrale publicatie, ligt niet zo voor de hand.

Aangezien Maurice Gilliams het onderwerp is van dit themanummer, komen uitsluitend zijn brieven aan bod, hoewel we in de annotaties occasioneel ook uit De Boms brieven citeren. Vooral de inhoudelijk substantiële brieven kregen in dit verband onze voorkeur, omdat zij iets reveleren over de literatuur- en kunstopvattingen van Gilliams, of iets zeggen over de dingen en de mensen waar hij mee bezig is.

Voor het annoteren van de teksten hebben we ons, in dit bestek, hoofdzakelijk beperkt tot opheldering van onduidelijkheden en tot de bibliografische referenties van

[p. 295]

de vermelde publicaties. Daarbij maakten we ook dankbaar gebruik van de bibliografieën, respectievelijk Firmijn vander Loo Proeve van bibliografie van en over de dichter Maurice Gilliams, s.l., Colibrant, 1976 en Paul van Tichelen Bibliografie van en over Emmanuel de Bom, Antwerpen, De Sikkel, 1947.

Om de leesbaarheid van de brieven te bevorderen en om het notenapparaat niet nodeloos te verzwaren, werd in een aantal gevallen de tekst tussen vierkante haken geëmendeerd, bvb. waar het namen van personen, verenigingen of tijdschriften betreft.

Gilliams aan De Bom
Brief met omslag
nr. 91467/81a-b
Poststempel:	6 ANTWERPEN
	6/19-20/16.VI/1936
Adres:	Den Heer Emmanuel De Bom
	Huis ten Heuvel
	Calmpthout
Afzender:	Gilliams
	Lange Nieuwstraat, 91
	Antwerpen

Antwerpen, 15 Juni 1936

Waarde Heer en Vriend,

Zooals ik U reeds deed verstaan, heeft mijn vrouw mij in de steek gelaten; het moet U zelfs niet verwonderen dan [sic] men poogt mij voor gek te doen verklaren. Die zonderlinge geschiedenis heeft me reeds een stuk van mijn leven gekost; alhoewel er stof voor een roman in steekt mag ik U verzekeren dat het geen niemendal is als ge voor uw ‘verstand’ moet vechten, in een aangelegenheid die ge zelf weet, dat ge ze zónder hebt aangegaan. Wat een hemel en wat een sacrament, het huwelijk!

Zaterdag heb ik uit Schilde mijn linnen, enz. laten halen, en daarbij was Uw stuk ‘De Bedelaars’. Gelief in het vervolg aan mijn goed, oud adres te denken = Lange Nieuwstraat, 91, Antwerpen¹.

Ik haast me U te zeggen dat ik ‘De Bedelaars’² - nog niet gelezen heb, doch ik beloof U het zoo gauw mogelijk te doen.

Mijn vader heeft het ding doorsnuffeld en zegt, dat het meer is dan het schijnt; dat ge er eens kunt mee lachen, doch dat het een bepaalde weemoed in U achterlaat wegens die ‘verdommesche plicht’ die ieder in het leven moet doen, ook als ge er zelf door belachelijk wordt gemaakt.

Mijn boek ‘Elias’ is verschenen³ en ik heb Pelckmans-van-de St. Jacobsmarkt gezegd U een recensieexemplaar te bezorgen⁴, wat ik hoop dat hij inmiddels heeft gedaan. Verders weet ik geen nieuws; ik kook, dek de bedden, veeg en houd het huis schoon; zoo leer ik een nieuw beroep: schoonmaker. En tusschendoor al die ‘verdommesche’ huiselijke plichten, denk ik af en toe aan Karel van de Woestijne's

Ik draag U aan mijn hart al ben ik jaren zwaar.

voelt ge niet mijn adem als een vlamke op uw haar?⁵

Waarom hebt ge in uw stuk toch geen ‘schoonmoeder’ doen spreken; da was iet hiel schoen gewest, zulle! Met vriendelijke groeten en tot ziens

Uw d[ienst]w[illige]

Gilliams

1 Maurice Gilliams was op 27/08/1935 in Schilde in het huwelijk getreden met Gabriella Maria Baelemans (^oWijnegem 04/04/1909). Het was de bedoeling dat zij, na hun huwelijksreis, in het ouderlijk huis van de vrouw zouden gaan wonen, nl. Turnhoutschebaan nr. 90 in Schilde. Op 01/12/35 huurde Gilliams echter een huis voor hen beiden in de Molenstraat in Schilde. Daar wenste Baelemans echter, om gezondheidsredenen, niet te gaan wonen. Het is vermoedelijk dit huis dat Gilliams ontruimd heeft. Merkwaardigerwijze werd geen brief van Gilliams aan De Bom teruggevonden met als adres van afzender ‘Schilde’. De Lange Nieuwstraat 91 was het ouderlijke huis van Gilliams. Vader Frans Gilliams woonde er, na de dood van zijn echtgenote Louise Marie

Thérèse Lambrechts (Antwerpen 29/03/1864-Antwerpen 31/03/1936), alleen.

2 Het toneelstuk ‘De bedelaars’ van E. de Bom verscheen in De Nieuwe Gids, 2 (juni 1936) p. 491-511. Er werden ook een aantal overdrukken met hernummerde paginering (1-21) gemaakt, ('s-Gravenhage, Luctor et emergo, 1936).

3 Maurice Gilliams Elias of het gevecht met de nachtegalen, Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel, 1936; id. id. Amsterdam, Meulenhoff, 1936.
10 genummerde exemplaren werden gedrukt op Oud-Hollands Van Gelder. Volgens een brochure van De Nederlandsche boekhandel waren er zowel ingenaaide exemplaren (46, 50 BEF) en in een prachtband gebonden exemplaren (62, 50 BEF) te bestellen.
Van het kladhandschrift bleven de eerste twee bladen bewaard, waarop Gilliams noteerde ‘Begonnen in Mei 1930’ (AMVC, Plakboek Recensies Elias).

4 Albert J.M. Pelckmans (28/03/1910-06/10/1994) werd op 1 januari 1934 directeur van De Nederlandsche Boekhandel. Hij was Herman Oosterwijk (1902-1960) opgevolgd, die de zaak in 1932 had overgenomen van Lucas Hendrik Smeding (1866-1941), medestichter en eerste directeur. Pelckmans zou later nog verscheidene boeken van Gilliams publiceren, o.m. de dichtbundels Het verleden van Columbus (1938) en Oefentocht in het luchtledige (1938).

5 Vers uit Het Vaderhuis, citaat uit de dialoog tussen ‘De moeder’ en ‘De zoon’
‘Ik draag u aan mijn hart, al ben ik jarenzwaar.
Voelt ge mijn adem als een vlammen op uw haar?...’

[p. 296]

Gilliams aan De Bom
Brief met omslag
nr. 91467/82a-b
Poststempel:	6 ANTWERPEN
	6/22-23/24.VI/1936
Adres:	Den Heer Emmanuel De Bom
	Huis ten Heuvel
	Calmpthout
Afzender:	Lange Nieuwstr[aat], 91
	Antwerpen

Gilliams met Stijn Streuvels in het kasteel van Beauvoorde (1952). (AMVC)

Antwerpen, 23 Juni 1936

Waarde Heer en Vriend,

Beste dank voor Uw bemoedigende, hartelijke woorden¹. Het heeft U misschien een oogenblik verwonderd dat ik zoo openhartig over zulke intieme dingen spreek en schrijf; U moet me verontschuldigen, ik heb wel eens behoefte aan een... veiligheidsklep! Ik ben een nieuw werk begonnen, n.l. ‘Het portret van Mevrouw Balthazar’ - autobiografisch als Elias, doch anders want handelend over mijn huwelijksleven en mijn schoonmoeder; ik moet er met veel voorzichtigheid aan werken want het onderwerp is eigenlijk een delicaat pathologisch geval. Ik hoop er iets goeds van te maken, doch op het oogenblik is het nog een vormelooze massa feitenmateriaal en daar ik moeizaam werk zal er nog heel wat water naar de zee loopen eer het toonbaar wordt².

Met vreugd verneem ik dat U aan het schrijven is. Rechtuit gesproken: wij hebben nog steeds het recht van U een flink stuk proza, een Antwerpsche roman, van U te verwachten. Nog pas heb ik in Uw ‘Dagwerk voor Vlaanderen’ gelezen³, naar aanleiding van een pas verschenen bundel critieken, waar o.a. een stuk over Toussaint v[an] Boelaere in staat. En dan moet ik rechtuit zeggen dat Uw stuk... een pracht van een stuk is, en dat wij jongeren U dat niet nadoen en U om het goede voorbeeld dank verschuldigd zijn. Want meer en meer kom ik tot de bevinding dat Uwe generatie, spijts dat ge ieder apart genomen wel een kransken-van-glorie om het hoofd draagt, dat Uw werk niet genoeg gekend is. ‘Het Levende Vlaanderen’⁴ heb ik op mijn zeventiende jaar van mijn vader cadeau gekregen, samen met ‘De Gulden Schaduw’⁵; het waren occasieexemplaren, doch ik ben blij U thans te kunnen zeggen dat het een openbaring was, en dat ik er van genoten en aan [sic] geleerd heb. Pas hebben wij Karel v[an] d[e] Woestijne's ‘Over schrijvers en Boeken’⁶ ontvangen; wat een geest en wat een proza. Men noemt ‘Het Levende Vlaanderen’ wel eens met toegevendheid ‘goede, uitstekende journalistiek’; neen, er zit vooral weemoedige blijdschap van te leven in. En dan b.v. dat stuk over Frans Gittens⁷. En de opstellen over K[arel] v[an] d[e] Woestijne⁸, uit de tijd dat er nog niemand iets leesbaars over gezegd had, ook Van Langendonck niet. Maar Antwerpen, oud-Antwerpen, daar moet ge nog van schrijven: dat lezen we zoe geerne. En dan is het vooral de weemoed, de stille, ingekeerde atmospheer à la De Braekeleer waar we naar verlangen, van al het voorbije, het vreedzame dat zich heeft uitgeleefd aan de boorden van de Schelde, in onze stad⁹. Met stukken en brokken zoek ik er nog wat van bij elkaar, om er van te genieten als een misprezen renteniertje; doch wij weten er nog zoo weinig van, zoo weinig is er van overgebleven in deze gekke, harde tijd. Wij luisteren!

Pelckmans heeft natuurlijk voor de zooveelste keer niet gedaan wat ik verlangde, n.l. U ‘Elias’ te sturen. Ik hoop binnen een paar dagen exemplaren van mijn uitgever te ontvangen, en dan stuur ik U dadelijk een¹⁰.

Gaarne kom ik U bij gelegenheid bezoeken, als Uw bezigheden het toelaten. Dus tot ziens.

Met hartelijke groeten

Uw d[ienst]w[illige]

Gilliams

1 Het antwoord van De Bom op de vorige brief (dd. 18/06/1936, volgens een aantekening van De Bom onder de datum van brief 1) werd niet teruggevonden.

2 Gilliams zal met deze thematiek (en problematiek) een leven lang worstelen en aan een roman hierover laboreren. Vooraan zijn boek De man voor het venster. Aantekeningen (1943) komt een lijstje voor ‘Van Maurice Gilliams zijn reeds verschenen’. Daaronder staat vermeld, op de 7de en voorlaatste plaats ‘Gregoria, Roman (niet in de handel)’.
Gilliams publiceerde drie keer een fragment van Gregoria, respectievelijk in NWT (1967) p. 584-614; in DWB (1974) p. 146-172 en in Raster (1981) 37 p. De ultieme versie van de roman verscheen postuum: Gregoria of een huwelijk op Elseneur, Amsterdam, Meulenhoff/Leuven, Kritak, 1991, 381 p.

3 Emmanuel de Bom Dagwerk voor Vlaanderen. Ontmoetingen en portretten, Amsterdam, Mij voor goede en goedkoope lectuur, 1929, 239 p.; hierin o.m. een artikel over Toussaint van Boelaere (p. 76-81).

4 Emmanuel de Bom Het levende Vlaanderen, Amsterdam, Mij voor goede en goedkoope lectuur, 1917, 332 p.

5 Karel van de Woestijne De gulden schaduw, Bussum, C.A.J. van Dishoeck, 1910, 327 p.

6 Over schrijvers en boeken verscheen als delen IV (1933; 142 p.) en V (1936; 152 p.) van Werken bij C.A.J. van Dishoeck, Bussum en Standaard-Boekhandel, Antwerpen, Brussel, Leuven. Een deel van de oplage verscheen met het uitgeversimpressum van het Karel van de Woestijne-Genootschap in Brussel.

7 Artikel over Gittens, toneelschrijver en stadsbibliothecaris (in die hoedanigheid volgde De Bom hem in 1911 op) in Het levende Vlaanderen (1917), p. 148-151.

8 Over Van de Woestijne in dezelfde bundel, p. 117-127.

9 De monografie Inleiding tot de idee Henri de Braekeleer zou Gilliams pas in 1941 publiceren. De gedrukte tekst werd gedateerd 1936-1939. De Bom had al meermaals over De Braekeleer geschreven. Zo verschenen reeds in 1905 enkele bijdragen in de Nieuwe Rotterdamsche Courant (26 maart, 29 april, 14 en 16 mei 1905) over de tentoonstelling ‘Leys en De Braekeleer’, de eerste manifestatie van het recent in Antwerpen opgerichte Kunst van Heden - Art Contemporain.
Eveneens in 1941 verscheen De Boms Henri de Braekeleer en Antwerpen, Oude God-Antwerpen, Die Poorte, 60 p.

10 Op 02/07/1936 bedankt De Bom Gilliams voor Elias: ‘Ik heb dat mooie blanke boek met den groenen titel ontvangen en ik kan u alvast bevestigen, dat het er uiterlijk aantrekkelijk uitziet. 'k Zal u daar nader over schrijven, als ik het “ingenomen” zal hebben.’

[p. 297]

Gilliams aan De Bom
Brief met omslag
nr. 91810/4a-b
Poststempel:	6 ANTWERPEN 6/18-19/4.VI/1938
Adres:	Den Heer Emmanuël de Bom Huize ten Heuvel Calmpthout
Afzender:	Lange Nieuwstr[aat], 91 Antwerpen

Antwerpen, 4 Juni 1938

Waarde Vriend De Bom,

Ik heb eens over de heruitgave van Sauwen's verzen nagedacht.

Vindt U het zelf niet een beetje veel: twee trekpaarden voor zijn wagentje? Ik ben van meening dat een inleiding, als U er eene geschreven hebt voor Dela Montagne, zijn werk naar waarde tot zijn recht doet komen¹.

Voor wat de keuze betreft zal er met critisch voorbehoud moeten gewerkt worden. Sauwen heeft in veel mindere mate vormkracht dan zijn vriend Dela Montagne²; en niet omdat de meeste hedendaagsche dichters er wel zouden hebben, maar omdat een vers innerlijke structuur moet hebben en organisch te maken heeft met een bepaalde geometrie. Globaal genomen hebben wij hier met tamelijk verouderd werk te doen, en de bezwaren zullen zich directer doen gevoelen dan bij modern werk, omdat men in het werk van de tijdgenoot niet steeds onmiddellijk de tekortkomingen ziet. Ik onderga gemakkelijk Sauwen's bekoring, omdat ik zijn sfeer genegen ben; doch met mijn weten en kennen sta ik voor verzen die niet heelemaal in orde zijn. Neem b.v. ‘Stil, gezellig is 't vertrekje’, uit ‘Gedichten’ of ‘Zij zitten in den sofa’³; het zijn voor de sfeer Sauwen voorbeeldige stukjes, die het saaie burgerideaal van zijn tijd typeeren. Maar als lyrisch phenomeen, als gedicht: wat zijn zij flauw en zonder creatieve accenten. ‘Het Vaderhuis’⁴ is zijn meesterwerk en het is dat, spijts zijn latere rijpere bundels, steeds gebleven. Het vibrato, hoe zwakjes het moge doorklinken in Dela Montagnes's gedichtjes, zal maar zelden in zijn verzen te hooren zijn. Ik twijfel geen oogenblik aan zijn oprechtheid, en toch overtuigt hij mij niet op definitieve wijze. Hij heeft alles om zich heen gezien, doch hij is er niet met huid en haar ingekropen; hij is als dichter ontroerd door wat er zich buiten hem afspeelt, maar hij betrekt er te naïef opzettelijk zich zelf in, en dan gaat het aan [sic] een zedelesje lijken. (Zie b.v. het slot van zijn gedichten) Intuïtief wordt hij de waarde der dingen gewaar, doch hij mist de kracht om alles naar lyrische orde te rangschikken, en daardoor is hij spijts zijn aanleg steeds een schrijver van versjes gebleven.

M.i. zou een keur uit zijn werk nadruk moeten leggen op het romantisch karakter van zijn wezen; en daar onder reken ik verzen als ‘Het Vaderhuis’, ‘De Herberg’, ‘Het Kruis op de Heide⁵, ‘Avond’ (uit De Stille Delling)⁶ e.a. Ik vrees dat het door U gesuggereerd aantal (Honderd) verzen te veel zal worden, dat U er niet zooveel bij elkaar zult kunnen lezen. Nu zijn er nog een paar gedichten die de ‘man’ Sauwen belichten, vooral in ‘Eenzame Uren’ en in ‘De Stille Delling’. Ook een paar landschappen. Maar een omvangrijke ‘keur’ kan het m.i. niet worden, en dat hoeft ook niet. Het doel moet immers zijn, een in Holland onbekend dichter in te leiden, een in Vlaanderen vergeten figuur uit de jaren voor '90 te herdenken, en zoo mogelijk definitief te situeeren.

Ik stuur U een ontwerp van een contract. Met De Ned[erlandsche] Boekh[andel] ga ik Dinsdag, indien Pelckmans niet afwezig is, onderhandelen⁷.

Indien deze Firma er iets voor voelt, laat ik U onmiddellijk bericht. Tevens breng ik U dan op de hoogte van haar voorstellen, enz. Doch de definitieve afspraken zouden de Erven Sauwen zelf moeten doen, aan de hand van de door ons voorbereide onderhandelingen.

Met hartelijke groeten en tot ziens, Uw d[ienst]w[illige]

Gilliams

Gilliams aan De Bom
Brief met omslag
nr. 91467/85a-b
Poststempel:	ESSCHEN/ [....] / 1939
Adres:	Den Heer Emmanuël De Bom Huis ten Heuvel Calmpthout

Esschen, 28 Maart 1939

Beste Nonkel¹ en Vriend,

Ik kom thuis van mijn dokter² en vind Uw kaartje. Ik hoop dat het beter met U gaat dan een paar dagen geleden³. Voor wat mij betreft: er is sinds een paar dagen beterschap. Dat gaat bij mij makkelijk op en af en mijn dokter heeft gelachen: ‘die artisten toch’, want ik gevoelde me vandaag en gister tamelijk overmoedig. Maar volgens hem is die overmoed ook al zenuwachtigheid, en ik heb ronduit gezegd dat, als ik nog langer te E[sschen] moet blijven, er met mijn zenuwen heelemaal geen huis meer te houden is. En - verschiet niet - ik mag Zaterdag naar mijn ‘kot’ terugkeeren, op conditie dat ik 1^o veel rust neem en daarvoor op mijn bed ga liggen; 2^o geen vrienden ontvang; 3^o op tijd eet en 4^o regelmatig naar de dokter blijf gaan om me te laten onderzoeken - Zoo niet, vlieg ik dadelijk naar een of ander gasthuis. Als het weer beter wordt moet ik toch naar buiten.

Dus moet ik vele dingen in orde

1 De Bom en Gilliams hadden het plan opgevat om samen Sauwens verzen heruit te geven. Op 25/10/1937 had Gilliams nog enthousiast aan De Bom geschreven ‘Kunt u mij het adres van Arnold Sauwen bezorgen? Wij moeten hem n.l. verwittigen van het verschijnen zijner gebloemleesde verzen, alsook zijn toestemming daartoe vragen.’ Sauwen overleed op 11/05/1938.
De bundel verscheen in april 1939 als Gedichten van Arnold Sauwen. Een keur ingeleid door Emmanuel de Bom, Brussel, A. Manteau, 144 p. Voor de inleiding staat een dankwoord van de tekstbezorger (p. 7), die zijn waardering uitspreekt voor de hulp van Constant Godelaine, Mathieu Rutten en Maurice Gilliams. De Bom vermeldt Gilliams nogmaals aan het eind van zijn ‘Naschrift’: ‘Zonder Maurice Gilliams' subtiel-gevoelige medewerking wenschte ik deze keur uit Sauwen's werk niet af te sluiten. Ons beider piëteit voor den gentleman-dichter, die de goede en groote Arnold Sauwen was, heeft zich in dezen diskreten bundel gaarne geuit. Mij was dit samenwerken te liever, omdat hier twee geslachten hun literairen smaak hadden te laten gelden, en dat die tot een éénheid werden, verheugde me zéér.’ (p. 18-19).
Gilliams publiceerde wel een bijdrage in Het Hollandsch Weekblad (31 december 1938): ‘De Dichter Arnold Sauwen. 1857-1938’.

2 Bedoeld is Victor de la Montagne Gedichten. Met een inleiding van Emmanuel de Bom, Amsterdam, Mij voor goede en goedkoope lectuur, 1907, 120 p. De inleiding (p. 5-14) gaat terug op zijn bijdrage in Vlaanderen, 5de jg., 1907, p. 108-115: ‘Victor de la Montagne’, herdrukt in Het levende Vlaanderen (1917).
De bloemlezing werd herdrukt in 1913.

3 Arnold Sauwen Gedichten, Antwerpen, Drukkerij L. de la Montagne, 1890, 144 p.: ‘Stil, gezellig is 't vertrekje’ (p. 18-19); ‘Zij zitten in den sofa’ (p. 37).

4 ‘Het Vaderhuis’, in Gedichten (1890, p. 60-61).

5 ‘De herberg’ en ‘Het kruis op de heide’, in Arnold Sauwen Uren van eenzaamheid, Antwerpen, L. Opdebeek, 1920, resp. p. 24 en 26.

6 ‘Avond’, uit de cyclus ‘De herfst’, in Arnold Sauwen De stille delling, Antwerpen, Vlaamsche Boekhandel-Lodewijk Opdebeek 1912, p. 91.

7 Pelckmans ging niet in op de vraag van Gilliams, zie noot 1.

1 De aanspreking refereert aan de Van Nu en Straksperiode: Alfred Hegenscheidt, die de oudste van de bende was, werd ‘(me)nonkel’ genoemd. Ook de ‘stevige poot’, waarmee Gilliams al eens een brief aan De Bom afsluit, verwijst naar VNS, meer bepaald naar de verhouding De Bom-Vermeylen.

2 ‘Thuis’ is de ziekenkamer van Gilliams, in de Sint-Jozefkliniek in Essen, waar hij werd behandeld voor hartproblemen.
Op 05/12/1938 had Gilliams, op een klein velletje doorslagpapier, zijn eerste brief aan De Bom vanuit het Stuyvenbergziekenhuis (zaal 2 kamer A) in Antwerpen geschreven: ‘Zooals U misschien reeds weet ben ik ter verpleging in Stuyvenberggasthuis opgenomen. Er is reeds beterschap in mijn toestand en mijn eerste “brief” is voor U.’ De Bom kwam Gilliams geregeld bezoeken, en ze werkten en planden verder samen. In het Stuyvenbergziekenhuis ontmoette Gilliams Maria de Raeymaekers, die daar als verpleegster werkzaam was.
Op 10/02/1939 schreef Gilliams aan De Bom: ‘Eindelijk, na twee maanden en 7 dagen Stuyvenberg, ben ik te Esschen beland’, waar hij o.m. met strychnine werd behandeld voor zijn ‘problemen met het hart.’ Ook daar kwam De Bom hem geregeld bezoeken, met de trein vanuit Kalmthout. Tussen Gilliams en Maria de Raeymaekers kwam een drukke (liefdes)correspondentie op gang.

3 Het kaartje van De Bom werd niet teruggevonden: vermoedelijk ging het om een berichtje dat hij op bezoek was geweest.
Blijkens zijn brieven was De Bom ook ziek (geweest): 'Z ‘hebben me leelijk te pakken: zoo stijf als 'n hout, ischias ofte scyatieke, hoofdpijn, algemeene ontreddering.’ (brief aan Gilliams dd. 22/03/1939).

[p. 298]

brengen, o.m. zorgen dat ik een bed heb en een matras; een ‘mensch’ zoeken die voor mij wat kookt; mijn kamer laten behangen met een plezant papiertje en deuren en vensters moeten geschilderd worden. Dat is weinig maar toch veel, een heele rommel.

Waarschijnlijk gaat ge naar de opening K[unst] v[an] Heden⁴?

Ik moet dat missen van 't jaar, ik durf er niet heen; al die drukte. Als ik nu morgen maar weer niet overhoop lig, met al die goede plannen; ik blijf maar altijd moe, moe, moe, wat een gek gevoel toch, en ik wil heelemaal niet moe zijn, zeg. Mijn hart - och, maar daar zwijg ik liever van; het is in alle geval nog verre van een leeuwenhart, maar de intenties zijn goed en ik zou nog willen een heele vent worden, zulle.

Ik ben benieuwd voor het laatste werk van Van Dyck te zien; hij schrijft me, dat hij hard heeft gewerkt en er komt van hem nog een tentoonstelling bij Buyle⁵. Ik heb niet veel zin in schrijven, het vlot weer niet en ik word er toch zoo ellendig moe en draaierig van. Ik zou een bollenwinkel moeten bezitten; ik zou winkelier moeten worden en schrijven als ik er eens heel veel tijd toe heb en lust. Daar denk ik aan de laatste weken; er moet toch een oplossing komen om boterhammen te koopen, hé. Schrijven om te verdienen, dat is voor mij een marteling: die bestelde dingen, levering op vastgestelde datum en altijd lang op uw geld zitten wachten; neen, hoor; ik zou willen winkelier worden! gelijk mijn vader, hm!!!!

Bezoek[t] U me de eerste dagen niet als ik thuis ben. Ik blijf onzichtbaar, onvindbaar: ik kruip in mijn bed.... dat ik nog niet heb; Maar morgen telefoneer ik in de hoop alles in orde te brengen.

Dus, tot ziens, beste nonkel; stel het wel op de expositie K[unst] v[an] Heden, schrijf er drie lange artikels over in de N.R.C.⁶ Van 't jaar is er jammer geen portret van mij tentoongesteld, zulle.

Beste groeten thuis
van

Maurice

Gilliams aan De Bom
Brief met omslag
nr. 91467/64a-b
Poststempel:	ANTWERPEN /17-18/3.IX/1941
Adres:	Den Heer Emmanuel de Bom Directeur van de Koninklijke Vlaamsche Academie Huis ten Heuvel Calmpthout
Afzender:	Gilliams Lange Nieuwstr[aat], 91 Antwerpen

Antwerpen, 2 September 1941

Waarde Vriend Emmanuel,

Het verheugt me een brief van u te ontvangen, al is het nieuws omtrent uw leveraandoening minder prettig¹. Er zijn kwalen die niet onmiddellijk de geestdrift in een mensch aantasten, maar alles wat nieren en lever betreft maakt ons ongelukkig met onszelve. Ik hoop dat ge er gauw weer bovenop zijt en fleurig, kwiek en even jong als altijd te voorschijn komt gekropen uit uw miseries, ter beschaming van uw vrienden, die ouwe pekens aan 't worden zijn.

Tot mijn verwondering heb ik uw beloofde roman ‘Het Land van Hambeloke’ niet vermeld gezien op de lijst der aanbiedingen van de uitgeverij Strengholdt². Het was toch door die firma dat uw werk zou uitgegeven worden, indien ik mij niet vergis?

Harry³ wist er evenmin iets naders over te vertellen, zoodat ik veronderstel dat ge er nog steeds aan voortschrijft. Is dit het geval? Graag vernam ik hier een en ander over⁴.

Zelf heb ik de laatste tijd ‘naarstig’ mijn best gedaan. Wat U nog niet wist= ik teeken reeds jaren lang de dingen-van-dedag op in losse cahiers. Al die papieren heb ik nu eens gezuiverd, t[is] t[e] z[eggen] al het overbodige heb ik er uit weggeschrapt zoodat ik nu een klein scherp ding overhoud.

Voorloopig is er geen quaestie van publiceeren mee gemoeid natuurlijk. Het doel is: voor mezelf weten hoe ver de dingen staan. Trouwens, alles wat ik schrijf is uit die behoefte ontstaan. Dan heb ik nog gewerkt aan het tweede deel van Elias⁵; het gaat niet erg vlot, maar het gaat, t[is] t[e] z[eggen] ik gevoel de mogelijkheid er iets van te maken. Ik houd er van, langzaam en moeizaam, pijnlijk en toegespitst te te [sic] schrijven. Ik wil steeds ‘buiten’ het verhaaltje van dit of dat feit, het ergste vinden waar men als mensch aan denken kan. Dit vind ik bij voorbeeld niet bij uw lievelingsauteur Flaubert. (Niet boos kijken, hoor!) Heel de psychologie van Madame Bovary is toch maar een faits divers, met meesterlijke hand geredigeerd.

Wat nu betreft ‘Kleine Inez’⁶. Het is lang geleden dat ik dit boekje las, en ik heb er indertijd niet dieper over nagedacht, zoodat het toen niet erg mijn verbazing heeft gewekt. Wat ik er thans over denk? Eigenlijk ben ik het heele ding vergeten. Het was in een Simili poëtische stijl, ouderwetsch en traag geschreven met af en toe een stemmige beschrijving, indien ik mij niet vergis. Om u meer beslist te antwoorden zou ik het boekje opnieuw moeten lezen, waar ik op het oogenblik niet erg zin in heb. Nu meen ik wel, dat het een werkje is, dat sommige menschen op een bepaalde tijd des levens met ontroering ontdekken. Critisch speelt dit natuurlijk geen rol.

Zooals u wellicht ter oore gekomen is, heeft men mij uitgenoodigd om lid te zijn van de jury tot het toekennen van de

4 Het Salon van ‘Kunst van Heden’ vond plaats in de Stedelijke Feestzaal op de Meir in Antwerpen van 1 tot 20 april 1939.

5 Albert van Dyck (1902-1951) stelde bij ‘Kunst van Heden’ 7 schilderijen tentoon (nrs. 246-252 van de catalogus).
In verband met de tentoonstelling in zaal Buyle (Meir, Antwerpen) schreef Van Dyck op 13/03/1939 aan Gilliams: ‘- Als het u interesseert, Maurice: ik zou eerst niet meedoen met K[unst] v[an] Heden, na dit bericht ben ik er op teruggekomen omdat het nogal brutaal was, tegelijk aan den overkant op m'n eentje “concurrentie” aan te doen! Ik zal nu een wand vullen en moet dan toch, - ik moet iets mogen - de persoonlijke tent[oonstelling] niet opgeven. Zij zal op 15 April beginnen. Klunst] v[an] Heden op 1 April.’

6 De Bom schreef in de N.R.C. op 12 april 1939: ‘Kunst van Heden. In de Feestzaal te Antwerpen’, over het werk van A. Dasnoy, A. van Dyck en L. Thévenet. Op 20 april publiceerde hij in deze krant: ‘Tentoonstellingen te Antwerpen. Richard Lyna (Zaal Breckpot). Albert van Dijck (Zaal Buyle)’.

1 De brief van De Bom is gedateerd op 1/09/1941 en begint als volgt: ‘Maurice jongen! Het is nu al 4 maand dat ik laboreer aan lever-moeilijkheden, die me een weinig genietbaar mensch maken. Daarom houd ik me - in deze onbenoemelijke tijden - meestal verre van vertrouwelijker omgang.’

2 Dit is de eerste maal dat de naam ‘Hambeloke’ in de correspondentie De Bom-Gilliams valt. Waarschijnlijk hadden zij het er mondeling al over gehad. Het boek zou echter pas 5 jaar later verschijnen.
Emmanuel de Bom Het land van Hambeloke, Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel, 1946, 435 p.

3 Vermoedelijk Harry Kahn, een (joodse) vriend van De Bom.

4 Pas in zijn brief van 18/11/1941 schrijft De Bom, na herhaald aandringen van Gilliams, iets over het boek: ‘Hambeloke daar loop ik over te piekeren, door mijn hermetische geslotenheid naar binnen liep dat niet vlot [...]. En najaar 42 komt vermoedelijk ook de genaamde Hambeloke wel op de proppen...

5 Gilliams had het plan opgevat van Elias (1936) ‘een geheel nieuwe conceptie te maken’. (brief van J.M. Meulenhoff aan Gilliams dd. 19/09/1941). De tweede, gewijzigde en herziene uitgave van Elias, verscheen pas in 1943, bij J.M. Meulenhoff in Amsterdam en De Nederlandsche boekhandel in Antwerpen. Het ‘Tweede Cahier’ en het ‘Voorbericht’ van de uitgave uit 1936 waren uiteindelijk weggevallen.

6 Reinier van Genderen Stort Kleine Inez, Arnhem, Van Loghum Slaterus, 1925. In 1941 verscheen een editie van dit meermaals heruitgegeven boek bij de Nederlandsche Boekhandel. De Bom had hiernaar geïnformeerd in zijn brief van 1 september: ‘vertel me, alsjeblief, eens: hebt gij Kleine Inez van R. van Genderen Stort (uitg. Het Kompas [1936]) gelezen? Wat denkt u daarvan? Van den stijl bijv. Ik ben daarover in conflict met een vrij bekend heerschap. Laat me uw meening eens kennen, als g'er een hebt.’

[p. 299]

Driejaarlijksche Prijs voor Poëzie. Ik heb er voor bedankt en mijn besluit gemotiveerd. Ik vergeet hoe langer hoe meer dat ik in België onder Vlaamsche menschen woon; heel het rommeltje interesseert me niet. Nog voor ik mijn besluit per brief mededeelde, hoorde ik van Pelckmans dat er reeds een naam werd vernoemd waar de ‘openbare opinie’, via bepaalde officieele heeren, mee akkoord ging, nl. Bert Decorte.⁷ Ik lach liever met de apenstreken van mijn buren dan mee te helpen aan zoo'n vieze affaire. Er is m.i. geen candidaat. Men moet de Driejaarlijksche Prijs dan maar drie jaar uitstellen, nietwaar? Dit zal wel eigenaardig opgenomen worden, doch ik sta daar allemaal buiten.

In de hoop spoedig beter nieuws van u te vernemen,

hartelijk uw

Maurice

Gilliams aan De Bom
Brief met omslag
nr. 91467/71a-b
Poststempel:	ANTWERPEN /20-21/13.XI/1941
Adres:	Den Heer Emmanuel de Bom Voorzitter der Kon[inklijke] Vlaamsche Academie Huis ten Heuvel Calmpthout
Afzender:	Gilliams L[an]ge Nieuwstraat 91 Antwerpen

Antwerpen, 13 November 1941

Waarde Vriend,

Ik zit op mijn kamer naar de radio te luisteren, wanneer ik Uw naam hoor vernoemen naar aanleiding van ‘De Braekeleer en Antwerpen’. Het is zoo gauw en zoo onverwacht geschied, dat ik niet heb verstaan in welk tijdschrift er over uw werk geschreven is. Heeft Cornette in ‘De Gids’ reeds over uw essay een woord gerept¹? Eigenlijk schuift die publicatie in stilte voorbij, of vergis ik me en heb ik de bladen niet van nabij gevolgd²? Uit dezelfde radio-kroniek verneem ik, dat Jozef Muls een Inleiding heeft geschreven voor de verzamelde verzen van... Frits Francken³! Volgens Muls zou Frits miskend zijn, wel te verstaan: zijn poëzie. Ik herinner me, of vergis ik me zoo erg? dat Muls ook wel eens over Van Ostayen heeft geschreven..!⁴ Wat kan men nu nog als waarheid aanvaarden in het Vlômsch wereldje? De waardigheid, het gezond verstand, het onderscheidingsvermogen - hoe ziet dit alles er uit. Kunst en Schoonheid (met een hoofdletter) bestaan niet voor mij.

Karikatuur van Streuvels, getekend tijdens een Academie-vergadering op 19-6-1963. (AMVC)

Schrijven is een quaestie van geweten. De rest is tijdverdrijf, onzin en dwaze hoogmoed.

Hebt ge al iets van Streuvel's gedenkschriften gelezen?

Toevallig in het Vlaamsche Land las ik een fragment nl. ‘De Heulebeke’⁵. Niet kwaad, maar ook niet fameus. Het lijkt me erg anecdotisch, zonder eigen sfeer, en dan wordt zoo'n voorvalletje als b.v. een gestoorde zwempartij een erg saaie boel. Heeft Streuvels niet wat anders beleefd te Heule? Nu, dit zal wel. Ik ben benieuwd, wat er van de drie beloofde bundels mémoires in huis komt.

Wat gebeurt er voorts met ‘Hambeloke’? Ik ben aan ‘Elias’ doende. ‘Het’ is komende. Nu hoop ik een stukje af te maken; de schuiven zitten vol aanteekeningen die moeten verwerkt worden; o.a. voor een opstel over Van de Woestijne verzamel ik reeds lang nota's⁶. De laatste tijd heb ik heel wat fransche auteurs verwerkt; wat een pracht, die kerels der classiek. Wij bezitten geen literatuur. Ook Holland niet. Wij hebben een paar alleen staande figuren van beteekenis, meer niet; maar zij geven geen collectief beeld van een z.g. literatuur. Kijk nu maar streng op uw neus, mijnheer de voorzitter der Kon[inklijke] Vl[aamsche] Academie!

Is de prijs (3 jaarlijksche) voor de poëzie reeds uitgereikt?

Kunt ge niet te weten komen welk jonk er mee in zijn zak rondloopt? Het interesseert me (deze keer) daaromtrent iets te vernemen, want ik heb gepronostikeerd.

Vergeef me het slordig geschrift; het is het gevolg van een sterk reageerend geneesmiddel dat ik sinds gister ‘inslikkende’ ben. Het gaat me wel.

Met een hartelijke groet, ook aan Mw De Bom.

Uw

Maurice

- Ge zijt gelukgewenscht met Uw verjaardag⁷.

7 In 1942 ontving Bert Decorte inderdaad de driejaarlijkse staatsprijs voor Vlaamse Poëzie, voor zijn bundel Een stillere dag, Brussel, Manteau, 1942, 83 p.

1 Van de hand van A. Cornette verscheen een recensie in De Gids (december 1941) p. 240-242.

2 Er verschenen nog kritieken van Lode Monteyne in De Dag (09/08/1941) p. 26-27; van J. Hallez in Boekengids (november 1941) p. 315-316 en van F. D[emers] in Het laatste Nieuws (12/11/1941) p. 8.

3 Fritz Francken Verzamelde gedichten, Antwerpen, Van Uffelen en Delagarde, 1941, 196 p. Inleiding van Jozef Muls (p. 7-13).

4 Jozef Muls Een onuitgegeven gedicht van Paul van Ostayen, Gent, Vanderpoorten, 1934 (Overdruk uit Verslagen en Mededeelingen van de KVATL (1934) p. 49-60).

5 Stijn Streuvels ‘De Heulebeke’ in Het Vlaamsche Land, 910 november 1941.

6 M. Gilliams ‘Beschouwingen naar aanleiding van Karel van de Woestijne's Nagelaten Gedichten’ in Dietsche Warande en Belfort, jg. XLV, p. 181-190.

7 De Bom was op 11 november 72 jaar geworden.

[p. 300]

Gilliams aan De Bom
Brief met omslag
nr. 91467a-b
Poststempel:	10 ANTWERPEN 10/16.VII/11-12/1943
Adres:	Den Heer Emmanuel de Bom Huis ten Heuvel Kalmthout
Afzender:	Gilliams Bange Nieuwstr[aat] 91 Antwerpen

Antwerpen, 16 Juli 1943

Beste Emmanuel,

Ik heb zoo goed als geen nieuws, ik ben ‘geledigd’ aan voorvallen die het leven versomberen en nu zit ik waar ik zit. Om er toch trilling in te houden verplaats ik mijn meubels, beter gezegd: ik laat ze verplaatsen, want ik gevoel me slap, van binnen opgevreten door een melancholische microob. Er is maar één schrikbeeld voor me, nl. dat ik weer terug naar het gasthuis zou moeten mijn toevlucht nemen.

Nu ben ik ingespoten met ‘allergine’; dit zou een crisis moeten voor gevolg hebben. Gelijk een vlootvoogd wanhopig op gunstige wind loopt te wachten, en de wimpels hangen als looden vodden neer aan de mast, zoo wacht ik op de gevolgen der wetenschap. De crisis, die me zou moeten redden of ten minste helpen, blijft uit. Er is geen reactie in mijn corpus humanum. Dan zou ik rust moeten hebben, niets hooren, niets zien waaraan mijn zenuwen zich kunnen pijn doen. Doch dan krijg ik alweer een aardig briefje van de ‘Werbestelle’ om in Duitschland dienst te doen. Na radeloos over-en-weer geloop heb ik het eindelijk gedaan gekregen, dat ik werd vrijgesteld, hoewel men weigert er een schriftelijk bewijs van te geven.

Zal ik nu een ‘legitimatie’-kaart ontvangen? Afwachten. Het bezwaar der Werbestelle is in mijn geval... dat mijn inkomen ongeloofbaar laag is. Ben ik een zwartemarkt woekeraar of een terrorist? vraagt men mij. Van wat leeft ge en hoe knoopt ge de twee eindjes aan elkaar? Men heeft me willen verwijzen naar de Generaal-oberartz [sic], voor een medisch onderzoek. Doch mijn aanvallen van borst- en nierkramp laten totnogtoe geen kennelijke sporen na, t.t.z. er is geen vergroeiing der nieren noch van de longen te bespeuren. Dus loop ik het ergste gevaar wanneer ik in een ‘kalm moment’ voor de Generaal-ober-artz [sic] moest verschijnen.

In deze omstandigheden kan ik onmogelijk werken, zooals ge wel begrijpen zult. Ik heb de gewoonte niet te ‘compileeren’, zooals Muls en Cornette o.a.; het moet alles uit mijn eigen ribbenkast komen, zoodat de machine in orde moet zijn wil ik iets verrichten. De schoenlappers vallen 's morgens op hun driepikkel en, courage jongens, daar beginnen ze me op het leder te kloppen dat het een aard heeft. Doch ik ben van nature vies van schoenlappers. Dus: ik werk niet aan de vele dingen die liggen te wachten. Het doet vreeselijk pijn. Ik zit vol beelden, maar de uitweg om er mij van te verlossen is momenteel zoo dicht als versteend. Geduldig afwachten, niet in opstand komen is de leus. Over mijn z.g. ‘genot’ van het schrijven vindt u wel meer in ‘de Man voor het Venster’¹.

Schrijven is een hel. Ik wilde dat ik er mee ophouden kon.

Mijn nieuwe boek is bij de drukker. Na berekening zou het bij de 400 bldz. druk hebben; dit kon er in deze dure tijd niet door, en ik heb het moeten inkorten, wat toelaatbaar is omdat het toch fragmenten zijn uit een groot, t.t.z. omvangrijk geheel. Ik wacht op de drukproeven, om toch iets nuttigs te verrichten; ze blijven alweer onverklaarbaar lang onderweg, en als ik ze eindelijk toch ontvang zal er spoed achter zitten zooals altijd.² Het menschdom is een kanker. Ik ben alles beu en mezelf allereerst.

Nu weet ge zoo wat alles. De oorlog maakt me kapot, meer dan ik wilde weten;

De dichter Bert Decorte.
(Foto: Jan Van der Perre / AMVC)

de omstandigheden, het verleden, het heden, de toekomst maakt me kapot. Voor alle dingen is er nog enkel walg en het besef, dat het allemaal nutteloos is waarvoor wij leven. En in welke voorwaarden moet er dan nog geleefd worden?

Zooals u, zou ik me willen verheugen om de ‘escholzia’ en de Christusoogen of lychnissen, de spiraene en de phloxen³. Doch ik zit in het nuchter proza verzonken. Ik trek me de dingen te erg aan, en ik zwijg over de dingen waar ik door verteerd word. Niemand weet welke naam de ‘dingen’ hebben waar ik onder gebukt ga. Het is alles luizige onzin wat men er over zeggen kan. Een mensch draagt zijn ongelukken in het bloed en een ander heeft er geen last van; dus is het beter van maar niet te knoeien met woorden en nog eens woorden.

Ik herlees ‘Het Land van Rembrandt’, door Busken Huet⁴.

Naar wat u me schrijft over eigen werk, vermoed ik dat het u welvarend gaat, dat we binnenkort iets nieuws van u mogen ver wachten⁵. Is het ‘Hambeloke’ dat van stapel loopt? Ik hoop dat het waar mag wezen. De Calmpthoutsche heide, stille peinzende avonduren, wind, regen en zonneschijn hebben er vele jaren aan mee geholpen om uw herinneringen aan uw Antwerpsche verleden te koesteren met een trage, schrijnende pijn wellicht. Laat hooren wat het geworden is, Emmanuel. Er wordt verteld, dat Vermeylen een ‘roman’ heeft voltooid⁶. Ik zit op verrassingen te wachten.

Geboortehuis met uitgespreide bedden
waarin men kind mag blijven èn vergrijzen.
In kamers waar de dood ons scheidde, stijgen
de doornenwingerds die de droefnis dekken.
Met hartelijke groeten

Maurice

1 Maurice Gilliams De man voor het venster.
Aanteekeningen, Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel, 1943, 278 p.

2 In zijn brief van 06/08/1943 schreef J.M. Meulenhoff aan Gilliams: ‘Verder zend ik je hierbij de drukproeven van Elias. Wij hebben thans eindelijk toestemming gekregen van dit werk 3000 exemplaren te laten drukken. Dit is dus ook een prettig bericht. Zou het je mogelijk zijn deze proeven zoo spoedig mogelijk te corrigeeren en ze ook via dezelfde weg weer terug te zenden?’

3 De Bom schreef in zijn brief van 12/07/1943 aan Gilliams: 't Is - en 't was vooral - hier zeer schoon - en nu bloeit de ‘escholzia’, safraniggeel, de Christus-ogen ofte lychnissen begluren u, de spiraeae heffen hun malven pluimpjes naast de melkwitte phloxen... en caetera caetera!’

4 De recentste uitgave was Conrad Busken Huet Het land van Rembrand; Studiën over de Noord-Nederlandse beschaving in de 17de eeuw, (6de druk), Haarlem, Tjeenk Willink, 1941, 642 p.

5 In zijn brief van 12/07/1943 had De Bom in dit verband, vrij cryptisch, geschreven: ‘De auteur van ‘de Verloren Zoon’ (blij-eindig Spel van Avontuur) in 5 bedrijven, en van den bundel v[an] (17) verhalen ‘Licht & Donkert’
aan zijn Vriend den Dichter
van o.a. de December-Elegie!
Hambeloke's papa, hij zal u bij 't doopfeest nooden over een paar maand - ‘groet de dingen’.
Van De Bom werd in 1943 enkel het boek gepubliceerd Twee Antwerpsche schilders. Piet Verhaert en Charles Mertens.
Uitgegeven in opdracht van ‘Volk en Kunst’ en den ‘Interprovincialen Cultuurdienst’, Antwerpen-Brussel-Gent-Leuven, Standaardboekhandel, 1943, 32 p.

6 August Vermeylen Twee vrienden, Brussel, Manteau, 1943. 223 p.

[p. 301]

Gilliams aan De Bom
Brief met omslag
nr. 91467/67a-b
Poststempel:	6 ANTWERPEN 6/13-14/30.VII/1943
Adres:	Den Heer Emmanuel de Bom Huis ten Heuvel Calmpthout
Afzender:	Gilliams Lange Nieuwstr[aat] 91 Antwerpen

Antwerpen, 29 Juli 1943

Beste Emmanuel,

Vannacht kon ik niet slapen door de naweeën in mijn linker nier; ik heb dan een boek ter hand genomen om er de trage, kruipende tijd mee te korten, en dit boek was ‘Dagwerk voor Vlaanderen’¹. Vanmorgen moet ik U mijn indruk mededeelen. Met lust heb ik het opstel ‘Lijsternest’ herlezen, ik heb het eigenlijk twee malen achter elkaar hernomen om er des te beter van te genieten. En ik moet U eerlijk en ronduit bekennen: het is een stuk melodieus proza, zooals er in ons landje zelden werd geschreven. Als werkelijk proza is het beter dan dat van Karel van de Woestijne, en geheel verschillend van het gepeuter à la Herman Teirlinck. Het is minder kloek dan dat van Vermeylen, doch het bezit een mildheid en in zijn beste momenten, een kleur en een geur gelijk een malsche Vlaandersche weide. Dat soort proza wordt er bij ons niet meer geschreven, - en zeer weinigen schijnen het te merken, helaas. Waarom toch vindt men telkens in een bloemlezing de minder goede fragmenten uit het oeuvre van een auteur? Reeds dikwijls is het me gebeurd, dat ik Emmanuel de Bom in een gesprek te verdedigen krijg tegen de philistijnen, - o kleine Bachusknaap, Herman Oosterwijk²! - en ik merk dan dat ze enkel op die fragmenten voortgaan waar de bètere De Bom niet in te vinden is. Een stuk als ‘Lijsternest’ is door een Zondagskind geschreven, terwijl het schijnbaar maar te spelen zat. Wat een atmospheer van vrije en argelooze liefelijkheid, als men zoo een reisje ondernemen mag om een verre vriend te gaan bezoeken. Kan dit heden nog zoo geschieden, met onze onrust en onzekerheid van gister en vandaag? Ik geloof het niet. Dit proza van U hoort thuis in een stille, vroede en vroome tijd, toen appels geheel-en-al appels waren; slooten en akkers en boerderijen, vogels en hazen en kikkers, koebeesten en paarden en menschen behoorden tot een grootsch geheel, een admirabel spel van de natuur. Dit spel zien en hooren wij niet meer in ons heden, het ligt geheel teruggeschoven, verwijderd, onaanraakbaar in het verleden, dat niet eens ons verleden is geweest. Ik lees Uw ‘Lijsternest’ alsof het in een verre tijd was ontstaan, zoo maar gul-weg tijdens een wandeling, onder de hand van een natuurvriend. En als ik zeg ‘in een verre tijd’, dan bedoel ik niet het minst dat het verwelkt of oudbakken aandoet, doch het verplaatst mij in een sfeer die ik enkel door middel van de verbeelding construeer, waar het zingt en dauwt, waar alles moet waargenomen worden doorheen een blinkend, smetteloos glas van een wonderbril. De aarde was schoon. Hebt ge werkelijk gezien, hoe schoon ze wàs? Ik heb ze als gedroomd in Uw opstel mogen vinden.

Beste Emmanuel, ik vertel aan vrienden dat Uw ‘Land van Hambeloke’ zijn voltooiing nadert en ze antwoorden me: dat er nog twee andere werken van U aangekondigd zijn in de krant. Ik krijg geen dagbladen onder het oog en val uit de lucht als ik zooiets verneem. Is het waar: komt er zóóveel ineens los uit het ‘Huis ten Heuvel’? Laat het allemaal vliegen in de wind, en dat het mij kome vinden tot bate van mijne ziel.

Voor de tweede maal word ik door de ‘Werbestelle’ verontrust. Hoe zal het deze keer afloopen? Vanwege de ‘Propagandastelle’³ wordt mij steun toegezegd, zoodat er kans bestaat dat het ook deze maal niet al te erg tegenvalt. Doch blijven duren doet het niet: ik moet de een of andere dag vertrekken om reden dat mijn inkomen onvoldoende wordt geacht; daar kan de ‘Propagandastelle’ niets aan verhelpen. Zij hebben sinds 3 jaar reeds! wist ge daar iets van?!.. een behoorlijke plaats voor mij in hun Rijk, en tegen heug en meug willen ze er mij gelukkig mee maken. Wanneer zien we elkaar nog eens? Met hartelijke groeten van

uw d[ienaa]r

Maurice

Gilliams aan De Bom
Brief met omslag
nr. 91467/63a-b
Poststempel:	6 ANTWERPEN 6/25.VI/[1945]
Adres:	Den Heer Emmanuel de Bom Huis ten Heuvel Kalmthout
Afzender:	M. Gilliams p/a Prinsesstr[aat] 44 Antwerpen

Zaterdag, 23 Juni 1945

Beste Vriend Emmanuel,

Zooals u verlangt, stuur ik uw bijdrage over Zielens onmiddellijk naar Toussaint; voor wat er nog verder te regelen valt, kunt u zich dan rechtstreeks tot hem wenden¹. -

Met de moraal is het niet zooveel beter als een tijdje geleden: er is geen reden toe. Moest ik er niet in slagen mijn huis, of beter gezegd: de ruïne-van-een-huis, te behouden, dan is het wel mogelijk dat ik naar buiten trek. Alles in deze quaestie is erg onzeker, spijts de beloften van staatswege in de krant. Dat ik er die rompslomp nog bij moest krijgen, schenkt me geen ‘opbeurende’ gevoelens tegenover de maatschappij, om eens een dwaas woord te gebruiken.

1 E. de Bom, Dagwerk voor Vlaanderen. Ontmoetingen en portretten, Amsterdam, Mij voor goede en goedkoope lectuur, 1928, 239 p. ‘Lijsternest’, p. 50-62, gedateerd 1906, opgedragen aan de Nederlandse romancier Herman Robbers (18681937), hoofdredacteur van Elseviers Geïllustreerd Maandschrift.

2 Herman Oosterwijk (1902-1960), journalist, korte tijd directeur van De Nederlandsche Boekhandel, vóór het aantreden van Albert Pelckmans.

3 Om te ontsnappen aan de verplichte arbeidsdienst in Duitsland ging Maurice Gilliams van eind juni tot eind augustus 1943 bij verscheidene vrienden om steun aankloppen. Gerard Walschap stelde een verklaring op waaruit bleek dat Gilliams lid was van de Vereniging van Vlaamse Letterkundigen en lid (van bij de stichting) van de Kamer der Antwerpsche Letterkundigen, waarvan Walschap voorzitter was. Roger Avermaete bewees met een attest Gilliams' leraarsambt aan de door hem bestuurde Vakschool voor Kunstambachten. Albert Pelckmans bracht in dat Gilliams als vrij medewerker verbonden was aan De Nederlandsche Boekhandel. Met deze laatste twee attesten bewees Gilliams middelen van bestaan te hebben. Hij ging ook begin juli aankloppen bij Filip de Pillecijn, directeur van het Ministerie van Openbaar Onderwijs. Deze antwoordde hem op 08/07/1943 dat Hans Teske, een hooggeplaatst Duits ambtenaar (en zelf schrijver!), voor hem was opgetreden bij de Werbestelle in Antwerpen, met de verzekering dat hij verder niet verontrust zou worden. (AMVC, G 395/B2, Dossier Oorlogsperiode 1940-1945).

1 Op 28/11/1944 was Lode Zielens overleden, in tragische omstandigheden: bij het verlaten van de redactie van De Volksgazet wordt hij dodelijk getroffen door de inslag van een V-bom.
Aanvankelijk wilde Gilliams zelf het initiatief nemen tot het samenstellen van een Gedenkboek (cf. zijn brief aan De Bom dd. 27/02/1945), maar liet hij de klus uiteindelijk over aan Toussaint, toen die hetzelfde plan bleek te hebben.
Gedenkboek Lode Zielens. 1901-1944, Amsterdam, Brussel, Elsevier, 1945, 103 p.: met daarin o.m. de bijdrage van De Bom: ‘Herinneringen aan Lode Zielens’, p. 54-55 en van Gilliams: ‘Over Lode Zielens geschreven alsof hij nog immer onder ons vertoefde’, p. 12-17.

[p. 302]

Een dezer dagen ontmoette ik uw neef Jan², uit Rotterdam. Hij ziet er niet goed uit: innerlijk versleten, vermoeid, ondervoed, etc. Het is een brave, prettige man, die ook nog van Antwerpen is blijven houden, wat mij steeds aangenaam aandoet al ben ik in schijn een Sinjoren-hater. En zoo hebben we over ‘Hambeloke’ gepraat. Is er kans, een afschrift ter lezing te ontvangen? 1^o Ben ik zeer, zeer benieuwd uw werk te kennen, 2^o ben ik een beetje geschrokken over de omvang, en alsof het een stuk van me-zelf betrof maak ik mij zorgen over die 400 à 500 bladzijden. Dit laatste mag u niet slecht gehumeurd doen kijken. Ik zeg u liever rechtuit mijn meening. En het is mogelijk dat ik het aantal bladzijden absoluut niet overdreven vind, wanneer ik het geheel doorloopen heb. Moest ik niet zóó begaan zijn met het ‘meesterstuk’, - dat ik van u ‘eisch’, - dan deed ik niet de moeite u over deze aangelegenheid te schrijven. Ik ben in deze quaestie nogal voorzichtig gestemd tegenover uw andere vrienden, neem het me a.u.b. niet kwalijk maar er is reden toe. En zoo zei ik nog aan uw neef Jan: indien ‘Hambeloke’ zóó goed wordt als de beste bladzijden uit ‘Het Levende Vlaanderen’, dan ben ik fier op ‘onze’ De Bom. De Antwerpsche roman zou dan eindelijk geschreven zijn. Ik begin me oud te gevoelen, dat ik zoo met de dingen uit het verleden van mijn stad en uit het verleden van de menschen die er woonden ingenomen ben. Emmane: doe uw best om het zéér goed te doen, zulle.

Altijd even knorrig ontmoette ik Richard Baseleer³, en toch ook droogjes comisch: een curieus verschijnsel. -

Reeds geruime tijd word ik lastig gevallen door Suikerjan⁴: hij lijdt aan verzamelwoede en daar wilde ik met u eens over praten, alvorens u hem ontmoeten zoudt. Hij heeft u wel reeds over die aangelegenheid gepolst, nietwaar.

Wanneer ge in de stad komt, loop dan a.u.b. eens aan in de Prinsesstr[aat] 44⁵; beter ware, indien u mij verwittigen kon, dan ben ik zeker thuis. Ik gevoel me physisch uitstekend, t.t.z. bestendig afgemat gelijk een grieplijder; doch wanneer dit uiterlijk nauwelijks te merken valt, ben ik tevreden.

Toussaint heeft een bundel persklaar over Van Langendonck⁶. Ik heb een aantal stukken uit mijn jongelingsjaren teruggevonden, nu ik de berg rommel in het verwoeste huis verplicht was te doorzoeken. Zoodra mogelijk tracht ik ze te bundelen en uit te geven, want het komt er op aan mijn financies wat te verstevigen. Het geheele honorarium van Elias (2de uitgaaf) is geblokkeerd bij Guth⁷,... en ik had er jaren zitten op wachten, toen het op de Emissiebank die minister in handen viel alvorens men tot de uitbetaling was overgegaan. Heil Guth, Sieg-Heil!

Met hartelijke groeten, ook aan uw Vrouw.

van

Maurice

- De bezwaren tegen mijn candidatuur voor het Conservatorium, vanwege De Vocht⁸, zijn o.m.

ik ben geen echte Antwerpenaar,
ik ben moreel geen voorbeeld voor de leerlingen,
ik heb zeer laakbaar over Gezelle geschreven,
hij wil voor zijn school de beste leeraar (Toussaint dixit)

Nogmaals: Heil, voor ons allen het beste!

Handschrift van een brief aan De Bom. (AMVC)

2 Jan de Bom (1833-1960), zoon van zijn broer Joris (1866-1926), componist.

3 Richard Baseleer (1867-1951), Antwerps marineschilder.

4 Henri Dirkx (1904-1980) baatte jarenlang de confiserie Suikerjan aan de Sint-Jacobsmarkt in Antwerpen uit. Dirkx stond bij verzamelaars en bibliofielen bekend als ‘Suikerjan’ en was nauw bevriend met Gilliams.

5 In de Prinsesstraat 44 had Maurice Gilliams, samen met zijn vader, een tijdelijk onderkomen gevonden, ‘veilig’ voor de V-bommen.
In zijn brief van 27/02/1945 had hij er De Bom voor het eerst over geschreven: ‘Ik leef nu in een klein kelderke, heb reeds onderkomen gezocht in het oude “Nachtverblijf” der Schoytestraat.’ Op 13/04/1945 schreef Gilliams aan De Bom ‘Reeds twee dagen heb ik mijn kelder verlaten en verblijf nu bij mijn nicht, ik hoop voor niet lang.’

6 Toussaint sprak en schreef vaak over Van Langendonck. Tot publicatie van een bundel kwam het niet. Pas in 1996 verscheen een tekst van Toussaint: Prosper van Langendonck: essay, uitgegeven door Raymond Vervliet (Gent, Kon. Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 92 p.)

7 Bedoeld is Camille Gutt, Minister van Financiën in de naoorlogse regering H. Pierlot (1944-1945). Hij poogde door beperkende maatregelen greep te krijgen op de geldstromen die door de zwarte markt en de economische collaboratie oncontroleerbaar waren geworden. Het geldverkeer met het buitenland verliep geruime tijd zeer stroef. Daardoor bleef Gilliams' honorarium geblokkeerd bij de Emissiebank.

8 Lodewijk de Vocht (1887-1977), componist en dirigent, sedert 12/12/1944 directeur van het Antwerps Muziekconservatorium. Gilliams had zijn kandidatuur gesteld voor een betrekking als leraar. Hij genoot de steun van Toussaint van Boelaere, die in de Brusselse ministeriële kabinetten voor hem tussenbeide kwam. De benoeming kwam er niet.

[p. 303]

Gilliams aan De Bom
Brief met omslag
nr. 91467/98a-b
Poststempel:	1 ANTWERPEN 1/9-10/14.III/1947
Adres:	Den Heer Emmanuel de Bom Huis ten Heuvel Kalmthout
Afzender:	L[an]ge Nieuwstr[aat] 91 Antwerpen

Antwerpen, 14 Maart 1947

Beste Vriend,

Ik ben een lastig, - en Toussaint schrijft: een zelfzeker, - persoon. Daarmede wilde ik beginnen, et voilà: nu weet ge't, et c'est tout.

Het zware pak met ‘druksels’ dat u me ter inzage hebt gebracht, heb ik op mijn beurt zonder dralen opengemaakt om te kijken en me er van te vergewissen welke verrassing er mocht te voorschijn uit komen¹.

Beste Emmanuel, nobele nonkel: ge moogt niet vergeten wie ge zijt, wat en hoe ge reeds jaren geleden geschreven hebt over allerlei figuren en bij allerlei gelegenheden. Dit wil zeggen: herhaal niet wat ge op twee, drie andere plaatsen zooveel beter hebt gezegd, over Benoit, over Gittens en zooveel andere koppen en kopjes, hoofden en hoofdjes.

Woensdagavond heb ik uit uw ‘Levende Vlaanderen’ aan vrienden voorgelezen, om ze van ‘iets’ te overtuigen, want dàt moeten ze nog altijd, voor u, voor anderen, voor allen die de pen voeren of hebben gevoerd. En uw ‘malsch’ proza maakte indruk.

Doch in het ontvangen pak zit te veel eentonig gelegenheidswerk, zonder kleur noch drang op het papier geworpen. Er moet zonder genade gezift en gezuiverd worden, en wees niet bevreesd: wat overblijft zal voldoende zijn om er een aardig boek mede te vullen. In détail kan ik er u thans niet over mijn meening zeggen, nog een beetje geduld. Laat al vast dingen vallen die geen belang bezitten dan voor wie ze leest in een dagblad; en ook alles wat in zooveel andere boekjes is gezegd en ieder reeds voldoende weet. Die V[an] N[u] S[traks]-indigestie moet beslist geschrapt: of ge moest er één volledig stuk van maken; doch dit telkens er op terugkomen wordt vervelend om te lezen en kinderachtig. Bewaar het definitieve beeld er van voor en in uw mémoires. Andere dingen nog moeten door kleine trekjes opgefleurd en compleet worden gemaakt. Ik weet hoe en wat gij kunt: dit mag niet verloren gaan. Zooals het er nu ligt is het te vluchtig, te min, te zeer vast aan de opdracht van een ogenblikje. Wees nu niet ONTMOEDIGD a.u.b. Veel werk is er niet aan, mits ge er u methodisch aanzet. Binnen enkele dagen deel ik u de inhoud mede zooals ik hem zie. Een karrevracht bedrukt papier is nog geen boekje om lief te hebben en te bewaren. ‘Sinjoor, ge zijt van edel bloed’²! Daarom, er met een gedrilde pen en een flinke schaar aan gewerkt, er op in-gegaan gelijk een ridder met zijn lans. En neem me niet kwalijk dat ik er zoo over denk: het is oprecht gemeend wat ik zeg.

Het beste zou zijn: Het Levende Vlaanderen te herdrukken en aangevuld met bepaalde dingen die in het pak zitten. Dat kan een fraai en beteekenisvol bezit worden. Laat me thans uw meening er over hooren, want gij zijt de baas over het heele boeltje, natuurlijk.

Van harte uw

Maurice

Gilliams aan De Bom
Brief, geen omslag
nr. 91467/33

12 october 1947

Waarde Vriend,

Inderdaad, men heeft me onlangs om een spreekbeurt voor radio ‘Kerksken’¹ verzocht en omdat mijn eischen niet met de officieele tarief overeenkomen, komt er niets van in huis. Doch ik doe het voor niet minder, ook... voor me-zelf niet, ook niet als ik dus uit eigen werk eventueel voorlezen zou. Want ik kan me geen 14 dagen werken veroorloven voor de som van fr 360., en ik word door de Staat op geen enkele manier geholpen om door het leven te komen. Dus: ik bespreek uw boek niet. Als een bureauventje opschrikt omdat ik f 1.000 vraag en die ik in het beste geval toch slechts een paar keeren in het jaar zou kunnen verdienen! - dan moet de knaap maar aan zijn eigen wedde van + 100.000 fr. denken. Om die gezellige directeursplaats te bekomen heeft hij geen unieke praestaties moeten leveren. Dat ik er ook nog ben vergeten zelfs zij die zich mijn vrienden heeten. En ik heb met die radiowinkel schoonschip gemaakt. -

Paul de Vree² zal eventueel uw boek bespreken en er zijn best voor doen of Indestege³.

Van harte gegroet

Maurice

1 Begin 1947 was Tusschen licht en donker verschenen, een bundel literair werk, aanvankelijk in tijdschriften gepubliceerd tussen 1891 en 1943. Van het plan om een aantal literair-historische en essayistische bijdragen, eveneens aanvankelijk in tijdschriften gepubliceerd, te bundelen, kwam niets terecht. Het bleef bij de bundels: Het levende Vlaanderen (1917), Nieuw Vlaanderen (1925), Dagwerk voor Vlaanderen (1929) en Scheldelucht (1941), waarin novellen en literair-historische essays, gekruid met herinneringen.
Over dit ‘pak met druksels’ schrijft Gilliams nog diezelfde dag gedetailleerder in een brief, die hij op 15/03 verstuurt: hij beoordeelt hierin quasi alle stukken die ‘het pak’ bevat. Zijn waardering varieert van ‘zeer goed’ tot ‘zeer onbelangrijk’. Deze laatste evaluatie komt, in een aantal varianten, het vaakst voor, en wordt soms erg cru gemotiveerd: bv. ‘Alles afkooksel, slap, flauw, om den broode of om aan een verzoek te voldoen. [...] Wilt ge iets aardigs brengen, dan beperkt ge u tot het beste. En ge neemt dit beste vast en legt het op de schrijftafel. Consentreer [sic] er u op, een paar maanden; retoucheer, schrap het overbodige, breng het tot de hoogste spanning: zie niet op die moeite.’
Ook in zijn brief van 17/03/1947 gaat Gilliams verder over het pak en ‘besluit’ ter afronding: ‘Alles bij elkaar: Uw boek zal er goed uitzien, doch geef het een andere titel. Wat “getuigt” ge? Niets. [...] Doch ik kan er niet genoeg nadruk op leggen: zift alles eens [...].’ De Bom reageert op dit alles een beetje bitter in zijn brief van 18/03/1947: ‘Is dat geen schitterend exempel van broederschap-in-litteris, die verhouding van u en mij - gij de 40-, ik over 1 1/2 jaar de 80-jarige? En deze ouwe-jongen, die zich jeunt aan de wrevelige maar zoo van welbegrepen vriendschap geurige -roskamming van zijn fleurigen confreer? [...]’.

2 Uitspraak van schrijver, volksverteller en kunstsmid Lodewijk Verhees (1857-1935). In de loop der jaren werd deze formulering in Antwerpen mondgemeen, zeker bij liefhebbers van het oude Antwerpen als Gilliams en De Bom.

1 Lokale Antwerpse radio, voorloper van Radio Antwerpen, de regionale zender van de BRTN. Op 10/10/1947 had De Bom geschreven: ‘Maurice, my boy! - Ze schrijven me van Gewestelijke Omroep Antw[erpen] St. Nikl[aas]pl[aats] 10, dat ge 't eereloon zóó hoog stelt, dat ze er onmogelijk kunnen op ingaan. Nu is feitelijk úw... apologie (!)... 't menige wat me in deze zaak interesseert.’

2 Paul de Vree (1909-1982), Antwerps dichter en essayist. Medestichter van het literaire blad De Tafelronde (1953-1981). Promotor van de avantgarde-literatuur.

3 Luc Indestege (1901-1974), dichter en essayist, met ruime belangstelling voor de Italiaanse cultuur en literatuur en voor de geschiedenis van het boek. Het is niet bekend of De Vree of Indestege Het land van Hambeloke voor de radio heeft besproken.