Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 45

[p. 219]

Johan Combrink
Afrikaans - de huidige situatie, bedreiging en strijd

‘We kunnen het ons als land niet permitteren om het Afrikaans en de deskundigheid van Afrikaansprekenden te ignoreren of te onderwaarderen.’

Historische situering

Op 2 februari 1990 heeft (toenmalig) president F.W. de Klerk een radicale koersverandering van de regering aangekondigd, wat leidde tot overleg over een nieuwe grondwet (alleen in het Engels gevoerd), een tussentijdse grondwet (Wet 200 van 1993) die vijf jaar geldig is, en de verkiezingen van 1994. Een alliantie van het African National Congres (ANC) en de Kommunistische Partij van Zuid-Afrika kwam daarna, samen met andere politieke partijen, aan het bewind in een zgn. ‘Regering van Nasionale Eenheid’ (RNE).

Op dit moment is er opnieuw grondwettelijk overleg (alleen in het Engels) over een definitieve grondwet die in 1998 moet ingaan. Volgens de grondwet van vóór 1993 waren er twee officiële talen: Afrikaans en Engels. Volgens de tussentijdse grondwet zijn er nu elf. Subartikel 3(1) van Wet 200 van 1993 luidt (vertaald): ‘Afrikaans, Engels, siNdebele, Sesotho sa Leboa, Sesotho, siSwati, Xitsonga, Setswana, Tshivenda, isiXhosa en isiZulu zijn de officiële Zuidafrikaanse talen op nationaal vlak, en er moeten omstandigheden geschapen worden voor hun ontwikkeling en voor de bevordering van hun gelijke gebruik en aanwending.’

De rest van artikel 3 (het ‘taalartikel’ van de tussentijdse grondwet) luidt (vertaald):

(2)	Rechten met betrekking tot taal en de status van talen die bij het inwerkingtreden van deze grondwet bestaan, worden niet verminderd, en er moeten bij wet van het parlement voorzieningen getroffen worden om rechten met betrekking tot talen en de status van talen die alleen op regionaal vlak bestaan, overeenkomstig de beginselen uiteengezet in subartikel (9), uit te breiden op het nationale vlak.
(3)	Waar het uitvoerbaar is, heeft een persoon het recht om in zijn of haar contacten met de gehele staatsadministratie op het vlak van de nationale regering de officiële taal van zijn of haar keuze, welke dan ook, te gebruiken en daarin aangesproken te worden.

Afdruk van het voorblad van de eerste ‘Afrikaanse Spelreëls’ voorloper van de ‘Afrikaanse Woordelys en spelreëls’. September 1915. Bloemfontein. 16,1 × 20,8 cm.

(4)	Regionale differentiatie met betrekking tot taalbeleid- en taalpraktijk is toegestaan.
(5)	Een provinciaal wetgever kan, bij door minstens twee derde van zijn leden aangenomen besluit, elk in lid (1) genoemde taal tot officiële taal verklaren voor de hele provincie of voor een deel ervan, en voor één of alle bevoegdheden en werkzaamheden van die wetgever, behalve dat daardoor noch de rechten noch de status aangetast mogen worden die een (andere) officiële taal had op één of ander vlak of met betrekking tot één of andere activiteit op het moment van het inwerking treden van deze wet.
(6)	Waar het uitvoerbaar is, heeft een persoon het recht om in zijn of haar contracten met de administratie op provinciaal vlak de taal van zijn of haar keuze, zoals bedoeld in lid (5), te gebruiken en daarin aangesproken te worden.
(7)	Een lid van het Parlement kan het Parlement toespreken in de officiële taal van zijn keuze.
(8)	Het Parlement en ieder provinciale wetgever kan, behoudens dit artikel, bij wet voorzieningen treffen voor het gebruik van officiële talen voor de doeleinden en het functioneren van de overheid, met inachtneming van gebruiksmogelijkheden, doenlijkheid en kosten.
(9)	Wetgeving, evenals ambtelijk beleid en praktijk, met betrekking tot het taalgebruik op regeringsvlak zijn onderworpen aan en gebaseerd op de bepalingen van dit artikel en de volgende principes: (a) het scheppen van omstandigheden voor de ontwikkeling en de bevordering van het gelijke gebruik en aanwending van alle Zuidafrikaanse officiële talen; (b) uitbreiding van de rechten en de status van de talen die bij het inwer-

[p. 220]

kingtreden van deze grondwet nog tot bepaalde streken beperkt waren; (c) verhindering van het gebruik van welke taal dan ook als instrument van uitbuiting, onderdrukking of het scheppen van verdeeldheid; (d) het bevorderen van meertaligheid en het voorzien in vertalingsfaciliteiten; (e) het aankweken van respect voor andere talen dan de officiële talen die in de Republiek gesproken worden, en het aanmoedigen van hun gebruik in gepaste omstandigheden, en (f) het behoud van taalrechten en de status van talen die bij het inwerkingtreden van deze Grondwet bestonden.

(10)

(a) Bij federale wet moet door de Senaat voorzien worden in oprichting van een Pan-Suid-Afrikaanse Taalraad, om toezicht te houden op de principes zoals gesteld in lid (9) en om de ontwikkeling van de Zuidafrikaanse officiële talen te bevorderen. (...) (b) De Pan-Suidafrikaanse Taalraad is verantwoordelijk voor het bevorderen van respect voor en het onderwijs van Duits, Grieks, Goedjarati, Huidi, Portugees, Tamil, Teloege, Oerdoe en andere talen die door gemeenschappen in Zuid-Afrika gebruikt worden, even als van Arabisch, Hebreeuws en Sanskrit en andere talen die bij de belijdenis van religies gebruikt worden.

Bladzijde uit het boekje ‘Spreuke, wyshede en woordspelings’ van Johan Combrink.

165

Lykskouings baat nie dié op wie dit uitgevoer word nie. (Maar dit het nut: dit hou minstens die lewendes langer aan die lewe.)

166

Maak jouself onmisbaar, en jy sal bevordering ontvang. Tree op asofjy onvervangbaar is, en jy loop die gevaar om die trekpas te kry. (In hierdie ou wêreld is dit naamlik noodsaaklik om ambisieus te wees, maar dit is fataal om dit te duidelik te laat blyk.)

167

'n Bult word nie minder steil wanneer jy uitstel om hom te klim nie. (Inteendeel, uitstel kos ook energie.)

168

Dit is slegs die mense sónder geld wat sê dat geld nie geluk kan koop nie. (Maar as mens wel geld het, dan hoef mens darem nie geluk te lóóp en soek nie.)

169

As ek met jou 'n grap maak, moenie kwaad word nie; weet dat jy my vriend is. (Met my vyande maak ek geen grappe nie.)

29

De Wet op die Pan-Suid-Afrikaanse Taalraad (Pansat) is goedgekeurd (Wet nr. 59 van 1995), een commissie ad hoc van de Senaat houdt zich bezig met de nodige benoemingen in de PANSAT.

Maar van de rest van de tussentijdse grondwet is er met betrekking tot het Afrikaans maar weinig terechtgekomen tijdens de voorbije twee of drie jaar.

Reeds bij het begin van het overleg over de tussentijdse grondwet verminderde het officiële gebruik van het Afrikaans.

Hieronder wordt opgesomd hoe en waar het Afrikaans er van februari 1992 tot februari 1996 op achteruitging.

I. Regering en administratie

1. Federale Regering

a.	Afrikaans is niet meer dé taal van de plenumvergaderingen in het parlement. De waarheid verplicht me ertoe te zeggen dat nog maar 4% van alle toespraken tijdens de afgelopen sessie van 1995 in het Afrikaans zijn gehouden. Tweederde daarentegen in het Engels. Tolkdiensten zijn slecht.
b.	Afrikaans wordt nog maar in één of twee van de 62 commissies van het parlement gesproken. En zijn waarschijnlijk niet genoeg tolken, en het gaat waarschijnlijk ‘te vinnig (= te vlug) met die drukke program van wetgeving’.
c.	Administratieve mededelingen aan Afrikaanssprekende parlementsleden zijn meestal alleen in het Engels gesteld. Er is waarschijnlijk geen tijd om die te vertalen.
d.	Documenten van het ‘Heropbouw- en Ontwikkelingsprogam’ (HOP), en van de belangrijkste programmapunten van de RNE, zijn alleen in het Engels beschikbaar.
e.	Bij hoorzittingen en andere mondelinge of schriftelijke contacten van de regering met betrokken belanghebbenden wordt alleen het Engels gebruikt. Een voorbeeld daarvan was het forum van de minister en adjunctminister van ‘Kuns, Kultuur, Wetenskap en Tegnologie’ (KKW&T) met belanghebbenden in Kaapstad op 31 januari 1995.
f.	Ministeries zoals KKW&T eisen dat aanvragen in het Engels gedaan worden; anders denken ze er zelfs niet aan ze te overwegen.
g.	Sinds zondag 15 december 1994 verschijnen de verslagen van de grondwettelijke vergadering, Constitutional Talk, als contactblad voor de kiezers. Zelfs als bijvoegsel van het Afrikaanstalige zondagsmagazine Rapport verschijnt het alleen in het Engels.
h.	De ad-hoc-commissie voor de aanwijzing van de leden van de ‘Pan-Suid-Afrikaanse Taalraad’, die moet zorgen voor de gelijkberechtiging van alle officiële talen in Zuid-Afrika, moest het in februari 1996 zonder tolkfaciliteiten rooien. Haar vergaderingen worden alleen in het Engels gehouden.

2. Op gemeentelijk vlak

a.	De taal van de ‘oorgangsrade’ (voorlopige gemeentelijke structuren) is in het algemeen Engels.
b.	Zelfs in voorheen Afrikaanssprekende vestingen zoals de gemeente Paarl heeft de nieuwe (Afrikaanssprekende ‘kleurling’-) burgemeester beslist dat de bestuurstaal in de stadsraad Engels moet zijn - omdat sommige vertegenwoordigers van de townships (voormalige woongebieden van niet-blanken) geen Afrikaans verstaan. Er zijn geen tolkdiensten.

II. Rechtswezen

a.	De ‘terms of reference’ (1994) van het Constitutionele Hof zijn op dit moment alleen in het Engels beschikbaar, ondanks het feit dat alle bevolkingsgroepen toegang tot het hof moeten hebben.
b.	In 1995 heeft het parlement een wet goedgekeurd, waardoor wordt afgeschaft dat een advocaat zowel het Afrikaans als het Engels machtig moeten zijn. Ze hoeven alleen nog Engels te kennen.

III. Wetenschap en Technologie

Nationale gremia als de ‘Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing’ (= onderzoek) en de ‘Wetenskaplike en Nijverheidsnavorsingraad’, die vroeger Afrikaans én Engels als voertalen hadden, hebben beslist alleen nog het Engels als interne taal te gebruiken, en eveneens alleen in het Engels met klanten om te gaan.

IV. Media en Communicatie

a.	Vanaf 1992 heeft het Afrikaans al gauw zijn gelijkwaardige behandeling met het Engels verloren op de TV van de SAUK (Suid-Afrikaans-Uitzaai-Korporasie als leenvertaling van South African Broadcasting Corporation/SABC). Afgezien van het uitsluitend Engelstalige nachtprogramma was de verhouding Afrikaans-Engels in september 1993: 45-55. In maart 1995 was dit nog maar 30-70.
b.	De SAUK maakte in mei 1995 het voornemen bekend om het Engels tot ‘ankertaal’ van de TV te maken en het Afrikaans gelijk te stellen met de andere negen officiële talen. Dat plan werd ondanks hevig protest op 5 februari 1996 werkelijkheid. Nu is de verhouding Engels - Afrikaans in ééntalige TV-programma's 16-1. De andere Afrikatalen krijgen samen ca 30% ééntalige programma's; 6% van de

[p. 221]

	programma's is ‘multicultureel’. (De ‘Junior Rapportersbeweging’ heeft intussen bij het gerecht een klacht ingediend tegen de SABC, omdat de behandeling van het Afrikaans ongrondwettelijk zou zijn).
c.	Het jaaroverzicht van de SAUK, dat sinds mensenheugenis zowel in het Afrikaans als in het Engels bestond, wordt van 1995 af alleen in het Engels gepubliceerd.
d.	De TV-zenders hebben sinds februari 1996 een andere naam: SABC 1, SABC 2 en SABC 3 in plaats van TV1, TV2 en NNTV. De ‘openbare zender’ verplicht zijn werknemers om ook in het Afrikaans ‘es-ei-bie-sie’ te zeggen. SABC 2 is nu de enige zender waarop Afrikaans te horen is: 4%. Om de dag is er een half uur lang Afrikaans nieuws.
e.	Radio Suid-Afrika verandert in de genoemde periode zijn naam tot Afrikaans Stereo, ‘die radio sonder grense’. Afrikaanstalige nieuwsuitzendingen en journalen worden doorspekt met Engelse inlassingen.
f.	De tweetalige regionale radioinstellingen (Afrikaans en Engels) worden alsmaar meer Engels en minder Afrikaans. Radio Goeie Hoop uit (Kaapstad) is tegenwoordig 80% Engels en nog maar 20% Afrikaans. In zijn ontvangstgebied heeft 62,62% van de bevolking Afrikaans als moedertaal, 18,94% Engels en 15,74% isiXhosa.

V. Onderwijs

a.	Tal van vroeger uitsluitend Afrikaanse scholen worden sinds begin 1996 gedwongen tweetalig te worden en dus ook in het Engels onderwijs te verstrekken - omdat taal geen belemmering tot toelating mag zijn. Grote aantallen nietblanke kinderen die als onderwijstaal in het algemeen Engels boven hun moedertaal verkiezen, zijn aan het begin van het schooljaar 1996 ingeschreven aan voorheen Afrikaanse scholen, ook op het platteland. (Er loopt op dit ogenblik aan het gerechtshof van de provincie Gauteng een testcase over precies deze ‘weigering tot toelating op grond van Afrikaans-onmachtigheid’).
b.	In de nieuwe leerplannen van 1995 is de kennis van twee talen weliswaar nog een vereiste om te slagen, maar het hoeven niet per se Afrikaans en Engels te zijn. In vroegere ‘zwarte scholen’ wordt de tweede taal zonder meer het Engels.
c.	Volgens een wetsvoorstel over taalvereisten zal het slagen in twee talen van 1997 af niet meer geëist worden van schoolverlaters (‘matrikulante’).
d.	De vroeger Afrikaanstalige universiteiten RAU (Rands-Afrikaanse Universiteit) in Johannesburg, de PU vir CHO (Potchefstroomse Universiteit vir

Maquette van het Afrikaanse Taalmonument (Franschhoek) door Jan van Wijk.

	chirstelijk Hoër Onderwijs) en de UOVS (Universiteit van die Oranje Vrystaat) in Bloemfontein waren begin 1995 al tweetalig: Afrikaans én Engels.
e.	Er waren in februari 1996 nog maar twee oorspronkelijk uitsluitend Afrikaanse universiteiten die niet in alle faculteiten ook Engels in de eerste cyclus (kandidaatsjaren) als voertaal hebben: Stellenbosch en Pretoria. (Er zijn daarentegen ettelijke universiteiten die altijd al alleen Engelstalig waren en dit nu ook blijven, zoals de universiteiten van Witwatersrand (Johannesburg), Kaapstad, Rhodes (Grahamstad) en van Natal (Durban en Pietermaritzburg).
f.	De Universiteiten van Wes-Kaapland (Belville), die ten tijde van de Apartheid werd gesticht voor de zgn. kleurlingstudenten (‘bruinmensen’), van wie op dit ogenblik nog meer dan tweederde Afrikaanssprekend is, heeft mettertijd het Engels als administratieve taal ingevoerd. De overgrote meerderheid van de colleges wordt nu ook in het Engels gegeven.
g.	Als universitair studievak gaat het Afrikaans achteruit. Aan vrijwel alle Afrikaans- en tweetalige universiteiten neemt het aantal eerstejaars drastisch af.

VI. Het culturele leven

a.	Zuiver Afrikaanse culturele bijeenkomsten worden verdacht gemaakt, b.v. het ‘Klein-Karoo Nationale Kunstefees’. Alles moet tegenwoordig multicultureel zijn.
b.	Er heerst onder Afrikaanssprekenden pessimisme over het Afrikaans als medium in de economie. Ongeveer 25% van de studenten in de tweede cyclus van de Departementen Afrikaans en Nederlands aan de Universiteit van Stellenbosch en de Vrijstaat antwoordden in 1994 op een enquêtevraag dat ze hun kinderen zeker in het Engels zullen opvoeden en naar Engelse scholen sturen, want ‘Afrikaans het geen toekoms nie’. Almaar meer Afrikaanstalige ouders, vooral jonge echtparen, laten sinds 1993 hun kinderen naar Engelstalige scholen gaan, vooral in het noorden.
c.	Sinds 1992 werden er nog maar weinig TV-reeksen uit andere talen naar het Afrikaans gesynchroniseerd. Met de toekenning van zendtijd zoals die er sinds februari 1996 uitziet, is het synchroniseren feitelijk stilgevallen. Minstens 90% van de Afrikaanstalige woordkunstenaars moest een andere uitweg zoeken.

VII. Sport en Ontspanning

a.

Vroeger was er tijdens buitenlandse reizen van sportmensen, b.v. naar Nieuw-Zeeland, altijd een volledige verslaggeving van de wedstrijden in het Afrikaans, naast volledig Engels commentaar. Op dit moment (februari 1966) heeft Zuid-Afrika drietalige uitzendingen van rugbywedstrijden: in het Afrikaans, Engels en Xhosa. Maar welke taal de commentator ook spreekt, de tekst op het scherm is alleen in het Engels.

b.

Tijdens het internationale cricket-

[p. 222]

	toernooi van Zuid-Afrika in 1995 is bij de officiële verwelkoming geen enkel woord Afrikaans gebruikt.
c.	Bij alle grote sportbijeenkomsten is Engels de enige geschreven en gesproken administratieve taal. Sinds 1992 is het hele sportwezen van Zuid-Afrika in feite verengelst.
d.	Souvenirs en programmabrochures van de wereldbeker rugby van 1995 waren niet in het Afrikaans verkrijgbaar, alleen in het Engels. Hoewel rugby op de eerste plaats een sporttak is die tenminste voor de helft door Afrikaanstaligen beoefend wordt, is er na de overwinning van Zuid-Afrika in dit wereldbekertoernooi een uitsluitend Engelstalige postzegelreeks uitgegeven. Dit was ook zo na overwinningen in het crikettoernooi en in de voetbalfinale van de Afrika-beker.
e.	Al in 1994 was er van dit alles een voorteken, dat toen echter niemand als zodanig herkende: het muntstuk van 5 rand ter ere van de inhuldiging van president Nelson Mandela als nieuw staatshoofd, bestaat alleen in het Engels: de andere tien officiële talen werden geïgnoreerd.

VIII. Handel

a.	Het Afrikaans gaat erop achteruit in geprivatiseerde nationale instellingen zoals Telkom, Eskom (elektriciteit) en de SAL (luchtvaartmaatschappij).
b.	Het gebruik van Afrikaans op verpakkingen van plaatselijke produkten, neemt iedere maand af.
c.	Op de luchthaven Jan Smuts zijn in mei 1995 de tweetalige borden met aanwijzingen over vertrek en aankomst door ééntalig Engelse vervangen. d. Na de verandering van namen van luchthavens die naar personen genoemd waren, zijn de wegwijzers daarnaartoe alleen nog in het Engels. Sinds begin 1996 is er bijvoorbeeld geen ‘Kaapstadse Internationale Lughawe’ meer, maar enkel nog een ‘Cape Town International Airport’. En de vroegere ‘Lughawe Jan Smuts’ heet alleen nog ‘Johannesburg International Airport’.

Het Afrikaans bekleedt een unieke plaats in Zuid-Afrika. Het is een Afrikataal - ze is op de grond en in de lucht van Afrika ontstaan. Hoewel de taal Europese en Oosterse wortels heeft, is Afrikaans een inheemse boom. Je treft het nergens anders ter wereld dan in Afrika aan, afgezien van een paar ‘stekken’ die naar Australië, Argentinië en Nieuw-Zeeland uitgevoerd zijn, maar daar alweer aan het verdwijnen zijn. Je kunt de boom van het Afrikaans moeilijk verplanten: hij hoort in Afrika thuis. Wat zijn inheems-zijn betreft, verschilt het Afrikaans niet van de andere Afrikatalen in de RSA. Maar in tegenstelling tot die andere Afrikatalen was het Afrikaans sedert 1925 een officiële taal van het land. Ook in tegenstelling tot die andere Afrikatalen hebben de Afrikaanssprekenden vele decennia lang heel hard gewerkt aan de vakwoordenschat van hun taal, zodat ze over de hele moderne technologische wereld in hun eigen taal kunnen spreken. Vaak krijgen Afrikaanssprekenden het verwijt te horen dat dit met staatsgeld is gedaan, dat het Afrikaans met het geld van de belastingbetaler is bevoordeeld. Daar zit een vorm van waarheid in, maar slechts gedeeltelijk. In zijn scheefgetrokken absoluutheid is dit verwijt onterecht. Er zijn namelijk ook miljoenen randen en miljoenen uren van Afrikaanssprekenden zelf in geïnvesteerd.

En er zijn miljoenen uren inspiratie en nog meer transpiratie aan te pas gekomen om de Afrikaanse letterkunde tot het produkt met uitstraling te maken dat het tegenwoordig is. De gezamenlijke produktie van onze Afrikaanse prozaschrijvers en dichters staat op geen enkele literatuur van de 20e eeuw achter. Daar kunnen alle Zuidafrikaners trots op zijn. Onze literatuur is ‘made in South Africa’. Ik denk aan prozaschrijvers en dichters als André P. Brink, Marita van der Vyver, Dalene Matthee, en Elisabeth Eybers, Ingrid Jonker en Breyten Breytenbach.

De mensen van Zuid-Afrika moeten na de bevrijding van alle Zuidafrikanen van het apartheidsstelsel, hun hart veranderen en samenwerken binnen het nieuwe bestel.

In dit opzicht propageer ik de visie dat de Afrikaanssprekenden hun taal doelbewust tot een vriendelijke taal moeten maken. Zo vriendelijk dat andere mensen Afrikaans willen praten en gebruiken. Ten tijde van de apartheid waren andere mensen verplicht het Afrikaans te bezigen, al moesten ze het alleen kunnen verstaan om te begrijpen wat de toepassers van de wet eisten. Die perceptie van hun taal moeten vooral de Afrikaanssprekenden zelf uit de weg ruimen.

Een van de unieke hulpbronnen van Zuid-Afrika is de Afrikaanse taal, in haar volle omvang. We kunnen het ons als land niet permitteren om het Afrikaans en de deskundigheid van Afrikaanssprekenden te ignoreren of te onderwaarderen. We kunnen het ons als land evenmin permitteren de voordelen van het Afrikaans in het buitenland te ontkennen, of te doen alsof die maar weinig voorstellen.

Het Afrikaans verschaft de Zuidafrikanen toegang tot het vasteland van West-Europa op een manier waarop geen andere Zuidafrikaanse taal dat kan. Iemand als b.v. prof. Jakes Gerwel heeft het aan zijn kennis van het Afrikaans te danken dat hij aan een Belgische universiteit tot doctor kon promoveren. Het Afrikaans geeft aan Zuid-Afrika bijna direct toegang tot de kennis en de technologie van 21 miljoen Nederlandstaligen in West-Europa, aan de noordkust van Zuid-Amerika en in Maleisië.

Het Engels is tegenwoordig de belangrijkste internationale taal voor Zuid-Afrika; niemand betwijfelt dat het ons grootste venster op de wereld is.

Maar met maar één venster in hun huis kunnen de Zuidafrikanen maar in één richting kijken. Laten we als Zuidafrikanen ten minste twee vensters in ons huis hebben en voortdurend door alle twee naar buiten kijken.

We hebben opnieuw aansluiting gevonden bij de Britse Statenbond, wat voor ons land zeker voordelen heeft. Laten we ook bij de Nederlandse Taalunie aansluiten, die zelf zo'n aansluiting wil. Ook die zou voor ons land voordelen hebben.

Ook in het land zelf kan het Afrikaans een zeer nuttig hulpmiddel zijn als het goed gebruikt wordt. In Zuid-Afrika hebben vooral Afrikaanssprekenden de deskundigheid om sprekers van andere Afrikatalen te helpen bij de studie en de uitbouw van hun eigen talen, voor zover de betrokken gemeenschappen dat willen.

Het grootste instituut voor lexicografie op het Afrikaanse continent is het bureau van het ‘Woordenboek van die Afrikaanse Taal’. Dat bureau is erop voorbereid en ertoe bereid hulp te verlenen aan sprekers van welke andere Afrikataal ook om de lexicografie daarvan aan te pakken. Daar kunnen woordenboekmakers van andere Afrikatalen opgeleid worden; men kan hen bijstaan bij het maken van de nodige woordenboeken voor onze andere Zuidafrikaanse talen. Kortom, ik zie de rol van het Afrikaans als steunverlener aan anderstalige Zuidafrikanen die willen aanwenden wat in het verleden goed was, om hun toekomst daarop te vestigen. Mijn visie op het Afrikaans in de nieuwe, blijvende omstandigheden bestaat erin dat het een dienstvaardige taal zal worden en zijn. Het is een taal die door miljoenen niet-moedertaalsprekers verstaan wordt. Laat de Afrikaanssprekenden die mensen opleiden en hen steunen, voor zover die miljoenen mensen zulks willen. De mensen van Zuid-Afrika moeten met het Afrikaans verzoend raken. In het verleden hebben Afrikaanssprekenden mensen afgestoten. Die moeten ze nu weer aantrekken, niet met dwang of paternalisme, maar met dienstverlening en samenwerking.