Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 46

[p. 87]

Marc Dubois
Het kerkgebouw op het einde van het millennium
De sacraliteit van het licht

Na 1970 worden betekenisvolle religieuze ruimtes in Vlaanderen zeldzaam.
Ook in het buitenland benadrukken nieuwe kerkgebouwen te expliciet de representatie van de Kerk. Toch zijn er nog geslaagde voorbeelden te vinden die vanuit een diepe religiositeit gecreëerd werden en waarin vooral het licht de magische kracht krijgt om alles te transformeren.

In 1967 verschijnt het boek van Geert Bekaert ‘In een of ander huis’, een publicatie met als ondertitel ‘Kerkbouw op een keerpunt’. In dit belangrijk overzicht worden niet enkel de diverse aspecten van de toenmalig erg besproken liturgische vernieuwing en de relatie tot de architectuur uitvoerig behandeld; Bekaert stelt ook de fundamentale vraag naar de betekenis van de kerkruimte in de samenleving. ‘Kerkbouw moet wel mislopen als een religieuze gemeenschap nog slechts kerken gaat bouwen voor zichzelf en niet meer voor de algemene mens, want dit betekent dat ze zich van de mens afkeert, zich in zichzelf opsluit, dat ze zich van het menselijke aliëneert en het menselijke van zich vervreemdt. Dan verdwijnt de grond zelf waarop een authentieke architectuur moet gebouwd worden en kan er niets anders meer ontstaan dan een oppervlakkige en zinledige namaak-bouwkunst.’

Sacrale ruimte

Toen Bekaert zijn boek uitbracht was de vloedgolf aan nieuwe kerkgebouwen in Vlaanderen ongeveer voorbij. Gelijktijdig met de definitieve afwerking van de Basiliek van Koekelberg verrezen in de jaren vijftig en zestig vele nieuwe kerken. Het is de periode waarin Paul Felix, Marc Dessauvage en nog andere architecten op zoektocht waren om het kerkgebouw te herdefiniëren en nauwer te laten aansluiten bij de ingrijpende veranderingen die zich voordeden binnen de katholieke geloofsgemeenschap. Aan deze intense periode van nieuwbouwprojecten kwam in de jaren zeventig een einde, en de beschikbare middelen werden bijna uitsluitend aangewend om ons patrimonium aan kerkgebouwen in stand te houden en te restaureren. Een sterk verminderd kerkbezoek kan niet resulteren in nieuwe gebouwen. In de laatste paragraaf van zijn boek stelt Bekaert: ‘dat er altijd voort kerken gebouwd zullen worden, kerken die geen kerken meer zijn, maar die juist op die manier de lege plaats van het huidig kerkgebouw zullen in kunnen nemen’. Betekenisvolle nieuwe religieuze ruimtes in Vlaanderen na 1970 zijn

Een unieke sacrale ruimte in Vlaanderen. Kapel van de abdij Roosenberg in Waasmunster, 1973-1975. Architect Dom van der Laan. (Foto: Marc Dubois)

dan ook zeldzaam. Veruit de meest interessante realisatie is de kapel van het klooster Roosenberg in Waasmunster ontworpen door de benedictijn Dom van der Laan in 1973-1975. Zijn geduldig en intens zoeken naar de fundamentele betekenis van de architectuur, naar de essentie van de dualiteit tussen het bouwen als een uiting van menselijk handelen en de spirituele dimensie, resulteerde in dit bijna tijdloos bouwwerk. Met beperkte architectonische middelen bereikt hij een soberheid en een ingetogenheid, een kerkruimte met een onverwachte sacrale dimensie. Door de afwezigheid van een axialiteit in het grondplan ontstaat een andere ruimte-ervaring. Vooral de wijze waarop het licht binnenkomt in de ruimte is erg bepalend voor de ingetogen sfeer. De kapel heeft een bijna vierkantig grondplan met daarop een achthoekig volume. In elk vlak van de achthoek zijn twee ramen aangebracht waarlangs het licht binnenkomt. Aangezien er geen openingen zijn onderaan, ontstaat een grote spanning tussen licht en duisternis. Het enige visueel contact met de omgeving is het zicht op de lucht. Voor Van der Laan moet architectuur ook in staat zijn om de rijkdom van de stilte tot uitdrukking te brengen, een oord van bezinning waar de mens zich kan terugtrekken, ver van de drukte en de overvloed aan beelden waarmee hij wordt geconfronteerd. Dit werk van Van der Laan staat in schril contrast met de nieuwe kerk van Louvain-la-Neuve (1976-1984) van Jean Cosse die met haar monumentale campanile vruchteloos een positie wil innemen in de enige nieuwe stad die wij in België deze eeuw concipieerden. Het is een interieur waar gelovigen kunnen samenkomen maar die geen sacraliteit uitstraalt. Hier komt men niet in verwondering van het licht in relatie tot de ruimte.

Representatie van de Kerk

Terwijl in Vlaanderen nauwelijks nieuwe kerkgebouwen opgetrokken worden, realiseert men in de wereld nog steeds

[p. 88]

grote bouwwerken waarmee de kerk haar aanwezigheid wil beklemtonen, maar die niets te maken hebben met een streven naar sacrale ruimtes voor de gelovigen. De Onze-Lieve-Vrouw van de Vrede-basiliek in het Afrikaanse Ivoorkust, een megalomaan bouwsel dat op een platvloerse wijze refereert aan het Sint-Pieterscomplex in Rome, is een schrijnende uiting van een compleet achterhaalde kerkarchitectuur. De wijze waarop dit complex is neergepoot, tart elke verbeelding.

Het idee om nieuwe kathedralen te bouwen beschouwen wij niet meer als een evidentie om een kerkgemeenschap te visualiseren. Toch blijft de drang om een kerkruimte een expliciete dominerende architectuur te geven aanwezig, zoals in de nieuwe kathedraal van Evry, een voorstad van Parijs. De keuze van de Zwitserse architect Mario Botta is niet toevallig. Het werk van deze internationaal gewaardeerde architect bezit een uitgesproken drang naar monumentalisme. De kathedraal van Evry is een schuin doorgesneden cylinder, bekleed met baksteen. De dakrand is omzoomd met een ‘kroon’ van 24 zilverberken. Het 17 tot 34 meter hoog interieur maakt een overweldigende indruk door het baksteengebruik en door de afmetingen, maar van intense spiritualiteit van de ruimte is er geen sprake. Ook in zijn andere kerken die hij recent ontwierp, is het formele pertinent aanwezig, met uitzondering in de kapel van Santa Maria degli Angeli bovenop de Tamaroberg nabij Lugano. De samenwerking met de

Het samenbrengen van de kruisvorm en het licht. Ontwerp voor kerk Roma 2000. Architect Tadao Ando.

Een kapel als beëindiging van een berg. Kapel Santa Maria degli Angeli op de Tamaroberg (Zwitserland), 1992-1996. Architect Mario Botta.

kunstenaar Enzo Cucchi heeft hier zeker bijgedragen om de intensiteit van de ruimte te versterken.

Stilaan komt de mens in de ban van de eeuwwende. Tegen 2000 moet in het Poolse dorpje Lichten, sinds 1812 een belangrijk bedevaartsoord, een van de grootste Europese kerken in gebruik zijn. Tijdens het magisch jaar viert de katholieke Kerk in Rome ook het ‘Heilig Jaar’. In Rome werd het idee gelanceerd om in de periferie vijftig nieuwe kerken te bouwen en er werden zelfs vijf internationaal gerenommeerde architecten geïnviteerd om de kerk van het jaar 2000 te ontwerpen, namelijke Tadao Ando, Santiago Calatrava, Frank O. Gehry, Peter Eisenman en Richard Meier. Uiteindelijk viel de keuze op het ontwerp van de joodse architect Meier, op zich reeds een reden voor vele polemieken in de Italiaanse pers. Er is echter meer aan de hand waarom men Meier heeft gekozen. Zijn gebouwen zijn steeds compleet witte verschijningen, gaat het nu om woningen, musea of kerken. Binnen de moderniteit heeft de witte wand de status opgeëist van neutraal element dat zuiverheid en rationaliteit vertegenwoordigt. Mark Wigley stelt dat de witte muren, net als de decoratieve kunsten van het verleden, een systeem vormen van representatie. Zij representeren architectuur, veeleer dan dat ze materiële architectuur zijn. Meiers ontwerp is fel bekritiseerd, omdat het expliciet de representatie van de Kerk wil benadrukken en geen uitdrukking is van diepere reflectie van geloof in een evoluerende samenleving. De ontwerpen van Gehry en Ando, alhoewel compleet verschillend, gaven een boeiender antwoord op de reeds moeilijk gestelde opgave.

Zoektocht naar licht

Is men in een volledig vacuüm beland en zijn er dan geen gebouwen meer die vanuit een diepere religiositeit zijn ontstaan? Wie het klein maar krachtig oeuvre van de Mexicaanse architect Luis Barragan doorneemt, zal onder de indruk komen van

De witte huid als symbool van het sacrale. Ontwerp voor kerk Roma 2000. Architect Richard Meier.

[p. 89]

Het landschap en het sacrale. Kapel in Oberrealta, 1993-1994. Architect Rudolf Fontana. (Foto: Christian Kerez)

de religieuze dimensie die zijn werk bezit. Bij Barragan is er een zoeken naar de expressie van een eigen religiositeit in de architectuur. Voor hem blijft bouwen een religieuze daad. Het wezenlijk deel van het leven is het licht, zonder licht is er geen leven. Zoals Louis Kahn het reeds stelde, architectuur dient in de eerste plaats om het licht zichtbaar te maken. Bij Barragan is er een intens zoeken naar een sacraliteit van het licht: daglicht in het interieur brengen is niet voldoende, het licht moet de magische kracht krijgen om alles te transformeren. In 1952-1955 realiseert Barragan het kloostercomplex van de Capuchinas in Mexico-City. De kapel is een wonderlijke ruimte, al is het volume uiterst eenvoudig. Naast een rechthoekige ruimte is er een zeer smalle trechtervormige zone met een spleetvormige opening waarlangs het daglicht naar binnen komt, om vervolgens een vrijstaand groot houten kruis te belichten. Wie 's morgens in de kapel zit, ziet enkel de traag bewegende schaduw van het kruis op de achterste wand nabij de triptiek in bladgoud boven het altaar. Het magische is dat men zittend in de ruimte, het kruis niet meer ziet maar wel de schaduw. De triptiek is een werk van zijn vriend, de Duitse kunstenaar Mathias Goeritz. Een dergelijke religieuze ervaring van het licht kan men zich maar nauwelijks voorstellen.

In het oeuvre van de wereldbefaamde Japanse architect Tadao Ando is Barragans invloed sterk aanwezig. Barragans vaak aangewende kruisvormige raamopdeling komt te voorschijn in Ando's kapel op de Rokkoberg in Kobe. Het vrijstaand kruis is het centraal gegeven in de sublieme ‘kapel op het water’ uit 1985-1988. In 1987 bouwt hij in Osaka de ‘Kerk van het licht’, misschien zijn gaafste religieuze ruimte. Het weinige daglicht komt in het betonnen volume binnen via een kruisvormige spleet. Kruis en licht worden één geheel, een thema dat hij herneemt in zijn voorstel voor Rome. Ando is misschien één van de weinige architecten die ons nieuwe sacrale ruimten heeft gegeven. Zijn prachtige meditatieruimte in het UNESCO-gebouw in Parijs moet hier ook worden vermeld.

De invloed van Barragan komt ook tot uiting in Alvaro Siza Vieira's kerk in het Portugese Marco de Canavezes (1990-1996). Siza is ongetwijfeld een van de interessantste actuele Europese architecten die in staat is een diepere betekenis te geven aan een kerkruimte. Het buitenvolume bestaat uit een zeer gesloten witte bouwmassa bovenop een natuurstenen sokkel. In tegenstelling tot Meier is de witte verschijning hier niet van formele aard, het sluit aan bij een nabijgelegen oude kapel met een witte bepleistering. Het eeuwenoud gegeven van de drieledige opbouw van een kerk weet Siza hier op een originele wijze te transformeren. Het portaal heeft een U-vormige compositie waarbij de tien meters hoge deur centraal is geplaatst. Aan het koorgedeelte zijn twee boogvormige uitsnijdingen aangebracht, terwijl zich in het vooruitspringend gedeelte een vierkant raam bevindt. Het exterieur laat vermoeden dat binnenin een eenvoudige rechthoekige ruimte zal ontstaan. Op het eerste gezicht heeft het interieur affiniteiten met hét manifest van de moderne kerkbouw, namelijk de St. Fronleichnam in Aken van Rudolf Schwarz uit 1928-1930. Siza doorbreekt echter de strakke rechtlijnigheid die in Schwarz' witte kerkruimte aanwezig is, door een van de wanden een volledig gebogen vorm te geven. Alhoewel het altaar in de aslijn staat van de toegangsdeur is het asymmetrisch geplaatst ten opzichte van de achterste wand. Deze oplossing gebruikte Barragan ook in zijn kapel. Achter het altaar zijn er twee openingen waarlangs het daglicht onrechtstreeks binnenkomt. Zijn het vensters of zijn het steeds openstaande deuren? Of verwijst Siza hier naar de triptiek van Goeritz die maar zin krijgt door het licht? Deze kerk is veel meer dan een ontmoetingsplaats voor gelovigen, het is een creatie van Siza op zoek naar de sacraliteit van het licht.

Het sacrale van het licht.
Kloosterkapel in Mexico-City, 1952-1955.
Architect Luis Barragan.

[p. 90]

Architectuur en landschap

Eeuwenlang heeft de mens kerken gebouwd in een stedelijke context, maar ook op afgelegen plaatsen, eenzaam ingeplant in een wijds landschap en verweg van de plaats waar gelovigen leven. Het beroemdste voorbeeld van de 20ste eeuw is de bedevaartskapel van Ronchamps van architect Le Corbusier uit de jaren vijftig. Gelegen bovenop een heuvel fungeert deze kapel als een landmark, als een genereus gebaar om deze site zin te geven. Er zijn maar weinig recente voorbeelden waar een ontwerper erin slaagt een geïsoleerde kapel de zeggingskracht te geven om overeind te blijven in een dominerend landschap. De Sogn Benedetg kapel van Peter Zumthor in het Zwitserse Sumvitg uit 1987-1989 slaagt hier perfect in en roept het beeld op van een gigantische boom. Deze verwijzing ontstaat doordat de kapel is opgetrokken in hout en de gebogen wand volledig is gesloten. Het daglicht komt in de kapel via een smalle, doorlopende opening aan de dakrand. Anderzijds kan een ontwerper een tegenovergesteld

Een geschenk van ruimte en licht. Kerk in Marco de Canavezes (Portugal), 1990-1996. Architect Alvaro Siza Vieira.
(Foto's: Alberto Mucciaccia)

standpunt kiezen door terug te grijpen naar de meest evidente vorm van het huis. De uiterst kleine kapel te Oberrealta in het Zwitsers kanton Grisons ontworpen door Rudolf Fontana, is hiervoor illustratief. De nieuwbouw vervangt een oude kapel die compleet was vervallen. De monoliete betonmassa bezit de oervorm van een woning, maar het is geen huis omdat er ramen ontbreken. Enkel één opening geeft toegang tot het steeds openstaand interieur. Boven de opening is een kruis uitgespaard uit de betonmassa. Het is een krachtige landschappelijke toevoeging waarbij het sacrale ontstaat door de wisselwerking tussen de architectuur en het landschap.

Tijdschrift Casabella, nr. 634, 1996, Dom Hans van der Laan ‘Architettura senza commento’; nr. 640/641, 1996/1997, Themanummer betreffende kerkgebouwen.