Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 46

[p. 174]

Marie Christine Laleman
Strijd tegen concurrentie
Over aardewerk in het 17de-eeuwse Vlaanderen

‘Het belangrijkste aardewerk dat in het 17de-eeuwse Vlaanderen werd geproduceerd was ongetwijfeld het rode aardewerk.’

Het aardewerk dat in de 17de eeuw in Vlaanderen werd geproduceerd, kan niet uit zijn meer algemene ontwikkelingslijn worden geïsoleerd. Het is geen goed omschreven evolutiefase binnen de geschiedenis van de keramiek. Men bouwde voort op reeds verworven kennis en op beproefde mogelijkheden. In dat opzicht sluiten de 16de en de 17de eeuw nauw bij elkaar aan. Toch waren er in de 17de eeuw ook een aantal nieuwe tendensen die deze periode op keramisch vlak enige eigenheid toebedelen. Enkele aspecten van dit verhaal worden hier bondig geschetst.

Wat is thans geweten over de productie van aardewerk in Vlaanderen in de 17de eeuw? De weliswaar beperkte en erg onvolledige kennis is afhankelijk van reeds uitgevoerd wetenschappelijk onderzoek en gepubliceerde studies. Daarbij zijn er verschillende uitgangspunten te onderscheiden.

De archeologen zijn de onderzoekers bij uitstek van de materiële cultuur. Vrijwel alle opgravingen in Vlaanderen

Opgraving van 17de-eeuwse pottenbakkersafval in de Bijlokesite, Gent, 1995
(Foto: Gent, Dienst Stadsarcheologie)

brengen postmiddeleeuwse structuren, sporen en vondstengoed aan het licht. Het gaat meestal om massa's archeologica, van kleine fragmenten tot min of meer volledige stukken. Het is niet steeds mogelijk om de herkomst van de voorwerpen te bepalen. Men neemt aan dat de meeste voorwerpen in rood aardewerk van lokale of regionale makelij zijn. Er werden echter ook roodgebakken producten ingevoerd. De witbakkende waar kan zowel een lokaal product als import zijn. Dit geldt ook voor majolica en faience, terwijl steengoed en porselein zich duidelijk als import laten identificeren. De begrippen ‘lokaal’ en ‘regionaal’ zijn uiteraard anders voor elk deelgebied van Vlaanderen. De interactie tussen deze deelgebieden is voor archeologen niet makkelijk te achterhalen. Alleen in het geval van misbaksels die als ovenafval werden weggeworpen, krijgt men thans langs archeologische weg een beter inzicht in een aspect van de lokale productie. De belangrijkste vondsten tot op heden zijn ongetwijfeld de restanten van majolicaproductie uit het derde kwart van de 17de eeuw die in 1995 in de Gentse

Een ‘dobbelpot’ in rood aardewerk Brugge, Hof van Watervliet (Foto: Assebroek, J. De Meester)

Bijloke werden opgegraven. Andere misbakken producten of voorwerpen met fouten die bij het vormen, bakken of versieren ontstonden, komen als geïsoleerde stukken geregeld aan het licht. Ze zijn eerder als tweederangsproducten te beschouwen, die wellicht als goedkopere waar werden verhandeld.

De studie van de archeologica uit postmiddeleeuwse tijd kent slechts een langzame opgang sedert de jaren '70. Bij de meeste uitgewerkte vondstcomplexen blijft een precieze datering moeilijk. Dit blijkt onder meer uit de diverse vondstgroepen uit bijvoorbeeld Mechelen, Antwerpen, Brugge, Damme, Deinze, Gent, Gistel, Leuven, Tienen, het Waasland, het Oudenaardse en tal van andere plaatsen waarover tot nog toe werd gepubliceerd. Externe gegevens zoals bijvoorbeeld de door documenten gestaafde bouwgeschiedenis van het pand op de plaats waar de vondstengroep werd ontdekt, kunnen leiden tot een meer nauwkeurige datering ervan en leggen de basis voor een beter chronologisch inzicht van wat in het 17de-eeuwse Vlaanderen werd gebruikt en geproduceerd. Enkele uitgewerkte vondstcomplexen, zoals het materiaal uit een beerput in het Hof van Watervliet in Brugge of de afvalputten uit de infirmerie van de Gentse Sint-Pietersabdij, overspannen een lange periode, ruimer dan de 17de eeuw, waardoor het moeilijker is om de stukken uit die periode af te scheiden van zowel oudere als jongere voorwerpen. Dergelijke vondstcomplexen illusteren echter wel de mate-

[p. 175]

riële cultuur, de leefomstandigheden en het wooncomfort van respectievelijk de rijke Brugse familie de la Coste of de zieke monniken in de machtige Gentse Sint-Pietersabdij.

Behalve de studie van het materiaal is er ook de verdere vraagstelling die uit het archeologisch materiaal voortvloeit. De samenstelling van de vondstengroep, de karakteristieken van de stukken evenals de verhoudingen tussen lokale of regionale producten en import kunnen gegevens aanreiken over productie, handel, distributie, leefcultuur in verscheidene sociale contexten, en zo meer. In enkele deelgebieden werden goed onderzochte en beter bestudeerde vondstgroepen met elkaar vergeleken om bepaalde van die vragen te kunnen beantwoorden. De vergelijking van verschillende contexten uit het Waasland, met verscheiden sociale achtergrond, liet voor de 17de eeuw een vrij constant algemeen beeld zien met een dominant overwicht van het rode aardewerk (93 tot 94%) tegenover een zeer beperkt percentage steengoed (5 tot 6%) en eerder uitzonderlijk enkele andere stukken. De vergelijking van enkele Gentse vondstcomplexen met overwegend 17de-eeuws materiaal toont een ander beeld, dat niet enkel door de sociale status van de vindplaatsen kan worden verklaard. Mogelijk spelen het stedelijke milieu en de aard van de stad hierbij een belangrijke rol. De materiële cultuur in de grote of kleine steden vertolkte zich wellicht anders dan op het platteland zoals Verrebroek of zelfs in de eerder gegoede sites buiten het stedelijk milieu zoals het Bordburehof in Bazel of het Castrohof in Sint-Niklaas.

De inbreng van de kunsthistorie en de volkskunde voor de kennis van het 17de-eeuwse aardewerk in Vlaanderen was de jongste twee decennia vrij beperkt. De kunsthistorische benadering richt zich trouwens vooral tot museumstukken, hoofdzakelijk hoge kwaliteit of meer versierde producten. Door schattengraverij kwamen ook talrijke stukken in particuliere collecties of musea terecht. Het ontbreken van de precieze vondstomstandigheden beperkt hun betekenis. Het onderzoek van iconografische bronnen zoals 17de-eeuwse schilderijen met afbeeldingen van keramisch vondstengoed leverde wel een interessante bijdrage voor een betere kennis van het thema dat hier aan de orde is.

Ten slotte is er ook het onderzoek naar de geschreven bronnen met betrekking tot de productie van aardewerk of de organisatie van de productie. De hoeveelheid archieven die in Gent werd ontleed en de rijke informatie die daaruit kon worden afgeleid, werd vooralsnog nergens elders geëvenaard. Deze bronnen geven inzichten over de pottenbakkers en hun families, hun

Overzicht van rood aardewerk
Brugge, Burg afvalput (Tekening: Brugge, Archeologische Dienst)

huizen en werkplaatsen, de inrichting van het bedrijf, grondstoffen, productie en afzet, evenals over de pottenbakkersnering en wettelijke voorschriften. De beperkte geschreven informatie die thans ook voor Brugge bekend is, ligt volledig in dezelfde lijn. De bijdrage van de geschreven inlichtingen voor de kennis van de 17de-eeuwse aardewerkproductie is dus erg onevenwichtig, wat tot een vertrokken beeld zou kunnen leiden. Over pottenbakkersbedrijvigheid buiten stedelijke context is thans immers weinig bekend. Tot de uitzonderingen behoort Meerbeke (bij Ninove) dat in de Gentse bronnen als een belangrijk pottenbakkerscentrum stond aangeschreven, waar de ‘beste en sterkste aarden potten van Vlaanderen’ werden gemaakt.

Een probleem blijft de relatie tussen de geschreven informatie en de materiële documenten. Slechts in uitzonderlijke gevallen kunnen bodemvondsten en archiefinlichtingen met elkaar worden verbonden. Dit was onder meer het geval voor de majolicabedrijvigheid in Gent in de tweede helft van de 17de eeuw. Over het algemeen geven de diverse bronnen complementaire informatie. Eén van de moeilijkheden komt

[p. 176]

bijvoorbeeld voort uit de terminologie. Wanneer in boedelstaten of inventarislijsten voorwerpen worden opgesomd, dan is het moeilijk te achterhalen aan welk voorwerp een bepaalde naam beantwoordt. De thans gebruikte wetenschappelijke termen om aardewerk, grondstoffen, vormen en siermotieven aan te duiden is immers niet op het 17de-eeuwse taalgebruik gebaseerd.

De belangrijkste groep die in het 17de-eeuwse Vlaanderen werd geproduceerd was ongetwijfeld het rode aardewerk.

Hengselpotten, een steelpan en vuurtesten Brugge, Hof van Watervliet
(Foto: Assebroek, J. De Meester)

Het gaat meestal om bruinrood tot roodgebakken stukken, waarvoor men de grondstof ter plaatse of op een vrij korte afstand kon verkrijgen. Naar kwaliteit toe werden zowel minder verzorgde als fijn afgewerkte producten vervaardigd. Behalve bij sommige vormen werden beide zijden van doorzichtig loodglazuur voorzien. In tegenstelling tot vroeger werd dit meestal nogal dik opgelegd, wat leidde tot een vaak glanzend effect. De toevoeging van mangaan, vanaf de tweede helft van de 16de eeuw, gaf het glazuur een donkerder tint. Door toevoeging van kopervijlsel bekwam men groen glazuur. Het aanbrengen van doorzichtig loodglazuur op een dun laagje witte kleipap of engobe zorgde voor een geel effect. De witte klei moest worden ingevoerd en kwam wellicht in Vlaanderen vanuit de Doornikse regio of vanuit de Maasvallei. Die witte aarde werd ook benut voor het aanbrengen van siermotieven. Courant was de slibdecoratie waarbij eenvoudige motieven zoals een bloem of een vogel, omringd door concentrische lijnen, door middel van een ringeloor in slierten werd aangebracht. Kenmerkend voor de tweede helft van de 17de eeuw was de slibkrasdecoratie waarbij eerst een laagje witte slib werd aangebracht waarin dan de tekening werd gekrast. Het decor tekent zich dan derhalve in rood tegenover een witgele achtergrond af. Binnen de rode waar is een rijk gamma van groepen en vormen. Algemeen gezien kan gesteld dat de vormen in grote lijnen dezelfde bleven vanaf de late Middeleeuwen tot de 18de of zelfs 19de eeuw. De evolutie is vooral aan details te zien en schijnt zich pas zeer langzaam te hebben voltrokken. Van een hele reeks voorwerpen is de functie eenduidig en duidelijk. Vormspecialisatie was trouwens een van de kenmerken die aan het eind van de 17de eeuw alvast sterker waren dan voorheen. Andere objecten kunnen voor meerdere doeleinden gebruikt zijn. Het keukengerei is bij de rode waar alvast goed vertegenwoordigd. Verder is er eet-, tafel- en schenkgerei, huisraad die met verwarming, verlichting, hygiëne of buitenvoorzieningen te maken heeft. De ‘grapen’ werden in de 17de eeuw steeds meer vervangen door steelkommen op drie massieve pootjes, voorzien van een brede bandrand met dekselgeul en met een massieve of holle greep. De gietsneb en de steel werden vaak door vingerafdrukken gemarkeerd. Kruiken en kannen van rood aardewerk, voorzien van een bandvormige rand en met ribbelgroefversiering, zijn meestal niet zo talrijk aanwezig. Ze werden wellicht vooral in de keuken en in gewone huissituaties benut. Elders hadden ze ongetwijfeld sterke concurrentie van het metalen schenkgerei en het geïmporteerde steengoed. Schotels en schalen komen in alle maten en talrijke varianten voor. De grootste hebben een diameter van meer

Rood aardewerk
Gent, Sint-Pietersabdij (Foto: Gent, Dienst Stadsarcheologie)

dan 30 cm. Ook bij de kommen of teilen is de variatie zeer groot, met diverse types van kleine kommen. De soms rijk versierde borden en kommen hadden zeker niet enkel een utilitaire functie. Heel specifiek zijn de vuurtestjes of kleine vierkante bakjes op pootjes, voorzien van een grijpoor of handvat. Ze werden gevuld met houtskool waarmee de pijpen werden aangestoken. De aanmaak van dit soort voorwerpen verwijst naar de gewijzigde leefcultuur. Vanaf het begin van de 17de eeuw werden in Vlaanderen tabaksplanten geteeld en kort na 1600 werden in Noord-Nederland de eerste kleipijpjes vervaardigd. Ze werden massaal naar het zuiden uitgevoerd en pijproken werd mode. Kamerpotten zijn heel courant. Hoewel ze vanaf de 15de eeuw ook in andere materialen werden vervaardigd, bleven de kamerpotten in rood aardewerk de goedkoopste en kenden derhalve een lang bestaan met slechts weinig vormevolutie. Nieuw in het 17de-eeuwse vondstengoed zijn blijkbaar ook de komfoortjes: deze complexe potten op pootjes hadden een min of meer bolvormig lichaam met openingen in de wand; dat gedeelte werd met houtskool gevuld; op de uitsteeksels bovenaan kon een recipiënt worden geplaatst dat zo kon worden opgewarmd. Andere testjes werden in een houten bankje gevat en deden dienst als voetverwarmer. Ook hengselpotten konden met houtskool worden gevuld en werden voor verwarming gebruikt. Tot de inmiddels bekende huisraad horen verder steelpannetjes, vergieten, kandelaars, napjes, zalfpotjes, bekertjes, spaarpotten, dubbelpotten. De bloempotten en de spreeuwpotten (vogelkastjes) hoorden op het erf, in de tuin of

[p. 177]

de binnenplaats thuis. Deze stukken werden meestal niet geglazuurd. Boedelstaten tonen wel aan dat de bloempotten 's winters in een keuken of bijhuis werden ondergebracht.

Doorgaans is het niet mogelijk de voorwerpen in rood aardewerk aan een bepaald pottenbakkersatelier of een productiecentrum toe te schrijven. Een kleine minderheid van rode waar moet uit Noord-Holland, Noord-Frankrijk of de Duitse Werra- en Wesergebieden geïmporteerd

Vuurtestje, bestemd voor het pijproken Brugge, Hof van Watervliet (Foto: Assebroek, J. De Meester)

zijn. Enkel voor de versierde, typologisch goed herkenbare stukken heeft men meer zekerheid.

Het archiefonderzoek naar de 17de-eeuwse pottenbakkersnijverheid in Gent geeft een overzicht van de meester-pottenbakkers die er toen werkzaam waren. Het waren familiebedrijven en tussen de pottenbakkersfamilies waren talrijke contacten. Er werd onder elkaar gehuwd en bij de opmaak van schattingen naar aanleiding van sterfgevallen deed men een beroep op collega's pottenbakkers. Elke meester-pottenbakker mocht een leerling en verschillende knechten tewerkstellen. Verscheidene pottenbakkerijen zijn precies te lokaliseren: Dierkens aan de Korte Schipgracht, Van Eechaute aan het Meerhem, De Vliegere aan de Nederkouter bij de Leie en Van der Schelden aan de Brabantdam bij de Schelde. De ligging aan het water bood zeker voordelen zowel voor de aanvoer van grondstoffen als voor de afzet van de afgewerkte producten naar andere plaatsen in Gent en naar verder afgelegen gebieden. Behalve het woonhuis van de pottenbakkersfamilie omvatte de eigendom een werkhuis of werkplaatsen en een winkel. In die laatste werden niet alleen de eigen producten verkocht maar ook de grondstoffen zoals klei (rode en witte aarde) en brandhout evenals ander geïmporteerd vaatwerk, onder meer glas, fijne en grove kristal en steengoed. Er is meestal ook sprake van majolica, zonder vermelding van de herkomst. Uit de context kan evenwel worden opgemaakt dat deze pottenbakkers geen of slechts zelden aardewerk met tinglazuur vervaardigden. Uit de lijsten met achterstallige betalingen van deze 17de-eeuwse pottenbakkers blijkt dat zij niet enkel voor de eigen stad en het omringende randgebied produceerden. Er werd uitgevoerd langs Schelde en Leie, tot in Noord-Frankrijk. De bewaard gebleven bescheiden geven voor de volle 17de eeuw een afzet van 70 tot 77% naar Oudenaarde, op zich geen absoluut, maar toch wel een veelzeggend gegeven. De kruiken in rood aardewerk, voorzien van een gekruist sleutelmotief, kunnen als huismerk van de Sint-Pietersabdij worden geïnterpreteerd en werden wellicht door de Gentse pottenbakkers gemaakt, waarvan we weten dat zij zowel afgewerkte producten als klei aan de abdij leverden.

Een niet onbelangrijke productie in de eigen stad betekent niet meteen dat het grootste gedeelte van het in Gent gevonden rood aardewerk in die ateliers werd vervaardigd. Er was ongetwijfeld een percentage import, zowel uit het buitenland als uit andere Vlaamse deelgebieden. Er waren in Gent zeker potten uit Meerbeke aanwezig. En ook andere pottenbakkers uit binnen- en buitenland wilden hun waar in Gent kwijt. De Gentse meesters trachtten dit met voorschriften en privileges te verhinderen en konden daarvoor rekenen op de steun van de stad en de aartshertogen. Zo werd er in 1612 besloten dat er geen Hollandse waar of ander vreemd goed in Gent mocht worden verkocht, tenzij door Gentse pottenbakkers en op de jaarmarkten die voor iedere leverancier open stonden. Op het navolgen van de voorschriften keek de ‘nering van de aardenpotmakers’ nauwkeurig toe en elke inbreuk trachtte men juridisch te regelen. De Brugse pottenbakkersnering verwees naar het Gentse voorbeeld om gelijkaardige privileges te bemachtigen en zo de eigen productie te beschermen tegen alle import, maar vooral tegen de bedreiging van aardewerk, wellicht vooral majolica en faience, die vanuit Noord-Nederland de Vlaamse markt kwam overspoelen.

Zelfs in steden of deelgebieden met een eigen productie van rood aardewerk, waren er gelijkaardige stukken uit andere Vlaamse centra en importwaar, wat het werk van de archeologen en de identificatie van een typisch Vlaamse productie zeker niet vergemakkelijkt. De verschillende productiecentra hebben zich waarschijnlijk vooral in details en siermotieven onderscheiden.

Een tweede aardewerkgroep die in de 17de eeuw zeker in Vlaanderen werd vervaardigd, is de witgebakken waar. De stukken met witte, gelige, grijze of roze scherf werden meestal hard gebakken en overdekt met loodglazuur. Dit werd doorgaans dik en egaal opgelegd. Een veel voorkomende combinatie toont geel glazuur aan de binnenzijde en groen glazuur aan de buitenzijde van het voorwerp. Over het algemeen vindt men dezelfde vormen als bij het roodgebakken aardewerk. Toch lijkt het keukengerei zeldzamer. Mogelijk heeft dit te maken met de kostbaarheid van de waar. De witte klei moest worden ingevoerd en maakte de stukken wellicht zeldzamer

Kommetje in rood aardewerk met slib Brugge, Hof van Watervliet
(Foto: Assebroek, J. De Meester)

en duurder. Dat witte klei bij de lokale pottenbakkers voorkwam, blijkt zowel uit de rode waar met slibdecoratie, als uit de boedellijsten van 17de-eeuwse pottenbakkerijen. Beide aardewerksoorten werden wellicht in dezelfde ateliers en mogelijk ook samen vervaardigd. Enkele roodgebakken stukken uit de Gentse Sint-Pietersabdij tonen sporen van aangebakken witbakkende producten. Wit aardewerk uit een afvalput aan de Gentse Oudburg draagt anderzijds sporen van rode aangebakken stukken. Dat de Vlaamse productie van witgebakken aardewerk in de 17de eeuw geen nieuwigheid was, blijkt onder meer uit uitzonderlijke voorbeelden als een fraai versierd potje uit het Musée Curtius van Liège met opschrift Ghendt A^o 1531. Toch wil dit niet zeggen dat alle stukken wit aardewerk in Vlaanderen zelf werden geproduceerd. Ook in dit geval moet men rekening houden met import, onder meer uit Frankrijk, zonder dat beide thans van elkaar kunnen worden onderscheiden.

Als derde groep die hier zeker dient te worden vermeld, is er het aardewerk met tinglazuur, in de hedendaagse vakliteratuur ook als majolica of faience aangeduid. In de 17de eeuw sprak men over gleiswerk, geleierswerck in diverse schrijfwijzen en va-

[p. 178]

rianten. Als basis gebruikte men zowel witbakkende als roodbakkende kleisoorten die goed werden vermengd, gewoonlijk fijn verschraald en goed gebakken. Na een eerste bakking werd het stuk geglazuurd: aanvankelijk werd de voor- of bovenzijde meestal met tinglazuur bedekt, terwijl men de minder of niet zichtbare delen nog van loodglazuur voorzag. Het ondoorzichtige witte tinglazuur leende zich bijzonder goed tot een monochrome of in meer uitzonderlijke gevallen polychrome decoratie. Vaak

Signatuur van de pottenbakkers Pieter Dierkens (met huismerk) en Jan van Eechaute (met pot) Gent, Stadsarchief (Foto: Gent, Stadsarchief)

werd de gedecoreerde zijde nog met een dun laagje loodglazuur overtrokken.

Aardewerk met tinglazuur werd reeds in de late Middeleeuwen in Vlaanderen geproduceerd. De majolicaproductie in de 16de eeuw was uitsluitend een Antwerpse aangelegenheid. Toen de stad terug in Spaanse handen kwam, kende de productie een inzinking en bloedde dood in het tweede kwart van de 17de eeuw. De laatst bekende majolicabakker in die stad was Vincent Montaly († vóór 1636/1637). Van daar uit werden de kennis, de technieken, de vormentaal en siermotieven over geheel Noordwest-Europa verspreid. Dit leidde onder meer tot een bloei van de majolicaproductie in verschillende Hollandse steden waaronder Utrecht, Gouda, Rotterdam, Haarlem en Delft. De massale import van Chinees porselein vanaf het begin van de 17de eeuw vroeg om reacties van de bestaande pottenbakkersbedrijven. Men ging dit porselein namaken. Deze imitaties ontwikkelden zich tot een eigen productie van aardewerk met tinglazuur aan beide zijden, in kokers vervaardigd en versierd met Chinese motieven zoals Wan Li-decors. In de 17de-eeuwse teksten wordt deze waar als ‘fijn Hollands porselein’ aangeduid. Het was een luxeproduct dat vooral vanuit Delft op ruime schaal naar het Zuiden werd uitgevoerd.

Vroeger dacht men dat majolica en faience in het 17de-eeuwse Vlaanderen slechts uitzonderlijk en gedurende korte tijd werden geproduceerd. Recent onderzoek noopt tot enigszins andere inzichten. Zo zijn er de misbaksels die in de Gentse bodem werden aangetroffen. Ze kunnen worden geassocieerd met twee majolicabedrijven die inmiddels ook archivalisch goed werden gedocumenteerd. In 1654 kon de Nederlander Piet Stockholm († 1665), die zijn vak in Delft bij Pieter Oosterlaen had geleerd, zich in afhankelijkheden van het Gerard de Duivelsteen vestigen. De majolicabakkerij, die volledig vernieuwd werd in 1672, bleef daar functioneren tot in 1675. Zoon Jan Stockholm had een bedrijf nabij de Brabantdam. De concurrentie werd in eigen stad groter toen een telg uit een Gentse familie, Gillis van de Vyvere († 1675) in 1661 een majolicabedrijf oprichtte aan de Tijkstraat (de huidige Kortrijksepoortstraat). Ook hij had zijn vak in Delft geleerd, had daar vele jaren gewoond en kwam terug naar Gent om met steun van het Stadsbestuur alle sorten van fijn hollands pourseleyn ende gheleyerswerck te maken. Na zijn overlijden werd het bedrijf nog verschillende generaties voortgezet tot in 1795. In tegenstelling tot de meeste andere majolicabedrijven in Vlaanderen kende dit atelier een langere bestaanstijd. De majolicabakkers waren geen lid van de Gentse pottenbakkersnering of van een andere corporatie in deze stad zoals de Sint-Lucasgilde. Het geschreven archief laat vermoeden dat de werkhuizen van de majolicabakkers grootser waren opgevat en nauwer verwant waren met de manufacturen zoals ze in de 18de eeuw algemeen zouden worden. De productie van deze proto-industriële bedrijven moet omvangrijker geweest zijn dan in de meer artisanale ateliers van lokale waar. Het opvallendst in de gewijzigde infrastructuur is de aanwezigheid van een rosmolen in het bedrijf van Van de Vyvere. Het voorhuis, met woon- en winkelfunctie, werd door een erf met hovingen, afhankelijkheden, stallingen, en houtschuur, droog- en werkplaatsen afgescheiden van het achterhuis dat aan de Leie uitkwam. De lijsten met achterstal van betalingen geven opnieuw een inzicht in de afzet van de producten. Ook in dit geval werkte men niet enkel voor het Gentse publiek. Een belangrijk gedeelte werd via de Leie en de Schelde verder zuidelijk uitgevoerd. Schippers, onder meer uit Aire-sur-Lys, werkten als tussenpersonen. Zij laadden de waar op aan het bedrijf en pas na verkoop van de lading op één of meer plaatsen werden ze door de majolicabakker uitbetaald. Merkwaardig was de massale export naar Henegouwen, Noord-Frankrijk en Brugge. In 1673-1674 maakte Franchois de Caluwe daar majolica naar Hollands model en had er een bedrijfje dat nadien door zijn weduwe met knechten werd voortgezet. Hoe al deze producten kunnen worden herkend en of ze voldoende eigen karakteristieken vertoonden om als afzonderlijke productie te worden onderscheiden, is thans nog onvoldoende uitgemaakt. De misbaksels uit het Gentse Gerard de Duivelsteen en de ovenafval uit de Bijloke, die hoogstwaarschijnlijk van het bedrijf van Gillis van de Vyvere afkomstig is, geven een eerste aanzet. Net zoals in de 16de eeuw omvatte de productie van aardewerk met tinglazuur voornamelijk borden. De ronde borden met brede standring maken de meerderheid uit. Daarnaast komen ook borden met vlakke bodem voor. Kenmerkend, doch blijkbaar uitzonderlijk zijn de achthoekige borden die in een mal werden gevormd. Omstreeks het midden van de 17de eeuw kwam de achtlobbige plooischotel op, een vorm die geïnspireerd was op de edelsmeedkunst. Verder werden er in de majolicabedrijven ook kommen, kommetjes (z.g. papkommetjes), zalfpotten en wandtegels vervaardigd. De blauwe decoratie had het overwicht, maar er kwamen ook gepolychromeerde stukken tot stand. Het productie-afval in de Bijloke omvat

[p. 179]

vooral zeer kleine fragmenten biscuit of halffabrikaten (93,66%). In het vondstenensemble waren slechts enkele versierde stukken, waardoor het moeilijk is om bijvoorbeeld andere vondsten op basis van decoratie aan hetzelfde atelier toe te schrijven, in de veronderstelling althans dat dit per atelier verschilde, wat in feite ook niet vaststaat. Van een aantal opgegraven voorwerpen uit Gent kan op basis van de kenmerken en gelijkenissen met de gevonden misbaksels uit het Gerard de Duivelsteen

Kaart met afzet Gentse aardenpotmakers
(Kaart: Gent, Dienst Stadsarcheologie)

of het ovenafval uit de Bijloke verondersteld worden dat ze van de lokale productie-ateliers afkomstig zijn. Uit wat thans bekend is, zowel op materiële als archivalische grond, blijkt dat elk bedrijf verschillende kwaliteiten produceerde, van grovere tot fijne waar. In eenzelfde atelier als dat van Gillis van de Vyvere werd zowel aardewerk met tinglazuur volgens de oude techniek gemaakt, waarvoor proenen werden aangewend, als faience die in de kokers en met behulp van pennen werden aangemaakt. Deze hulpstukken werden op beide sites in belangrijke hoeveelheden aangetroffen. Het werken met kokers was in de 16de eeuw reeds bekend in Italië en Antwerpen. De vormgeving van de Gentse hulpstukken verwijst naar kokers met een typische 17de-eeuwse vorm, voorzien van driehoekige openingen in een regelmatige schikking. Algemeen gezien kan men stellen dat in Gent, en wellicht ook in andere steden zoals Brugge en Brussel, aardewerk met tinglazuur werd vervaardigd, die de Noord-Hollandse productie met enige achterstand (zowat twee decennia?) volgde.

Hoewel de kennis over de postmiddeleeuwse keramiek er de jongste twee decennia goed op vooruitgegaan is, vooral dankzij diepgaand historisch vorsingswerk en studie van opgegraven vondstcontexten, toch blijft de identificatie van de Vlaamse productie in de 17de eeuw gekoppeld aan een hele reeks problemen en moeilijkheden. Het was trouwens een periode van groeiende mobiliteit, van intensieve handel tussen verschillende steden, streken en landen. Dat die mobiliteit zich niet enkel beperkte tot levenswaren en goederen blijkt uit bovenstaande samenvatting. Ook mensen en hun technische kennis verhuisden, namen invloed mee en beïnvloedden, een complexe geschiedenis die niet eenvoudig te achterhalen is door de onderzoekers van deze tijd.

Kaart met afzet Gentse majolicabakkers
(Kaart: Gent, Dienst Stadsarcheologie)

Selectie pottenbakkersafval majolicabedrijf Van de Vijvere uit Gent
(Foto: Gent, Dienst Stadsarcheologie)

Bibliografie

De Groote, K. & Lemay, N., De materiële cultuur in de Sint-Salvatorsabdij te Ename (Stad Oudenaarde, prov. Oost-Vlaanderen), in: Archaeologie in Vlaanderen, Zellik, 1994, dl. 3, p. 401-418.

Desmet, G. & Raveschot, P., Ceramische recipiënten uit de beerput van Oudburg 21, in: Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent, Gent, 1989, jg. 13 nr. 3, p. 15-25.

Hillewaert, B. & Verhaeghe, F., Een afvalput uit de 16de-18de eeuw, in: De Witte, H. (red.), De Burgse Burg, van grafelijke versterking tot moderne stadskern, Brugge, 1991, p. 207-249.

Laleman, M.C., Lievois, D., Stoops, G. & Swimberghe, P., Pottenbakkersafval in de Bijloke, over ‘fijn hollants pourseleyn ende gheleyerswerck’ in Gent, in: Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent, Gent, 1996, jg. 20 nr. 3 (te perse).

Laleman, M.C., Raveschot, P. & Van De Walle, R., (red.), De Sint-Pietersabdij te Gent. Het rijke leven van zieke monniken. Twee afvalputten uit de infirmerie, 1600-1780, Gent, 1985.

Lievois, D., De Gentse pottenbakkersnering in de 17de eeuw, in: Stadsarcheologie, Gent, 1984, jg. 8 nr. 23, p. 39-55.

Lievois, D., Pottenbakkerijen en pottenbakkers te Gent in de 17de eeuw, in: Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent, Gent, 1985, jg. 9 nr. 3, p. 2-11.

Lievois, D., Gentse pottenbakkerijen in de 17de eeuw. Afzet en voorraden, in: Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent, Gent, 1986, jg. 10 nr. 3, p. 22-36.

Meulemeester, J.L., De Gentse pottenbakkers steunden hun collega's in Brugge, in: Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent, Gent, 1996, jg. 20 nr. 2 (ter perse).

Oost, T., e.a. Van nederzetting tot metropool. Archeologisch-historisch onderzoek in de Antwerpse binnenstad, Antwerpen, 1982.

Peremans, P. & Jacobs, M., Het post-middeleeuwse aardewerk, in: Vondsten uit de Leie te Deinze, Deinze, 1976, p. 80-132.

Raveschot, P., De beerput in de Schepenhuisstraat, in: Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent, Gent, 1991, jg. 15 nr. 3, p. 5-7.

Swimberghe, P., Archeologisch onderzoek op het terrein Van Der Ghote te Brugge in, 1982, in: Stad Brugge, Stedelijk Musea Jaarboek 1982, Brugge, 1983, p. 173-204.

Swimberghe, P., Kunst op tegels. Ambachtelijke tegelschilderkunst, Gent, 1994.

Tillie, W., Potten- en pijpenbakkers in Poperinge (16de-20ste eeuw), in: Aan de Schreve, Poperinge, 1983, jg. 13 nr. 1, p. 2-56.

Vandenberghe, S., (red.), Het Hof van Watervliet in de Oude Burg te Brugge, Brugge, 1983.

Vandenberghe, S., Keramiek, in: Liebaers, H., e.a. (ed.), Vlaamse kunst van de oorsprong tot heden, Antwerpen, 1985, p. 340-347.

Vandenberghe, S., Middeleeuwse en post-middeleeuwse waterputten in Mechelen, in: Studia Mechliniensia, Mechelen, 1976, p. 50-59.

Vandenberghe, S., Middeleeuwse en post-middeleeuwse borden in rood aardwerk met slib- en sgraffitoversiering, in: Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunst, Mechelen, 1976.

Vandenhoute, J., Majolica, in: Vondsten uit de Leie te Deinze, Deinze, 1976, p. 133-166.

Van De Walle, R., Spreeuwpotten. Een volkskundige en archeologische studie, in: Burssens, H., Bruyninx, E. & Haeseryn, R., (ed.), Liber Memoralis Professor Dr. P.J. Vandenhoute 1913-1978, Gent, 1983, p. 391-405.

Vanhove, R. & Verhaeghe, F., Post-medieval pottery research in the Waasland, in: Archéologie des temps modernes, Liège, 1988, p. 264-273.

Veeckman, J., (red.), Blik in de bodem. Recent stadsarcheologisch onderzoek in Antwerpen, Antwerpen, 1992.

Verhaeghe, F., Medieval and later ceramic studies in Flanders: methods and current problems, in: Clevis, H. & Thijssen, J. (red.), Assembled articles I, Nijmegen, 1994, p. 5-27.

Verhaeghe, F., Middeleeuwse en latere ceramiek te Brugge. Een inleiding, in: De Witte H., (red.), Brugge onderzocht. Tien jaar stadsarcheologisch onderzoek, Brugge, 1988, p. 71-114.

Verhaeghe, F., Post-medieval pottery research in Flanders and in the Waasland, in: Archéologie des temps modernes, Liège, 1988, p. 227-332.

Verhaeghe, F., Vandenhoute, J. & Seeuws-Torck, I., Keramiek, in: Gent, duizend jaar Kunst en Cultuur, Gent, 1975, dl. 3, p. 157-233.