Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 46

[p. 262]

Frans Baudouin
Herinneringen aan Maurice Gilliams

Frans Baudouin leerde Gilliams kennen tijdens de oorlogsjaren. Er groeide tussen hen een niet-alledaagse vriendschap. Een onthullend relaas.

Het was in 1942 of 1943, dus nu al meer dan vijftig jaar geleden, dat ik Maurice Gilliams de eerste maal ontmoette. Het was Bert Pelckmans, directeur van De Nederlandse Boekhandel, die voor de kennismaking gezorgd had. Bert wist dat ik een dissertatie over Jan Peter van Baurscheit de jonge samenstelde, en dat ik naar gegevens zocht over de bouwheren voor wie deze Antwerpse 18de-eeuwse architect een aantal patriciërshuizen op de Meir en in de Lange Nieuwstraat had ontworpen. ‘Ge moet daar eens met Maurice Gilliams over spreken,’ zei Bert, ‘hij kent die buurt als geen ander’.

Weldra bracht ik een bezoek aan Maurice Gilliams, op zijn appartement op de tweede verdieping van het huis Lange Nieuwstraat 92, waar zijn vader op de benedenverdieping zijn drukkerij had gevestigd. Al vlug bleek dat Gilliams weliswaar verscheidene meer recente bewoners van herenhuizen in zijn straat en in de omgeving kende, maar mij helemaal niets kon meedelen over hun 18de-eeuwse voorgangers. Niettemin klikte het tussen ons beiden. Met bewondering keek ik op naar de schrijver die met enkele dichtbundels en essays, maar vooral met zijn Elias, die enkele jaren tevoren, in 1938, was verschenen, reeds naam verworven had in de Nederlandse letteren. Hij was toen vooraan in de veertig, ikzelf twintig jaar jonger en nog universiteitsstudent. Hij zag er wel wat jonger uit dan zijn leeftijd: een enigszins voorname verschijning met nogal bleke huidskleur en jongensachtige trekken, die ook nog vele jaren later zijn voorkomen getekend hebben. Ik herinner mij dat hij tijdens onze gesprekken onderwerpen aansneed, die hij, naar ik iets later vaststelde, ook in zijn Man voor het venster (1943) behandelde: o.m. de kunst van Hendrik de Braekeleer en de Romantische poëzie. Anderzijds was hij geïnteresseerd in mijn studie, mijn lectuur, mijn belangstellingspunten. Ook in de Leuvense professoren, en het ‘wat’ en het ‘hoe’ van de cursussen die ze doceerden. Ondanks zijn onuitroeibaar scepticisme aangaande de waarde van universitaire diploma's had hij daar toch wel belangstelling voor.

Enkele keren hebben wij toen ook in de straten van zijn buurt gewandeld, die wegens de talrijke patriciërshuizen die er een eigenlijk bestanddeel van uitmaakten, door een zekere distinctie gekenmerkt waren. In die oorlogsjaren lagen die straten op de zondagmiddagen er totaal verlaten bij; het was er soms echt ‘unheimlich’ stil. Af en toe bleef Maurice Gilliams voor een huis staan, en vertelde hij mij wat zich ooit achter die gevel had afgespeeld.

De meeste van die verhalen herinner ik mij thans niet meer. Maar ik weet nog altijd zeer goed wat hij mij vertelde toen wij op het Kipdorp voor het ‘Hotel van de Werve de Schilde’ stonden, een klein palazzo in neo-classicistische stijl, dat, helaas, in 1956 werd afgebroken. In zijn jeugd, - het moet alleszins voor de Eerste Wereldoorlog geweest zijn, - had hij enkele malen de terugkeer van de baron Van de Werve van zijn kasteel in Schilde meegemaakt.

Eerste huwelijk, met Gabriëlle Baelemans (27.8.1935). (AMVC)

Toen zijn koets helemaal aan het einde van de straat de Sint-Jacobsmarkt kwam opgereden, blies een lakei, die naast de koetsier op de bok zat, op een trompet om de komst van zijn heer aan te kondigen. Door knechten in livrei werd dan de grote poort van het paleisje met een brede zwaai geopend, zodat de koets meteen naar binnen reed. Het leek wel alsof daar permanent personeelsleden op een sein zaten te wachten teneinde tijdig de poort te kunnen openen.

Dergelijke verhalen komen niet voor in de geschriften van Maurice Gilliams. In zekere zin is dit jammer, vooral voor de geschiedschrijving, maar hij rekende deze tot een bepaalde vorm van ‘anekdotiek’ die hij niet tot onderwerp van zijn geschriften wou maken: ‘het verrukkelijke en naar het schijnt adembenemend geschiedenisje chronologisch verteld - het ligt mij niet’. Zo schreef hij jaren later, in 1980, in zijn dankwoord bij de aanvaarding van de Prijs der Nederlandse Letteren.

Toch ontbreken de straten en de huizen uit zijn buurt niet in zijn werk. Hij schreef er over in zijn Notities over Antwerpen opgenomen in zijn De man voor het venster (1943, p. 111), maar dan wel op een meer getranscendeerde, ‘verpersoonlijkte’ en synthetische wijze:

‘Wanneer ik door sommige straten wandel, waar de witte huizen glanzen van de verse verf, waar het koper aan naamplaten en deurklinken van het geregeld poetsen afgesleten is: - waarom zou ik over die wandeling een andere opmerking verwachten, dan dat men daar in geen geval de Antwerpse lokale kleur moet gaan zoeken. Doch die straten van kooplieden en verzekeraars, van dokters en advocaten, zal ik steeds de belangrijkste en meest vervaarlijke beschouwen, omdat ik ze betreed met de herinneringen aan ziekten en betwiste erfenissen, aan mislukte beursspeculaties en scheepsrampen, die in de vooroorlogse (1914) wereld definitiever en schandelijker tot ondergang doemden dan heden het geval is’.

Allerlei omstandigheden, waaronder het feit dat ik meer dan drie jaar in het buitenland verbleef, hadden tot gevolg dat ik hem na die eerste ontmoetingen gedurende een vrij lange tijd niet meer zag. Eerst van 1950 af had ik occasioneel weer contact met

[p. 263]

hem. Daarna waren er weer korte of langere periodes waarin ik hem nauwelijks ontmoette, maar toch werd telkens na enige tijd de draad van het gesprek als het ware weer opgenomen. Toen hij bibliothecaris werd van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen bezocht ik hem daar ook af en toe. Mijn vrouw kende hem eveneens van in haar jeugd; een paar malen logeerde hij trouwens in het gastvrije huis van mijn schoonouders in Oostmalle. Later kwam hij af en toe, vergezeld van Maria de Raeymaekers, zijn lieve vrouw, bij ons thuis in Antwerpen op bezoek. In dezelfde straat hadden familieleden van hem gewoond en ons ‘stadstuintje’ herinnerde hem aan ‘dat van mijn overgrootvader in de toentertijd begijnhofstille Herentalsestraat, aan alle zijden door een muur van naburige renteniershuisjes gescheiden..’ (Winter te Antwerpen, 1953, p. 17).

Op een zeldzame zomerse zondagmiddag heeft hij, zittend in de schaduw in ons ‘stadstuintje’, verduidelijkt wat hij met zijn geschriften nastreefde: ‘Ge kent wel het portret van het echtpaar Arnolfini in de National Gallery in Londen. Van Eyck heeft het gesigneerd: Johannes de Eyck fuit hic. Hij was erbij en blijft aanwezig in dat werk, voor altijd. Welnu, dat is wat ik met mijn “geschrijf” nastreef: er voor altijd in aanwezig blijven, met dezelfde vormkracht, dezelfde pregnantie en présence die van Eyck aan zijn schilderij heeft gegeven’.

Kunst was dus voor hem een mogelijkheid om te overleven, een middel tot bestendiging van een unieke belevenis, uitgedrukt in een unieke hoogstpersoonlijke stijl. Hierdoor wou hij als het ware een spoor nalaten dat onmiskenbaar als het zijne zou worden herkend. Die opvatting verklaart zijn nooit aflatend streven naar uiterste vormperfectie, het voortdurend verbeteren en herschrijven van wat hij ooit had geschreven, en zelfs gepubliceerd.

Dergelijke mededelingen betreffende zijn ars poetica waren eerder zeldzaam tijdens onze ontmoetingen. De gewone dagelijkse dingen des levens en the gossip of the day ontbraken nooit tijdens die gesprekken. Maurice Gilliams kon uitermate boeiend vertellen. Hierbij bootste hij soms met een verbluffende gelijkenis de houdingen, gebaren en zelfs het timbre van de stem na van diegene waarover hij sprak. Hij debiteerde echt kostelijke ‘imitaties’ die geen doorgewinterde toneelspeler had kunnen verbeteren. Sommige van zijn verhalen en anekdotes heb ik hem tientallen keren opnieuw horen vertellen. Het was echter opvallend dat hij in de loop van zovele jaren nauwelijks iets daaraan gewijzigd had. Het leek wel alsof al wat hij gezien en beleefd had eens en voorgoed in zijn geheugen vastgekristalliseerd was. Hij had alleszins een uitstekend schrijver van kortverhalen kunnen zijn, zo hij dat wou, en zeker van boeiende memoires. Maar - ik wees er reeds eerder op - dat interesseerde hem niet. Hij reserveerde de ‘anekdotiek’ voor de omgang met vrienden en kennissen. Als auteur wou hij dieper graven. Eens zei Maurice ons dat hij misschien wel historicus zou geworden zijn, indien hij eerder had geweten hoe boeiend archiefonderzoek kan zijn. ‘Wat ge in die oude documenten

Eefje d'Amsterdam, portret geschilderd door Gilliams. (AMVC)

kunt vinden, overtreft al wat ge in uw verbeelding zoudt kunnen uitdenken’.

In de jaren 1950, en sporadisch ook nog daarna, heeft hij navorsingen in het Stadsarchief van Antwerpen ondernomen teneinde iets meer te vernemen over zijn voorouders. Met de bedoeling daardoor ook een betere kennis van zichzelf te verwerven. Zichzelf beter te leren kennen om des te precieser zichzelf uit te drukken, was toch een der drijfveren van zijn schrijverschap.

Hij heeft wel veel geluk gehad bij het samenstellen van zijn geslachtsboom, vooral langs moederszijde. Voor de verwante familie Sucquet kon hij teruggaan tot het jaar 1430, en voor een andere, de familie Van Eeckhoven, zelfs tot 1197. In een kort opstel, verschenen in een verzamelwerk, getiteld Familiealbum. Vlaamse auteurs schrijven over hun voorouders, uitgegeven in Antwerpen in 1955, vermeldt Gilliams dat hij een studie over die families schreef, waarvan - zo voegde hij eraan toe - ‘de inhoud geheel op archiefonderzoek berust, met opgaaf van alle bronnen’. Hij zei ook nog dat dit werk zo goed als persklaar was. Het is echter nooit verschenen. Enkele leden van de familie Sucquet hebben hem omwille van hun uitzonderlijke betekenis, bijzonder geboeid. Dit waren: Antoon Sucquet, (1525), die diplomatieke opdrachten voor Karel V vervulde en die ook testamentuitvoerder van de humanist Hieronymus Busleyden was; de rechtsgeleerde Karel Sucquet (1508-1532), die bevriend was met Erasmus en op jonge leeftijd als hoogleraar in Turijn overleed; en ten slotte de jezuïet Antoon Sucquet, (1574-1626), die ascetische werken schreef die in vele talen werden vertaald.

Maurice Gilliams zei ons eens dat hij tijdens een vakantiereis in Frankrijk - ik meen mij te herinneren dat het in Besançon was, - aanbelde bij een ouderwets, ietwat verwaarloosd gebouw, dat het archief was, waar hij vermoedde documenten betreffende Karel Sucquet te zullen aantreffen. De man-in-de-stofjas die de deur opende bleek de archivaris te zijn, en tegelijk, de enige bediende. Een inventaris was er niet. Nadat Maurice het doel van zijn bezoek uiteengezet had, wees de man hem een rek aan, tot tegen het plafond gevuld met registers en bundels. ‘Neem die maar eens door’, zei hij. Het leek een hopeloze zaak, als het zoeken van een speld in een hooiopper.

Maurice beklom de ladder die toevallig tegen dat rek stond, bekeek even de titels die op de ruggen aangebracht waren, en nam op goed geluk zomaar een ‘lias’ ter hand.

‘Stel u voor, zo zei hij ons, dat ik daarin stukken aantrof over de relaties van Karel Sucquet met Erasmus. Ze waren zelfs aan de speurzin ontsnapt van A.M. Allen, de geleerde uitgever van Erasmus' briefwisseling, en van Henri de Vocht, de grote kenner van het humanisme in de Nederlanden’. Het ware te hopen dat ten minste die archiefvondst van Maurice Gilliams weldra postuum zou verschijnen. De studie van het humanisme zou er ongetwijfeld door bevorderd kunnen worden.

In zijn postuum in 1991 verschenen roman Gregoria treffen wij enkele sporen aan van Gilliams' genealogische speurtocht, wanneer hij zijn tante Theodora ten tonele voert met haar cederhouten kistje waarin ‘kreukelige archivalia’ betreffende haar familie opgeborgen waren. De informatie over zijn voorzaten die hij daar meedeelt, alsof ze geput waren uit de ‘familiebescheiden’, bewaard in dit kistje, berust in feite - blijkens de voetnoten op pagina 32 en 33 (de enige voetnoten in geheel zijn oeuvre!) - voornamelijk op gegevens uit het archief van het dominicanenklooster in Gent en uit het ‘Stedelijk Archief’ in Antwerpen.

[p. 264]

In aansluiting hiermede dient ook vermeld dat het ‘zeventiende-eeuwse’, ‘voorvaderlijke poppenhuis’, ‘door zijn afmetingen een kolossaal speelgoedgevaarte’, - in tegenstelling tot wat daarover in Gregoria wordt medegedeeld, - waarschijnlijk nooit in de salon van de familiale ‘buiten’ geprijkt heeft. Toch is het een autobiografisch element!

Tijdens zijn verblijf in Amsterdam in 1924 is Maurice Gilliams ongetwijfeld gefascineerd

Maria de Raeymaekers, Gilliams' tweede vrouw. (AMVC)

geweest door de poppenhuizen, die typisch Hollandse producten van kunstnijverheid, die hij toen in het Rijksmuseum voor het eerst onder ogen kreeg. Hij bezocht dit museum samen met het meisje, van wie een door hem geschilderd portret - met een pop in de hand - werd afgebeeld in Vita brevis, een portret-album (1981, p. 148), met als ondertitel ‘Eefje d'Amsterdam (1924)’, en die in Oefentocht in het luchtledige Margaretha-Elisabeth wordt genoemd.

Maar, laten wij de eventuele symboliek die achter dit motief schuilt over aan de exegeten van zijn oeuvre, en keren wij terug tot ons eigenlijk onderwerp: de persoonlijke ontmoetingen met Maurice Gilliams.

Uit zijn laatste levensjaren herinner ik mij vooreerst, dat ik hem in 1977, op zijn verzoek, samen met zijn vrouw Maria en met nog enkele andere vrienden, buiten de normale toegangsuren heb rondgeleid op de grote Rubenstentoonstelling in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten. De schrijver van het penetrante essay over Rubens en zijn beide vrouwen (1946) heeft toen aan die nieuwe confrontatie met het werk van de grote Vlaamse meester, vooral met diens olieverfschetsen, zichtbaar genoegen beleefd.

Het meest intens waren onze contacten met hem tijdens zijn laatste drie levensmaanden. Sinds eind juli 1982 was hij namelijk een- of tweemaal per week bij ons te gast.

Maria, die enige tijd tevoren in het ziekenhuis was opgenomen, had ons, in haar grote bezorgdheid gevraagd of hij af en toe bij ons kon middagmalen, zodat hij daarvoor niet altijd naar een restaurant hoefde te gaan.

Wie Maurice Gilliams goed hebben gekend zullen wel vermoeden dat hij niet in doodse stilte ‘zijn soep en zijn patatten’ heeft verorberd! Reeds van het eerste ogenblik dat hij de drempel overschreed, en meestal zelfs van in de auto, met mij of met mijn zoon, op weg naar ons huis, begon hij te vertellen, onophoudelijk zoals dat vaak voorkomt bij mensen die hun dagen in eenzaamheid doorbrengen. Bij ons kon hij gewoon zichzelf zijn, ongedwongen, zonder ‘komedie’ te moeten spelen, iets waarin hij nochtans meesterlijk bedreven was. ‘Het is hier toch wel gezellig in zo'n goed ouderwets huishouden (sic!)’ zei hij soms, ‘dat had ik ook zo gaarne gehad.’ Tijdens een van zijn ‘Tischreden’ zei hij dat weer eens, en toen volgde daarop het lange, intrieste verhaal van zijn eerste huwelijk, nu veel vollediger dan hij het vroeger ooit verteld had. Hij raakte er zelf zodanig van ontroerd, dat de tranen hem in de ogen kwamen. Bruusk maakte hij er een eind aan, door zich naar mijn zoon te keren: ‘Pas op, trap er niet zo onnozel in als ik dat gedaan heb. Het heeft een stuk van mijn leven bedorven’. Hij deelde ons ook mede dat zijn huwelijksperikelen het onderwerp uitmaakten van zijn roman Gregoria. Met het schrijven ervan was hij reeds kort voor de Tweede Wereldoorlog begonnen, ‘en nu ben ik hem voor de achtste maal aan het herschrijven’.

Maurice Gilliams heeft ons toen ook toevertrouwd dat hij aanvankelijk componist had willen worden, en dat hij in zijn jeugd heel wat gecomponeerd heeft. De kans dat die werken ooit zouden worden uitgevoerd, was echter, zoals dit voor de meeste Vlaamse toondichters het geval was, zo gering dat hij er aan twijfelde of het wel veel zin had om daar mee door te gaan. Met zijn moeder had hij daar lang over gesproken en samen waren zij tot het besluit gekomen dat het weinig nut had muziekbladen vol te schrijven om ze alleen maar in laden op te stapelen. Ook voor hem betekende kunst een boodschap die voor anderen bestemd was, hoe weinig ook in aantal. Toen zijn moeder gestorven was, zo zei hij ons, heeft hij niet alleen, - wat ons reeds bekend was, - een exemplaar van zijn dichtbundel Het Maria-leven in haar kist neergelegd, maar ook een Suite pour une défunte, zijn laatste muzikale compositie. Zijn moeder stierf op 28 maart 1936. De muziek betekende inderdaad heel veel voor Gilliams, trouwens ook voor de ‘compositie’ van zijn geschriften.

Reeds toen hij tijdens de zomer van 1982 bij ons thuis kwam middagmalen, zei Maurice ons, nog eer wij aan tafel gingen, en zonder dat er enige aanleiding toe bestond, dat hij opnieuw naar de kerk ging, iedere week op zaterdag of zondag, en dat hij al geruime tijd op zoek was ‘naar de godsdienst van mijn jeugd’. Ik moet eerlijk toegeven dat mijn vrouw en ik daar wat verrast van opkeken, maar hij ging daar rustig verder op in. Hij zei ook dat het hem niet gemakkelijk viel de ‘godsdienst van zijn jeugd’ terug te vinden, wat wij goed begrepen, na wat sedert het 2de Vaticaans Concilie in de Kerk was veranderd, o.i. meestal ten goede. Ongevraagd is hijzelf achteraf herhaaldelijk daarop teruggekomen en het werd ons duidelijk dat die geloofsproblematiek hem heilige ernst was.

Als ik terugdenk aan al wat hij ons tijdens zijn lange maar boeiende monologen aan tafel meedeelde over geloof en ongeloof en nu tracht de hoofdlijnen daarvan vast te leggen, kom ik tot de volgende slotsom.

Het kan zeker niet ontkend worden dat Maurice op een bepaald ogenblik (of was het veeleer een langzaam proces?) de kerk de rug heeft toegekeerd. Daartoe hebben verschillende factoren bijgedragen. Vooreerst, zijn wrevel tegen een mentaliteit die men in zijn jeugd in sommige katholieke colleges aantrof, waar hijzelf het slachtoffer van werd. Vervolgens zijn mislukte eerste huwelijk, waarrond personen die als ‘goede’ katholieken bekend stonden, een niet al te fraaie rol hebben gespeeld.

Zwaar wogen de omstandigheden door die hem belet hebben kerkelijk te scheiden. Diep heeft hem ook het verwijt geschokt een ‘ketter’ te zijn, wat hem in een volle autobus (of was het een tram?) door een pater naar het hoofd werd geslingerd, na het verschijnen van zijn gedichtenbundel Het Maria-leven. En er zijn nog andere belevenissen geweest met katholieken of mensen die zich daar voor uitgaven, maar aan wier weinig christelijk gedrag hij zich grondig ergerde. Dat alles was ons reeds lang bekend, en hij heeft het opnieuw verteld tijdens die tafelgesprekken. Maar uit diezelfde gesprekken, en ook uit vroegere, is ons het vermoeden bijgebleven dat hij nooit volledig afscheid heeft genomen, ze-

[p. 265]

ker niet van het meest fundamentele in het Christendom. Alhoewel diep geraakt door kleingeestigheden, heeft hij die toch niet, met veel begrip voor het menselijk tekort, met dezelfde munt betaald willen zetten. Hij zag de dingen in een ruimer perspectief. Voor zover ik weet, heeft hij ook nooit de behoefte gevoeld om een pamflet of wat dan ook te schrijven om met het katholicisme af te rekenen. Hij heeft het alleszins niet gedaan. Weliswaar ‘praktiseerde’ hij niet meer, zoals dat heet, was hij blijkbaar onverschillig geworden tegenover de kerk als instituut, en nam hij, althans onder vrienden geen blad voor de mond wanneer het gedrag van sommige ‘goede’ katholieken hem kwetste, maar tot een definitieve breuk is het, bij mijn weten, niet gekomen.

Terwijl ik dit schrijf, valt mij plots te binnen wat hij ons nog zegde: dat men hem altijd ten onrechte voor een ‘estheet’ had ‘versleten’ terwijl de werkelijke grondslag van zijn schrijverschap ethisch was. ‘Slechts één criticus heeft dat juist ingezien’, voegde hij er aan toe, ‘een Nederlander, toen die over mij schreef naar aanleiding van de toekenning van de prijs der Nederlandse Letteren. Ik ken die man niet eens, ik heb hem nooit ontmoet - hij zou nog jong zijn - en het is daarom zo merkwaardig dat juist hij daarachter kwam!’ Later stelde ik vast dat deze jonge Nederlander H.C. ten Berge was, die inderdaad een uitstekend artikel over Maurice Gilliams schreef, getiteld Op de terpen van het zwijgen, dat in 1980 in het tijdschrift Raster (16/1980, p. 37-47) werd gepubliceerd.

Als ik mij afvraag hoe de toch wel ambivalente houding van Maurice tegenover, en ten slotte zijn terugkeer naar ‘de godsdienst van zijn jeugd’, te verklaren zijn, dan lijkt het mij dat daarin enkele elementen een voorname rol hebben gespeeld.

Vooreerst, na zo lange jaren, zijn bijna abnormaal intens-gebleven verering voor zijn moeder die, godsdienstig tot in het ‘bigotte’ toe, hem als knaap naar de Sint-Pauluskerk meenam, om daar op de grafsteen van haar voorouders geknield te bidden voor de ongelovigen, waarmee zij - dat had de pientere Maurice al vlug door - in de eerste plaats haar eigen man bedoelde. Zijn zeer bewonderde vader, over wie Maurice Gilliams zelf schreef, dat hij, ‘de eerste jaren van zijn huwelijk 's zondags mama ter kerke vergezelde’ maar daar rechtstaande een werk van Vosmaer las, ‘een handig boekje dat van formaat en inbinding een fijn kerkboekje had kunnen zijn’.

Als tweede zie ik: ontgoochelende ervaringen met sommige vrijzinnigen. Meer dan eens heeft hij mij gezegd: ‘Franske, (zo is hij mij steeds blijven noemen), jongen, vertrouw ze niet, diegenen die het hardst om verdraagzaamheid roepen, want meestal zijn zij zelf het minst verdraagzaam.’

Om dat te illustreren vertelde hij mij bv. hoe hij, als eerste gerangschikt in het betreffende examen, zijn aanstelling bij het Beknopt Verslag bij het parlement in Brussel verspeelde wegens de grotesk-kleingeestige interpretatie door de liberale senator Godding van slechts één zin die hij in een boekbespreking in Contact had geschreven. Hij heeft mij ook herhaaldelijk gesproken

Portrettekening van Jan Hoogsteyns, enkele weken voor Gilliams' laatste (tweeëntachtigste) verjaardag.

over belevenissen met sommige vrijzinnigen die hij, als vast secretaris van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, had meegemaakt en die hem pijnlijk getroffen hadden. Par pudeur zal ik hier niets over schrijven. Alleen kan ik niet nalaten er aan toe te voegen, dat hij meer dan eens zijn verhaal aldus afrondde: ‘Ze wisten niet wie ik was en hoe ik dacht, en dat hoefden ze ook niet te weten’. Hier heeft zijn ethisch fundament even fel gereageerd als toen hij zich door de kleingeestigheid van sommige katholieken geërgerd voelde, al liet hij dat uiterlijk niet altijd blijken.

In diezelfde Academie ontmoette hij echter ook kunsthistoricus Leo Van Puyvelde. Eens heeft Maurice mij verteld, dat ‘de schoonste brieven die hij ooit van iemand ontving’, van die man kwamen, die hem de weg terug naar de kerk had willen wijzen. ‘Maar hij was een adept van Pascal’, zo voegde hij er aan toe, ‘en dat was ik nu eenmaal niet’. Toch vermoed ik dat die brieven voor zijn ‘Werdegang’ niet zonder belang zijn geweest.

Er was ook, en niet het minst, zijn vrouw die hij afwisselend ‘Maria-Elisabeth’ of ‘Ons Marieke’ noemde, en die de weg terug wou gaan, liefst samen met Maurice.

Maurice heeft ons nooit gesproken over schikkingen voor zijn begrafenis. Wel heeft hij nog de dag voor zijn overlijden getelefoneerd en een lang gesprek gevoerd met mijn vrouw, half ernstig - half ‘zwanzend’, zoals hij dat meestal deed. Toen heeft hij haar gezegd dat hem niets kon overkomen, want ‘mijn testament ligt klaar op de tafel, alles is geregeld. En als ik sterf, gooi me dan maar op de vuilniskar’.

Een dag later, op 18 oktober 1982, zagen mijn vrouw en ik zijn dode lichaam liggen op een ziekenhuiskarretje, waarmee hij van de kamer waar hij stierf overgebracht werd naar het dodenhuisje; in de duisternis en de stilte van de vooravond, nadat alle bezoekers het Sint-Elisabethziekenhuis reeds verlaten hadden.

Enkele vrienden die zich de vol-

[p. 266]

gende ochtend in opdracht van zijn gehospitaliseerde weduwe naar zijn appartement begaven, troffen daar inderdaad op een tafel zijn testament aan, of juister, een toevoeging bij het testament. Daarnaast lag ook het overlijdensbericht dat hij eigenhandig had klaargemaakt op 17 juli 1982, kort voor zijn 82ste verjaardag. Daarin had hij geschreven dat de uitvaart in de parochiale Sint-Joriskerk moest worden gehouden. Aan die tekst had hij bovenaan toegevoegd dat er niets, maar dan ook geen woord mocht worden gewijzigd. Dit sloot bij voorbaat uit dat daaraan ook iets zou worden toegevoegd betreffende de door hem gewenste crematie, noch over de bijzetting van zijn urne op het erepark in het Schoonselhof.

Ik acht het niet uitgesloten dat Maurice tien of vijftien jaar vroeger wellicht andere schikkingen zou hebben getroffen voor zijn uitvaart, al is mij daarvan niets bekend. Wel weet ik met besliste stelligheid dat dezelfde vrienden, indien ze daartoe werden verzocht, zoals nu het geval was, op dezelfde nauwkeurige wijze zijn wens zouden hebben uitgevoerd, punctueel getrouw, zoals dat ook hoort.

Het heeft mij anderzijds geenszins verbaasd dat hij kerkelijk wou begraven worden. Tijdens één van zijn laatste bezoeken bij ons thuis sprak hij over Jezus. Dit naar aanleiding van het boek van Feitse Boerwinkel, Méér dan het gewone dat hoofdzakelijk over de Bergrede handelt. (Noteer dat het hierin eigenlijk over ethiek gaat). Zijn woorden kan ik mij niet meer tekstueel herinneren, daarom beperk ik mij tot de mededeling dat hij diep onder de indruk

Begrafenis van Gilliams 22-10-1982). (AMVC)

was van de Zaligsprekingen die hij had herlezen.

De laatste maal dat hij bij ons was, een paar dagen voor zijn dood, zei hij dat hij de Matthäus Passion van Johann Sebastian Bach opnieuw had beluisterd: ‘De schoonste geloofsbelijdenis die men zou kunnen uitspreken’. Hij zei ook dat hij graag, voor hij zou sterven, nog eens naar Colmar wou reizen om het Isenheimer Altar van Grünewald terug te zien. Ik haalde toen uit onze bibliotheek een brochure, die wij twee jaar tevoren vandaar hadden meegebracht. Bij het gezamenlijk bekijken van de afbeeldingen merkte mijn vrouw op, dat de kroon van Maria op één van de zijluiken, dezelfde vormgeving vertoont als de vingers van de stervende Jezus op het centrale paneel. ‘Ja,’ zei Maurice, ‘in dat hele werk zit diezelfde kramp’. (En hij, die vroeger zo vaak en zo lang ziek was geweest, wist zeer goed wat dat betekende: de kramp). Later vernam ik dat hij nog diezelfde dag 's avonds, bij iemand op bezoek was, waar een groot kruisbeeld aan de wand hing. Stilzwijgend, zichtbaar diep bewogen, was hij het een lange tijd blijven aanstaren.

Maurice Gilliams heeft, daar ben ik diep van overtuigd, reeds lang voor hij tijdens de maanden van 1982 geregeld bij ons te gast was, bewust naar zijn dood toe geleefd, en op zijn laatste levensweg Jezus (opnieuw) ontmoet. Wij kunnen voor zijn hoogstpersoonlijke geestelijke ontwikkeling, in ongeloof en in geloof, slechts het meest elementaire respect opbrengen dat men aan de nagedachtenis van elk rechtgeaard, eerlijk zoekend mens verschuldigd is.