Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 46

[p. 187]

Piet Swimberghe
Vlaamse tegels

‘Het verspreidingsgebied en de productiecentra van Vlaamse inlegtegels situeren zich van Midden-West-Vlaanderen, over de Westhoek tot Zuid-West-Vlaanderen en Frans-Vlaanderen.’

De Vlaamse inlegtegels zijn enkel sant in eigen land: daarbuiten zijn ze nauwelijks bekend. In buitenlandse studies over tegels worden ze slechts sporadisch vernoemd. De meeste auteurs weten niet hoe en waar ze in tijd en ruimte te situeren. Ze denken dat het om vloertegels gaat uit de late Middeleeuwen. De reden waarom ze de bal misslaan ligt voor de hand: de literatuur over het onderwerp is gering en de tegels worden in weinig musea deskundig geëxposeerd. Om eerlijk te zijn geven we toe dat het niet zo gemakkelijk is om de Vlaamse tegels juist toe te schrijven. Daar gaan we straks dieper op in.

Voor de basisliteratuur verwijzen we naar twee boeken. Vooreerst het werkje Oude Westvlaamse Tegels van Paul De Knock, uitgegeven in 1976. Deze tegelbakker en verzamelaar speurde jarenlang het platteland af en bracht heel wat gegevens over de productie, de herkomst en de ouderdom aan het licht. Zijn ruime technische bagage heeft hem daarbij duidelijk geholpen. Hij is ook medeauteur, samen met Willie Tillie en A. Malfait van het werk Vlaamse haardtegels uit 1987. Beide publicaties richten zich vooral op West-Vlaamse tegels en vertellen minder over de productie in Frans-Vlaanderen. Hoewel er ginds niet minder werd geproduceerd. Bovendien is de Franse productie van hoge kwaliteit.

Meteen voel je het probleem aan van de Vlaamse tegels. Doordat ze slechts in een kleine regio voorkomen dringt hun belang nauwelijks door bij buitenlandse musea, verzamelaars en kunsthistorici. Daarom worden ze in bijna alle talen verzwegen. Bovendien komen ze uit een landelijke regio, behalve in Noord-Frankrijk vind je er geen grote steden. Over de landsgrens ging de aandacht van de meeste kunsthistorici naar de faienceproductie die in Lille en Saint-Omer hoge toppen schoor.

Veel verzamelaars blijven de Vlaamse inlegtegels als Torhouts aardewerk beschouwen. Beide naslagwerken plus de vele publicaties van de laatste jaren over Torhouts aardewerk bewijzen dat daar niets van aan is. Volgens De Knock werden er in Torhout zelfs geen tegels met leeuwen gemaakt, enkel punttegels. Roeselare en Izegem waren in het midden van de provincie veel belangrijkere centra.

Dat deze Vlaamse wandtegels in een landelijke context thuishoren blijkt ook uit de vindplaatsen. Vooral landelijke huizen werden ermee betegeld. Voor rijkere gebouwen, zoals kloosters en abdijen werd de duurdere faiencetegel verkozen. De tegels werden aangewend om plinten mee te bezetten van keukens, eetkamers, gangen en toiletten. Dat kon gaan van een heel lage plint van één tegel hoog tot een fries van één meter hoog bedoeld om opstijgend vocht tegen te houden. De tegels beschermen ook de muur tegen beschadigingen. Daarnaast werd de Vlaamse inlegtegel vooral gebruikt om stookplaatsen mee te bezetten. Voor de brandplaats zelf werden vanzelfsprekend vuurvaste stenen gebruikt of tegels met een mangaankleurig glazuur. De zijwanden van de haard werden bezet met de versierde tegels.

Verspreiding

Het verspreidingsgebied en de productiecentra situeren zich van Midden-West-Vlaanderen, over de Westhoek tot Zuid-West-Vlaanderen en Frans-Vlaanderen. Noord-West-Vlaanderen hoort daar niet bij. In Brugge en omstreken werden geen inlegtegels gemaakt of gebruikt. De weinige tegels die voorkomen in de Zwinstad werden elders gerecupereerd en eind vorige of begin deze eeuw heringemetseld. In Brugge werden de wanden eertijds bekleed met faiencetegels, afkomstig uit Vlaanderen en Nederland. De inlegtegels komen zelfs nauwelijks voor in de streek tussen Brugge en Torhout. Eenmaal in de regio rond Roeselare, Meulebeke, Izegem, Torhout en Tielt zijn ze alom present in oude gebouwen.

Bakenen we het verspreidingsgebied af, dan stellen we vast dat de inlegtegels nauwelijks buiten de productiecentra werden verspreid. De Poperingse tegels werden wel tot een heel eind buiten de stad verkocht, maar bijvoorbeeld niet in Oost-Vlaanderen of in Brabant. Het bewijs dat dit keramisch product vooral in de eigen regio werd geapprecieerd. In de rest van Vlaanderen werden gedurende de zeventiende en de achttiende eeuw faiencetegels aangewend. In sommige streken, zoals rond Kortrijk en Rijsel, werden beide soorten, inleg en faience, door elkaar gemaakt en gebruikt.

Dus zit de verspreiding van de Vlaamse inlegtegels geprangd tussen regio's waar faiencetegels werden aangewend. Enerzijds de streek van Brugge tot in de buurt van Kortrijk en anderzijds, in Noord-Frankrijk, het gebied van Rijsel tot in Deverne (Desvres), met een grote productie aan tinglazuurtegels in Nederlandse stijl.

Fabricage

Het is hoogtijd om een kijkje te nemen in de tegelbakkerij. In tegenstelling tot de faiencetegels werden inlegtegels niet in gespecialiseerde tegelbakkerijen gemaakt. Ze kwamen samen met bakstenen, dakpannen en vaatwerk uit de pottenbakkerij. Ze behoren ook qua materiaal tot het pottenbakkersgoed met roodbakkende klei als basisbestanddeel. Voor de versiering greep de pottenbakker naar witbakkende klei, ook pijpaarde genoemd, uit de streek van Doornik. De combinatie van beide kleisoorten schept problemen: de krimp van beide soorten moet immers op elkaar worden afgestemd. Opvallend veel inlegtegels zijn kromgetrokken of verliezen hun witte decoratie. Is de witte klei te mager dan schilfert de pijpaarde af.

De Izegemse pottenbakkers voorzagen de tegels met een extra decoratie: op het slib werd wat koperoxyde aangebracht met een penseel. Deze tegels zijn goed herkenbaar aan de groene versiering. De materiaalkeuze én de vervaardigingstechniek waren eenvoudig. Na het kneden werd de klei in een vierkant raampje gedrukt, op ongeveer dezelfde wijze werden bakstenen gemaakt. De natte klei zakte met een klopje uit het raam en werd op een tafel gelegd, bestrooid met zand. Nadat de tegel lichtjes was gedroogd werd een houten mal waarin een motief was uitgesneden, op de tegel gelegd. Met een hamer werd de versiering een tweetal millimeter diep geklopt. Het

[p. 188]

ontstane reliëf werd opgevuld met vloeibare pijpaarde. Het procédé van inlegwerk is eeuwenoud en werd in de Middeleeuwen veel gebruikt voor vloertegels. Nadien moesten de tegels een paar weken drogen. In die periode konden ze tot 15 procent krimpen. Daarna werden ze voorzien van een laag loodglazuur. De glazuurbrij werd er door middel van een potje, boven een kuip, tegen gegoten.

De tegels werden per twee op hun zijkant in de oven geplaatst. Aan sommige

Van alle Vlaamse centra was Poperinge de belangrijkste, zeker voor de productie van de leeuwentegels. Deze tegel werd er begin 18de eeuw gebakken. (Collectie Brugge, De Knock)
(Foto: Oostkamp, J. Breyne)

tegels is dit duidelijk te merken aan het afgelopen glazuur. De lading pottenbakkersgoed werd voorgebakken aan ten hoogste 250 ^oC, om de tegels goed te laten drogen. Vervolgens werd er flink opgestookt tot 950 ^oC. Eenmaal deze temperatuur bereikt was, liet men de oven een volledige dag afkoelen.

Kleurverschillen laten toe de tegels min of meer te lokaliseren Veel Poperingse tegels hebben donkere stipjes door de aanwezigheid van deeltjes ijzer in de klei. De klei van Torhoutse tegels is meestal wijnrood. De tegels uit Roeselare en Izegem hebben een oranje tint.

Verband

Technisch gezien zijn inlegtegels nauw verwant aan vloertegels uit de late Middeleeuwen. Van een duidelijke historische band is er geen sprake. Tegen het einde van de Middeleeuwen werden bij ons nog amper inlegtegels voor vloeren gemaakt. De Vlaamse wandtegels zijn veel jonger, ze werden vanaf het einde van de zeventiende eeuw gemaakt tot in de twintigste eeuw. Ook de versiering verschilt: we vinden nauwelijks motieven van de Vlaamse inlegtegels terug bij de Middeleeuwse vloertegels.

We wijzen erop dat gelijktijdig met de majolicategels in het midden van de zestiende eeuw vloertegels van rood aardewerk versierd met slib op de markt verschenen. Daarvoor werden ornamenten van de majolica overgenomen: geometrische patronen gevuld met gestileerde bladeren. Je hebt zestien stuks nodig voor een volledig rapport.

Deze radertegel met lelies in de hoeken komt uit Roeselare en werd in de 18de eeuw gemaakt. (Collectie Brugge, De Knock)
(Foto: Oostkamp, J. Breyne)

Stijlkundig sluiten deze tegels aan bij de majolica uit de tweede helft van de zestiende eeuw. Ze werden hoogstwaarschijnlijk ook in Antwerpen gemaakt. Deze vloertegels van rood aardewerk zijn zeldzaam en werden tot hiertoe nauwelijks bestudeerd. J.D. van Dam heeft er in 1984 een bijdrage aan gewijd in het Nederlandse tijdschrift Tegel.

Maar echt verband houden met de Vlaamse inlegtegels doen deze vloertegels niet. De productie van deze ornamenttegels stopte trouwens in het begin van de zeventiende eeuw: een kleine eeuw voor de verschijning van de eerste leeuwentegels.

Dus nemen de Vlaamse inlegtegels in de keramiekkunst van de Nederlanden een unieke plaats in. Buiten de Lage Landen werden van de zeventiende tot de achttiende eeuw wel vrij veel wandtegels van aardewerk versierd met slib gemaakt, ondermeer langs de oevers van Maas en Rijn. In gebieden waar de volkskunst in de voorbije twee eeuwen een opbloei kende, zoals ook in West- en Frans-Vlaanderen. De meeste wandtegels uit Duitsland en Frankrijk zijn evenwel versierd met sgraffito en slibwerk aangebracht met een ringeloor, niet met inlegwerk.

Versiering

Veel verschillende soorten inlegtegels zijn er niet. De gebruikte motieven zijn beperkt, maar elk bedrijf en generatie zorgde voor nieuwe variaties.

De leeuwentegels springen het meest in het oog. Ze maken bovendien tweederden uit van de productie en werden door vele centra geproduceerd. De versiering

Lelietegels waren zowel in West- als in Frans-Vlaanderen populair. De meeste komen van over de Schreve. Deze tegel is van Roeselaarse makelij en is 18de-eeuws. (Collectie Brugge, De Knock)
(Foto: Oostkamp, J. Breyne)

is vrij stereotiep opgebouwd: de staande leeuw is het centrale motief. Op de zijkant prijkt een scherpe hoek, de zogenaamde geer. Als hoekmotief zien we meestal een lelie achter een dubbele kwartcirkel. In een volledig tegelveld zorgt dit voor een patroon van cirkels en ruiten.

Kleine details verraden de ouderdom en de herkomst. Van achttiende-eeuwse leeuwentegels uit Poperinge staat de leeuw met een poot op de onderste geer. De oudste tegels hebben leeuwen met grote klauwen. Leeuwen uit de Westhoek hebben een enkele geer, exemplaren uit Frans-Vlaanderen en Midden-West-Vlaanderen hebben een dubbele geer. Van sommige leeuwentegels verschilt de opbouw, de lelies en cirkels zijn vervangen door bloemen en de leeuw staat in een medaillon. Geheel uitzonderlijk zijn de tegels versierd met een leeuw met een klauw op een bol, of met een zwaard of een schild in de poot.

Na de leeuwentegels komen de lelietegels het meest voor. Ze werden voornamelijk in Frans-Vlaanderen gemaakt, hoewel er ook bekend zijn uit Poperinge, Menen, Roeselare en Izegem. Bij de meeste

[p. 189]

lelietegels staat de bloem centraal. In de achttiende eeuw werd de lelie in Frankrijk, Poperinge en Menen bekroond met een anjer. Doorgaans werd de lelie verlevendigd met een ajourversiering. Uit Roeselare en Izegem komen radertegels met lelies die lijken op de middeleeuwse voorbeelden.

Radertegels vormen overigens een aparte groep met een uitzonderlijk decoratieve waarde. Op een veld van vier neemt het tandrad een centrale plaats in. Ze komen uit Midden- en Zuidwest-Vlaanderen.

In de 18de eeuw waren radertegels erg populair in de streek van Roeselare-Izegem en in Kortrijk. Dit zijn Kortrijkse tegels. (Collectie Brugge, De Knock)
(Foto: Oostkamp, J. Breyne)

De cirkel is meestal groen. Er bestaan allerlei variaties van, versierd met sterren, tulpen, lelies en stippen.

Met dit laatste motief, de stip, belanden we bij de zogenaamde punttegels. Sommige zeldzame punttegels zijn opgebouwd als radertegels en komen uit Kortrijk en Izegem. De wafel- of ruittegel is nauw verwant aan de punttegel. Meestal vullen stippen of lijntjes het ruitpatroon. Het motief is simpel, maar bevallig. De fraaiste exemplaren komen eveneens uit Izegem, Tielt en Roeselare. Daarvan werden de veldjes gevuld met bloemen in plaats van stippen.

De palmettentegel behoort ongetwijfeld tot een van de meest geslaagde creaties. Hij komt voornamelijk uit de Westhoek en Frans-Vlaanderen. Lille was er een belangrijk productiecentrum van. Niet verwonderlijk: de palmet is een motief uit de empirestijl die vanuit Frankrijk onze streken binnendrong. Deze tegels kunnen we min of meer dateren: ze kwamen vanaf begin vorige eeuw in productie.

Ten slotte belanden we bij de uitzonderingen. Vooreerst zijn er de diertegels. In Hooglede werd ooit een schouw bekleed met diertegels versierd met slib aangebracht met de ringeloor. Een gesigneerde tegel uit dit ensemble bewijst dat ze uit 1780 dateren en gemaakt waren door Joannes Baert uit Izegem. In die streek werden nog tegels gevonden uit dezelfde periode met gelijkaardige versieringen.

Ook ruitertegels met Sint-Joris zijn zeldzaam. Ze zijn meestal vroeg achttiende-eeuws en gemaakt in de Westhoek en Frans-Vlaanderen. Deze tegels werden niet

Bij de wafeltegels, een Izegemse specialiteit, werd zowel met reliëf als groen glazuur versierd. Deze tegel is 18de-eeuws. (Collectie Brugge, De Knock)
(Foto: Oostkamp, J. Breyne)

zelden gebruikt om de gebouwen van schuttersgilden op te sieren. Sommige exemplaren zijn voorzien van de letters ‘S’ en ‘G’: Saint-Georges.

Tot de uitzonderingen behoren ook een reeks late ornamenttegels. We denken ondermeer aan de vierpassen met bloemen, vervaardigd in Kortrijk. Deze jongere tegels zijn zwak van vormgeving. Hun versiering is min of meer geïnspireerd op de vloertegels van cement die eind vorige eeuw de markt overspoelden.

Centra

Sommige centra hebben zich duidelijk gespecialiseerd. Dit laat ons toe om bepaalde types min of meer geografisch te situeren. In Poperinge waren de belangrijkste ateliers van de Westhoek en we vinden er de oudste tegels. De stad had befaamde pottenbakkerijen. Het oudste atelier lag op het Burgemeester Bertenplein. In de achttiende eeuw waren er vier voorname pottenbakkersfamilies, Mavaut, Crousel, De Bads en Berat. Poperinge is bekend voor zijn mooie leeuwentegels en palmettentegels. Naast Poperinge was in Diksmuide de pottenbakkerij van Doolaeghe belangrijk.

In Zuid-West-Vlaanderen waren er drie centra: Kortrijk, Menen en Wervik. Tegels uit deze bakkerijen zijn nauw verwant aan types uit Frans-Vlaanderen. Uit Kortrijk zijn ons radertegels en vierpassen bekend.

Midden-West-Vlaanderen neemt een aparte plaats in. In deze regio treffen we ondermeer unica aan versierd met de ringeloor. Naast Roeselare was vooral Izegem belangrijk. Daar komen de mooie tegels met groen glazuur vandaan, ondermeer gemaakt in de ateliers van Roose en Baert. De mooiste radertegels komen uit dit centrum. In Torhout zijn minder tegels gemaakt dan algemeen wordt aangenomen. In de achttiende eeuw werden er vooral punttegels zonder groen gemaakt.

Frans-Vlaanderen werd tot hiertoe onvoldoende bestudeerd. Rijsel, Kassel, Belle en Sint-Omaars waren de belangrijkste leveranciers. Vermoedelijk waren er daarnaast nog centra. Veel Noord-Franse tegels zijn behoorlijk oud. Vermoedelijk werden de ruwe inlegtegels in deze regio verdreven door de fijnere faiencetegels die ginds vanaf midden achttiende eeuw overal werden gemaakt. Hoewel de productie zich zeker tot diep in de negentiende eeuw gehandhaafd bleef.

Datering

Het dateren van de Vlaamse inlegtegels is niet eenvoudig, omdat bepaalde types een lang leven waren beschoren. De oudste tegels, meestal met een leeuw, stammen vermoedelijk uit het einde van de zeventiende eeuw. Om de datering op punt te stellen dient er nog historisch onderzoek te worden verricht in oude gebouwen. Daarom is het heel belangrijk om authentieke wanden te bewaren en te bestuderen. De meeste tegels stammen uit de achttiende en de negentiende eeuw. Eind vorige eeuw kwam de productie op een laag pitje te staan. Althans voor de tegels bestemd om haarden en plinten van gewone woonhuizen te versieren. Er was wel een kleine heropleving door het succes van de neogotiek. Een aantal buitenplaatsen en openbare gebouwen, zoals het station van Oostende, werden met inlegtegels verfraaid. In de twintigste eeuw stierf de inlegtegel een stille dood. In Poperinge werden de laatste tegels in 1952 gebakken door de firma Ver Elst-Dupont. Daarmee werd een punt gezet achter ruim twee vruchtbare eeuwen tegelkunst.