Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 45

[p. 266]

Boris Rousseeuw
Willem Elsschot en de bibliofielenvereniging
In de Vier Winden⁺

Willem Elsschot heeft de bibliofielen niet verwend. Hij was zelf geen bibliofiel, had geen boekencollectie, en de enige boeken die hij liet inbinden waren de luxueuze boeken die hij als de zakenman Alfons de Ridder uitgaf, zoals De Juweelenstoet en Le Livre d'Or du Centenaire de l'Indépendance Belge. Tijdens het leven van de schrijver Elsschot verschenen slechts van vier eerste drukken¹ luxe-exemplaren: Villa des Roses², Verzen van vroeger³, Het tankschip⁴ en Het dwaallicht⁵.

Daarnaast verscheen er slechts één echte bibliofiele editie (echt in de betekenis van met de hand gezet en gedrukt), namelijk de Gedichten (1954) van de eendagsuitgeverij In de Vier Winden. Omdat de genese en het uiterlijk van dit laatste boek nog nooit beschreven zijn, heb ik gepoogd alle bewaarde gegevens daarover eens bijeen te zoeken. Nodeloos te zeggen dat de Gedichten ook inhoudelijk interessant zijn. Elsschot beschouwde het boek als de definitieve uitgave van zijn dichtwerk, dat in vroegere en minder volledige versies verschenen was als de Verzen van vroeger (1932) en de Verzen (1943). Ook bevat het boek de eerste publikatie van het omstreden Bormsgedicht (1945) in boekvorm. Ten slotte zijn er tekstvarianten met de andere uitgaven.

De uitgave van de Gedichten was het initiatief van Georges Kelner (1910-1982), de tweede echtgenoot van Elsschots oudste dochter Adèle De Ridder (1909-1991). Deze estheet en diplomaat had door gesprekken met zijn - en Elsschots - vriend Albert Pelckmans (1910-1994), directeur-uitgever bij De Nederlandsche Boekhandel, in 1953 interesse gekregen voor typografie, kocht in een opwelling een handpers (van Gilson Frères, Brussel 1858, pers nr. 102), en besloot de gedichten van papa te gaan drukken.

Er werd prompt een vereniging zonder winstoogmerk gesticht met de naam In de Vier Winden, naar de zestiende-eeuwse Antwerpse kunsthandel van Hiëronymus Cock, de uitgever van onder andere de etsen van Pieter Bruegel. De twee andere ‘Winden’ van het bibliofiele kwartet waren de wat jongere bibliothecarissen



Herman Liebaers (geb. 1919, Koninklijke Bibliotheek, later Hofmaarschalk) en Hendrik Vervliet (geb. 1923, Museum Plantin-Moretus, later RUCA en nog later UIA), die echter bij de eigenlijke produktie van de Gedichten niet betrokken werden⁶. De naam van de zondagsuitgeverij was ongelukkig gekozen. Er bestond namelijk in Antwerpen al een Bibliophielenvereniging De Vier Winden. Die bracht enkele jaren eerder, in 1948, de Nagelaten Geschriften van Frank Craeybeckx: een slecht gedrukt boekje dat toch interessant is, omdat het drie drogenaald-etsen van Joris Minne bevat en een der weinige Nederlandstalige toepassingen is van de handletter van Georges Lemmen. En in 1957 verscheen in Brussel wel een genummerde herdruk van Den Sack der Consten (Amsterdam, ca. 1590) met als impressum In de vier winden, maar daar had ons kwartet ook al niets mee te maken. Deze door Jan van Hoorick gedrukte en door Roel d'Haese geïllustreerde



uitgave was gefinancierd door de Bank van Parijs en de Nederlanden.

De handpers, betaald door Kelner en Pelckmans, werd opgesteld in Bonn, waar Georges Kelner landbouwattaché was bij de Belgische ambassade. Hijzelf en Albert Pelckmans schuimden drie dagen de Duitse lettergieterijen af op zoek naar een geschikte letter. Bij de Gebroeders Klingspor in Offenbach am Main viel Kelners oog op de Euphorion, een cursieve - en barokke - afgeleide van de Orpheus van Walter Tiemann⁷, waarvan de echte cursief ook gebruikt werd. Dat is in tegenspraak met het colofon van het boek, dat enkel spreekt van de Euphorion. Kelner besloot het hele boek uit de Euphorion en de cursieve Orpheus te zetten, ondanks bedenkingen van Pelckmans, die al dat cursief - terecht - wat te veel van het goede vond. Blijkbaar is er voor de titelbladzijde ook te weinig 60 puntletter gekocht, waardoor auteursnaam en impressum gezet zijn uit de

+ Een eerste versie van deze tekst verscheen in 1991 als bibliofiele uitgave bij De Carbolineum Pers in Wildert.

1 In 1934 verschenen er ook luxe-exemplaren van de tweede druk van Een ontgoocheling, op Hollands papier. Zie: Willem Elsschot, Brieven, Querido, Amsterdam 1993, p. 184.
De uitgebreide herdruk van de Verzen van vroeger, de Verzen zoals ze in 1943 door A. Manteau werden uitgegeven, had ook een luxe-karakter (genummerd en in tweekleurendruk). Uitgeverij Van Kampen heeft in 1946 vijf luxe-exemplaren van de derde (= vierde) druk van de Verzen geleverd aan Elsschot, op Hollands papier, in half leder en kopverguld. Zie Brieven, p. 624.
Van de eerste druk van Een ontgoocheling (Lectura 1920) zouden volgens verzamelaars ook 10 of 12 gesigneerde en genummerde luxeexemplaren op Hollands papier gedrukt zijn, maar ik heb ze nooit gezien en ze worden in geen enkel artikel of bibliografie vermeld. Wel zag ik dergelijke luxe-exemplaren van andere titels in de Lectura-reeks waarin Een ontgoocheling verscheen. Het zou dus kunnen.

2 10 genummerde exemplaren op Hollands papier, waarvan de nummers 1 tot 5 in perkament ‘met echt goud’ gebonden, aldus de uitgever, en 6 tot 10 gebrocheerd. Elsschot kreeg bij verschijnen in 1913 slechts één luxe-exemplaar (nummer 2), dat hij schonk aan Anna Christina van der Tak. In 1938 had uitgever Van Dishoeck er nog 6 in stock: de nummers 1, 3, 4, 8, 9 en 10. Er waren er dus in 25 jaar slechts 3 verkocht. Van Dishoeck vroeg 10 gulden voor een gebrocheerd en 25 gulden voor een perkamenten exemplaar. Nog in 1938 verkocht Van Dishoeck exemplaar nummer 8 aan Elsschot, die het schonk aan Jan Greshoff, en gaf hij Elsschot nummer 3 cadeau; dit exemplaar ging naar een van Elsschots zonen. Zie Brieven, p. 282-301.
Eén van de vijf gebrocheerde exemplaren werd gekocht door de Vlaamse schrijver en bibliofiel F.V. Toussaint van Boelaere en voor zijn rekening in half marokijn gebonden door J. Weckesser. Het werd verkocht op de veiling van Toussaints bibliotheek in Brussel op 23 april 1948 (zie de catalogus, nr. 119).
In mei 1993 veilde J.L. Beijers twee perkamenten exemplaren uit de collectie Johan Polak (veilingcatalogus nrs. 579-580; afgebeeld in het dagblad De Telegraaf van 14 mei 1993): het Tak-exemplaar (nr. 2 dus, dat al in diverse handen was geweest) voor 21.000 gulden, en exemplaar nr. 4, zonder opdracht, voor 8.000 gulden (plus 16 procent opgeld). Beide exemplaren gingen naar de Utrechtse antiquaar André Swertz, die het Takexemplaar kocht voor een Nederlandse verzamelaar en het tweede op verscheidene antiquarenbeurzen aanbood. Nummer 1, oorspronkelijk het archief-exemplaar van Van Dishoeck en bedoeld voor tentoonstellingen, is nu eigendom van de Leidse bibliothecaris en bibliofiel Ronald Breugelmans.
Twee gebrocheerde exemplaren werden in juni 1981 bij J.L. Beijers geveild (veilingcatalogus nrs. 280-299) voor respectievelijk 2.400 gulden (het Greshoff-exemplaar; gekocht door Herwig Leus en doorverkocht aan antiquariaat De Librije in Antwerpen; aangeboden in catalogus 1, maart 1984, voor 75.000 frank; dit exemplaar is nu in het bezit van de verzamelaar André Bollen in Brasschaat) en 2.800 gulden (zonder opdracht; herbonden; met het zeldzame prospectus).

3 12 exemplaren op Japans papier; enkele in volleder of rood linnen, de andere gebrocheerd. Zie Brieven, p. 176-177. Een exemplaar met opdracht aan Jan Greshoff (in linnen) werd in 1981 bij J.L. Beijers voor 3.800 gulden exclusief veilingkosten verkocht aan de verzamelaar Herwig Leus, die het in 1984 doorverkocht aan Antiquariaat De Librije, uit wiens catalogus nr. 1 de bovengenoemde André Bollen het kocht voor 65.000 frank.

4 Eén exemplaar op Hollands papier en gebonden in vol leder; op Elsschots verzoek speciaal gemaakt door Herman Molitor. Zie Brieven, p. 434-436. Huidige verblijfplaats onbekend.

5 Minstens twee exemplaren op Propatria papier en in een van de gewone editie afwijkende linnen band (dikker en de rugtekst haaks). Zie Brieven p. 619 voor een afbeelding. Elsschot schonk zijn eigen exemplaar in 1947 aan zijn uitgever Bob van Kampen; dit exemplaar is nu in het bezit van uitgever en Elsschot-verzamelaar Vic van de Reijt. Ook Elsschots oudste zoon Walter de Ridder bezat een exemplaar.

6 Herman Liebaers, Meestal in opdracht, Martinus Nijhoff, 1982, p. 152-153. Ook een passage hierover in de vooralsnog ongepubliceerde memoires van Albert Pelckmans.

7 Zie bijvoorbeeld de Encyclopedia of Type Faces, Blanford Press 1983, p. 169. De Orpheus dateert uit 1928, de Euphorion werd pas in 1936 met een fraaie brochure aan de liefhebbers voorgesteld.

[p. 267]

op dit boekformaat onooglijke 24 punt.

Bij Armin Renker werd geschept Zerkall-Bütten gekocht, en Kelner kwam door spontaan vouwen tot een forse kwarto (37 cm!) die Pelckmans - opnieuw terecht - wel wat groot vond: de gedichten zwemmen in het wit. Buiten een windroos op het titelblad werd het werk niet verlucht.

Aangezien geen van de Vier Winden zelf wou of kon zetten of drukken, werd dat uitbesteed aan respectievelijk een Antwerpse zetter en een Keulse drukker, in de colofon Maximilian genoemd. Strikt genomen vormen de Gedichten dus geen private press-boek, wat immers het zelf hanteren van zethaak en inktspatel veronderstelt. De drukker verdeelde de gedichten over acht katernen van elk twee dubbelgeplooide bladen.

Willem Elsschot keek de drukproeven slechts in vogelvlucht na, omdat hij zijn schoonzoon blindelings vertrouwde. Het resultaat waren vier drukfouten, waarvoor Elsschot zich bij de lezer verontschuldigde met een handgeschreven en nadien gestencild kwatrijn dat in alle 110 exemplaren werd gelegd en dat antiquarisch weleens is aangeboden als een autograaf. Op de memorabele veiling van Jan Greshoffs Elsschotcollectie op 23 juni 1981 in Utrecht ontstond hierover nog een fikse ruzie⁸. Greshoffs exemplaar werd hier, dank zij een opdracht van Elsschot, verkocht tegen 2.000 gulden plus opgeld. De normale prijs zonder opdracht schommelt momenteel rond de duizend gulden. Merkwaardig is ook dat het colofon niet werd genummerd en gesigneerd door Elsschot, maar door Georges Kelner. Er circuleren ongenummerde exemplaren.

Alle exemplaren van de Gedichten werden bij Van Rijmenam in Den Haag uniform gebonden in schamel grijsblauw karton, met een fragiel en dun rugje dat dikwijls beschadigd is. Er werden door onze vier zuinige bibliofielen geen luxe-exemplaren in leder of perkament voorzien. Enkele sets losse katernen werden niet gebonden.

Het gereed komen van het boek in mei 1954 werd gevierd met een champagnefuif. Volgens Pelckmans kregen de Vier Winden elk drie exemplaren, Vervliet betwijfelt dit. Elsschot zelf kreeg begin juni tien present-exemplaren. Hij gaf er cadeau aan onder meer zijn vrienden Jan Greshoff en Edmond van Thillo, de bankiers Naessens en Steenhout, de Antwerpse burgemeester Lode Craeybeckx en aan zijn neef en biograaf Frans Smits⁹. Geen enkel exemplaar kwam in de boekhandel: ze werden ofwel bewaard door de familie Elsschot - in de jaren tachtig had dochter Adèle er nog tien -, ofwel uitgedeeld dan wel voor 150 frank verkocht aan de familie en vriendenkring van elk van de Vier Winden. Het was duidelijk niet de bedoeling om uit de kosten te geraken.

Deze privé-distributie verklaart de relatief grote zeldzaamheid van het boek vandaag de dag: gemiddeld komt het slechts eenmaal per twee of drie jaar op de markt. Het verklaart ook waarom zoveel exemplaren een opdracht van Willem Elsschot bevatten, waarom er geen prospectus bestaat, en waarom er, buiten een Kronkel van Simon Carmiggelt in Het Parool van 31 maart 1962, geen weerklank was in de pers.

Een tweede boek is op de handpers van Georges Kelner niet meer gedrukt: daarvoor ontbrak het de Vier Winden aan uitgeversdynamiek en tijd. Toen Kelner van Bonn naar Wassenaar en later naar de Coghensquare in Ukkel verhuisde, reisden pers, letters en een flink overschot Zerkall-Bütten mee. Na de dood van Kelner in 1982 ging de handpers naar Albert Pelckmans en van daar naar diens zoon Luc, die ze opstelde in de gebouwen van uitgeverij Pelckmans, waar ze nu nog staat. Twee van de Vier Winden zijn inmiddels overleden.

8 Voor een verslag van deze veiling, zie Aarts Letterkundige Almanak voor het Willem Elsschotjaar 1982, p. 36-78; apart ook verschenen als: Vic van de Reijt, Het Elsschotoverschot (Aarts 1982, 200 genummerde exemplaren). Het Greshoff-exemplaar dook recentelijk weer op in Antwerpen (Antiquariaat De Librije, catalogus 93, maart 1993, nr. 95, 75.000 frank).

9 Zie Brieven, p. 879 e.v. Waarschijnlijk kregen ook Elsschots uitgever Bob van Kampen en de schrijvers Jan van Nijlen en Fritz Francken een exemplaar.