Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 45

[p. 202]

Ena Jansen
Literatuur in een nieuwe lente: een regenboog van Zuidafrikaanse boeken

‘Schrijvers zoals Jeanne Goosens, John Miles, Lettie Viljoen, Marlene van Niekerk, Mark Behr en Etienne van Heerden hebben in de jaren negentig veel gedaan om een bewustzijn aan te scherpen van de onderworpenheid van de gewone mens aan de grote politiek.’

Een belangrijk deel van de een eeuw oude Afrikaanstalige literatuur is sinds jaar en dag weerbarstig en tegendraads geweest, in verzet: tegen de vroegere Engelse overheersers, tegen de apartheid. Tegelijkertijd werd er ook gestreefd naar het tot stand brengen van een literatuur die esthetisch verantwoord en zelfstandig naast wereldliteraturen kon staan. Nadat eerst de poëzie zogenaamd ‘volwassen’ werd in de jaren dertig en veertig dankzij het werk van grootheden als N.P. van Wyk Louw en D.J. Opperman, kwam er verzet tegen een trend in het proza dat door Louw geëtiketteerd was als ‘gemoedelik-lokaal-realisties’. In de jaren zestig werd er dan ook in reactie hierop veel geëxperimenteerd. Allerlei esoterische teksten, door de briljante Etienne Leroux bijvoorbeeld, dreigden van de Afrikaanse literatuur een elite-bezigheid te maken doordat de ‘gemiddelde’ Afrikaanse lezer vervreemd raakte van een literatuur die sterk beïnvloed werd door structurele en stilistische experimenten en door de import van onder meer de dieptepsychologie en Sartres existentialisme.

Schrijvers zoals Jan Rabie, André P. Brink en Breyten Breytenbach, die tot de belangrijkste Zestiger-figuren behoorden, hadden het begrip ‘litérature engagée’ echter óók hoog in het vaandel, en juist zij die tot de voornaamste vorm-experimenteerders gerekend moeten worden, zorgden er in de jaren zeventig voor dat de serieuze Afrikaanstalige literatuur een sterk antiregeringsimago kreeg. De rol van de Afrikaanse schrijver was tot en met ongeveer 1990 vaak die van aanklager, van spreker namens de onderdrukten. Deze literatuur had wel een belangrijke aanhang, vaak onder studenten en intellectuelen, maar het zou tot in de vroege jaren tachtig met het verschijnen van de zogenaamde bosromans van Dalene Matthee (Kringe in die bos en Fiela se kind) duren, voordat Afrikaanse letterkundige boeken ook weer massaal gelezen werden.

Er was in de jaren zeventig wel een aantal belangrijke kassuccessen: enkele van Brinks romans, maar ook Elsa Jouberts

Lettie Viljoen

Etienne van Heerden

Die swerfjare van Poppie Nongena uit 1978. In deze roman vertelt Joubert het verhaal, aangeboden als gefictionaliseerde documentaire, van een hele gewone niet-blanke vrouw wier leven, zoals dat van alle zwarte mensen, op een onmenselijke wijze ontwricht en ontregeld werd door de apartheidswetten. De filosoof Johan Degenaar schreef naar aanleiding van de roman dat geen blanke Zuidafrikaner na het lezen ervan nog kon zeggen: ‘Ons het nie geweet nie’; oftewel ‘Wir haben es nicht gewußt’.

Ondanks dergelijke boeken, die wél veel lezers hadden, lazen maar weinig mensen de Afrikaanse letterkunde, al konden ze er veel over lezen. In de kranten werden in die jaren hevige debatten gevoerd over censuur, ook over de rechtszaken waarin schrijvers wel eens wegens godslastering of staatsondermijning aangeklaagd werden. De zaak tegen Brinks boek Kennis van die aand in 1974 kreeg vooral veel publiciteit, evenals de processen tegen Breytenbach, die jaren lang in de gevangenis zat vanwege een politieke verzetsactie die hem waarschijnlijk veel zwaarder werd aangerekend dan wanneer hij geen bekende Afrikaanse ‘verloren zoon’ was geweest. Wanneer politiek linkse schrijvers in een ‘nek-aan-nek-race’ wel eens voor literaire prijzen gepasseerd werden ten gunste van conservatiever figuren, was dat meteen voorpaginanieuws. Alhoewel er altijd ook hele goede schrijvers zijn geweest die wars van alle literaire modes en verwachtingen gestaag doorwerkten aan een eigen oeuvre en niet als rechts of links getypeerd kunnen worden, is de Zuidafrikaanse literatuur, net als de grotere samenleving, lange tijd gekenmerkt door deze verdeling.

Men kan zelfs stellen dat er van het jaar 1960 tot en met 1990 in de spraakmakende literaire gemeente een diep schisma bestond: wie establishment-figuren en proregering waren, werden ook wat hun literair oordeel betreft, heel gauw als verdacht bestempeld door degenen die zich aan de linkerzijde bewogen. Het huis van de literaire kritiek was erg complex en verdeeld: zelfs uit politiek conservatieve hoek was men als vakgenoot trots op de nieuwe teksten, en door een soort literair-technisch codifiëringsproces werd bijna alles ingekapseld in ‘het literaire systeem’. Gelukkig werd er vanaf het aantreden van de Zestiger-figuur Leroux de afgelopen dertig jaar steeds een soort anarchistische marge open gehouden in teksten van een aantal schrijvers - o.a. door André le Roux, Dan Roodt, André Letoit, John Miles, Ryk Hattingh, Lettie Viljoen, Dirk Winterbach, het tijdschrift Stet en nu ook door de schrijvers en tekenaars van de Bittercomix. Deze figuren hebben gemeen dat ze ieder op een zeer eigen manier tegen de gezapigheid van de hoofdstroom ingaan. Juist nu schijnbaar alles geïncorporeerd dreigt te worden, is het belangrijk dat zo'n kantlijn duidelijk gescheiden blijft van de hoofdstroom. Koos Prinsloo, die in 1994 aan aids gestorven is, heeft op een compromisloze, vaak postmoderne wijze verhalen over de homosexuele belevingswereld geschreven die ook tot deze marge behoren.

De scheiding van de ‘skape’ en de ‘bokke’, tussen links en rechts, bereikte een emotioneel hoogtepunt toen 45 Afrikaanse schrijvers en literatoren in juli 1989 werden uitgenodigd om een delegatie bannelingschrijvers van het toen nog verboden ANC bij de Victoria Waterval in Zimbabwe te ontmoeten. De thuisblijvers - velen ook ‘links’ maar toch niet uitgenodigd - vonden het onvergeeflijk dat de groep uit Zuid-Afrika een motie aannam die niet alleen apartheid verwierp, maar ook een ANC-beleidstuk volledig onderschreef waarin gesteld werd dat het ‘regime’ op

[p. 203]

cultureel gebied geïsoleerd moest worden. Een pleidooi dus, uitgerekend door schrijvers, voor de gewraakte academische en culturele VN-boycot ten gevolge waarvan buitenlandse schrijvers, acteurs, operazangers, popgroepen en uitgevers hun produkten niet naar Zuid-Afrika konden brengen. Voor de ‘Watervallers’ stond voorop dat hun standpunt een strategisch pressiemiddel in de anti-apartheidstrijd moest zijn en dat inmiddels gewerkt moest worden aan het versterken van een ‘progressieve’ binnenlandse cultuur.

In februari 1990, dus enkele maanden later en eigenlijk heel onverwacht, wettigde President F.W. de Klerk het ANC en andere verboden politieke organisaties; Nelson Mandela kwam vrij en een intens proces van politieke onderhandelingen vond plaats dat uitliep op de vreedzame verkiezingen van 27 april 1994. Een abnormale maatschappij werd genormaliseerd. Een culturele boycot was nu niet langer nodig en de blanken hoefden niet meer ook namens anderen te praten. Het zelfopgelegde schuldgevoel viel van de schouders van die Afrikaanstalige schrijvers die zich vaak vervreemd hadden gevoeld van de onmenselijke maatregelen die bij wet ook in hun naam en taal waren afgekondigd. Bewust of onbewust heeft een aantal schrijvers in deze jaren gehoor gegeven aan een veelgehoorde oproep tijdens het Watervalberaad: een nationale literatuur tot stand te helpen brengen waarin ook het Afrikaanstalige boek bevrijd zal zijn van rasseconnotaties. Dat was in het werk van vele schrijvers toch al het geval, maar het valt wel op dat een aantal indrukwekkende boeken door auteurs die bij het Beraad aanwezig waren, sindsdien toevallig ook de Zuidafrikaanse literaire prijs met de grootste geldwaarde, de particuliere M-Net-prijs, gekregen hebben: Jeanne Goosens' Ons is niet almal so nie (1990), Kroniek uit die doofpot (1991) door John Miles, Lettie Viljoens Karolina Ferreira (1993) en Marlene van Niekerks Triomf (1994). Deze en tal van andere boeken zoals Reuk van appels (1993) door Mark Behr en Die Stoetmeester (1993) door Etienne van Heerden hebben een aantal eigenschappen gemeen. Met uitzondering van Ons is nie almal so nie, dat zich afspeelt in de jaren vijftig, toen de Nationale Partij pas aan het bewind kwam (1948), zijn de romans gesitueerd in een zeer recent verleden en fungeren de schrijvers met verbeelding en inleving als optekenaars van de geschiedenis in de eerste lijn.

Deze schrijvers - en in een belangrijke mate ook steeds André P. Brink, Karel Schoeman, Elsa Joubert en Anna M. Louw, die reeds jaren lang ieder op zijn of haar

Marlene van Niekerk

Antjie Krog

eigen manier het Zuidafrikaanse geweten aanspreken - hebben in de jaren negentig veel gedaan om een bewustzijn aan te scherpen van de onderworpenheid van de gewone mens aan de grote politiek. Alhoewel deze boeken absoluut niet ‘licht’ zijn - ze bieden trouwens stof voor tal van academische artikelen en scripties - zijn ze bijna allemaal bijzonder leesbaar en de meesten zijn zelfs ‘bestsellers’ geworden. Er is inmiddels trouwens in Zuid-Afrika een belangrijke opleving van en belangstelling in de literatuur gekomen, die af te lezen valt aan uitgebreide boekenbijlagen, actieve verkoopstrategieën door uitgevers, leesseminars voor ‘gewone lezers’, publieksoptredens door schrijvers, en een grotere beschikbaarheid van literaire boeken in de CNA-winkels (een keten die zich primair richt op de verkoop van tijdschriften en schrijfbehoeften).

Een navrant verschijnsel van de jaren negentig is dat je nu hard moet zoeken om nog iemand te vinden die toegeeft dat hij of zij ooit pro-apartheid was! Het is alsof de blanken en masse vergeten zijn dat zij een regering aan de macht hielden die apartheid bijna vijftig jaar lang doelgericht probeerde te vervolmaken. Dit is dan waarschijnlijk ook de reden waarom zelfs recente ontspanningsromans plotseling de ‘struggle’ als achtergrond hebben voor liefdesintriges die zich vroeger nog op een rustieke ‘Bosveldplaas’ afgespeeld zouden hebben.

Wanneer Marlene van Niekerk in navolging van de cultuurfilosoof Martin Versfeld zegt dat boeken deel uitmaken van ons collectief geheugen en dat geschiedschrijving een soort psychoanalyse of therapie voor de menselijke gemeenschap is, waarschuwt ze terzelfder tijd terecht dat een te gemakkelijke romantisering van het recente verleden kan leiden tot een gevaarlijk soort collectief geheugenverlies. Dat schreef ze in een essay in 27 April: Een jaar later/One year later (1995) - een boekje samengesteld door André Brink, dat een vervolg is op SA 27 April 1994 (1994). Het eerst-verschenen boek bevat haast euforische verslagen van de belevenissen van Zuidafrikaanse schrijvers (Engels en Afrikaans, zwart en blank) op Verkiezingsdag. Een jaar later waren ze minder hoopvol. Hun stukken worden gekenmerkt door zelfonderzoek; de overheersende emoties zijn scepticisme, pessimisme, zelfs woede. André Brink noemt in zijn voorwoord op de stukken van onder meer Adam Small, Pieter-Dirk Uys, Peter Snyders, Melvin Whitebooi en Hennie Aucamp het boek ‘'n klein hoofdstuk in die autobiografie wat die land begin skryf het’. De criticus J.P. Smuts schrijft over de tendens van ‘herinneringsliteratuur’: ‘Die skrywer word estetiese kultuurhistorikus wat deur sy woord bewaar, maar dan steeds in terme van die literatuur’ (Tydskrif vir Letterkunde, Augustus 1995: 110).

Deze karakterisering geldt niet alleen voor de 27 April-boeken, maar ook voor veel van de publikaties die hierboven genoemd zijn. Uit al die werken blijkt het ongelooflijke aanpassingsvermogen van Zuidafrikanen; men moet zich echter ook realiseren dat een klakkeloze omkeer naar links, een te gladde romantisering van het leed dat in Zuid-Afrika ervaren is, een verwrongen beeld kan scheppen, zelfs kan leiden tot een collectief geheugenverlies - zoals door Van Niekerk wordt gewaarschuwd.

Hoe sterk de zuurdesemwerking was van de nieuwe landspolitiek en de politiek-menselijke boeken uit wat ik, een beetje karikaturaal-vereenvoudigend, het ‘Watervalkamp’ noem, blijkt bijvoorbeeld uit de publikatielijsten van 1995, waarin tal van boeken voorkomen die inspelen op het ‘Nuwe Suid-Afrika’. Vaak is de inhoud van deze boeken niet per sé opportunistisch, maar de publiciteit ervoor valt toch op, omdat ze anders is dan vroeger het geval geweest zou zijn. Zo is de autobiografie van Beyers Naudé, My land van hoop, eind 1995 bij een gerenommeerd uitgevershuis verschenen. Relaas van 'n moord waarin de dichteres Antjie Krog beschrijft hoe zij en haar gezin geleden hebben vanwege haar betrokkenheid bij de strijd, is bij dezelfde uitgever verschenen. Taurus, de kleine linkse uitgeverij die in 1976 tot stand kwam en soms een soort samizdat-functie vervulde, was vroeger de enige die dergelijke publikaties aangedurfd zou hebben. Voorlopig is Taurus, die boeken uitgaf waar de grote uitgeverijen vóór 1990 voor terugschrokken, opgeheven. Het uitgeverscollectief zag voor zichzelf geen eigen functie meer in het Nieuwe Zuid-Afrika waar alles mag. Inmiddels houdt de uitgeverij Hond nog wel de ‘traditie’ van marginaliteit vol.

Naar analogie van de zogenaamde ‘grens’-literatuur uit de jaren tachtig, toen jonge schrijvers als Alexander Strachan,

[p. 204]

Koos Prinsloo, Etienne van Heerden en Louis Krüger bundels met korte verhalen schreven over de ervaringen van dienstplichtigen in de oorlog tegen ANC-‘terroristen’ aan de grenzen met Zimbabwe en Angola, zou je misschien nu kunnen spreken van een ‘regenboog’-literatuur. Dit naar analogie van de term ‘Rainbow people’, waarmee Bisschop Desmond Tutu de kleurvolheid en de hoop van een postapartheid-Zuid-Afrika verwoordde.

Je kunt hier te lande nu zelfs een Afrikaanstalig sekstijdschrift kopen, Loslyf genaamd - wat tot voor kort ondenkbaar was. Voor een regenboog aan smaken die voorheen vaak onderdrukt moest worden, zijn er nu boeken te over op de markt. Zo is er bijvoorbeeld in 1995 in het Afrikaans een praktische reisgids voor Mozambique verschenen (Zuidafrikanen mochten er tot voor kort niet in), alsook een autobiografie van Joe Slovo, de onlangs overleden leider van de Zuidafrikaanse Communistische Partij. Het bezit van communistische literatuur was tot voor februari 1990 strafbaar.

Tot de wat ‘lichtere’ boeken die inspelen op de Zuidafrikaanse politieke gegevens en die ik ‘regenboog’-boeken bij uitstek noem, behoren Zuretha Roos' debuut Die verdwyning van Mina Afrika, Herinnering aan Agnes door Louis Krüger en Marzanne Leroux-Van der Boons Soos die honde van die hemel. In alle drie deze boeken is de Zuidafrikaanse apartheidspolitiek en de invloed ervan op de levens van individuen een centraal gegeven. Roos vertelt van een kinderloos blank echtpaar in de Hexriviervallei, dat in 1945 een bruin kind, Mina Afrika, adopteert. De hoon die de ouders van de gemeenschap te verduren krijgen, de verraderlijke daad van een blanke jongeman die Mina van het platteland verdrijft, waardoor zij terecht komt in een eindeloze spiraal van bedrog en vernedering in Kaapstad, garandeert een sterke verhaallijn. Die verdwyning van Mina Afrika (dat ook is voorgelezen voor de radio) is zoals de uitgever belooft, ‘'n verhaal met 'n verlossende, gelukkige einde (...) dis deel van ons kollektiewe geheue’ - ook hier dus wordt dit begrip gebruikt, maar veel kritieklozer dan door Versfeld en Van Niekerk.

Interessant genoeg maken zowel Krüger als Leroux-Van der Boon gebruik van persfotografen als mannelijke hoofdpersonages, terwijl ieder van de romans ook een sterke vrouwenfiguur heeft: in Herinnering aan Agnes, een enigmatische vrouw die zich steeds meer verbonden voelt met bedrijvigheden van de ‘Boerenasieparty’ in Pretoria. Haar fotograaf-man is er fel tegen, maar wordt gedwongen zijn perspectief op zichzelf en zijn land telkens

Elisabeth Eybers

Riana Scheepers

weer bij te stellen. Hij is degene die scherpstelt, die duidelijkheid zoekt. In Krügers complexe roman vormen het verleden en herinneringen steeds verschuivende inzichten in persoonlijke relaties.

Leroux-Van der Boons roman Die honde van die hemel heeft een grote informatiewaarde voor mensen die vóór 1990 weinig af wilden weten van de motieven van hun progressief-gezinde medemens. Hij is wel op de ontspanningsmarkt gericht, maar bij de zoveelste traumatische gebeurtenis - duidelijk met verlossing, schuld en zuivering als doel - faalt het boek vanwege de neiging om te politiek-correct te zijn. Dat gebeurt zelfs in een jeugdboek als !Sit Oom Paul door Johann de Waal, waarin een Afrikaanse plattelandsjongen een relatie heeft met een Indiër-meisje. Zijn opstand tegen de dominee en de N.G. Kerk wordt door zijn uitgever beschreven als ‘'n verfrissende verkenning van ou tabboes in die Afrikaanse samelewing’ - al te makkelijk geformuleerd, als je bedenkt dat deze taboes vast heel lang nog zullen doorwerken in conservatiever gemeenschappen.

Heel opvallend in de Afrikaanse literatuur is de sterke positie die vrouwen in de poëzie hebben. Elisabeth Eybers (geb. 1915), die sinds 1961 in Amsterdam woont en ook in de Nederlandssprekende wereld een grote aanhang heeft, dicht reeds zestig jaar lang op een onnavolgbare wijze over algemeen-menselijke thema's als liefde, heimwee, ziekte en dood. Ze schrijft nog steeds in het Afrikaans, maar haar Amsterdamse verwijzingswereld en tal van Nederlands geïnspireerde uitdrukkingen hebben er toe bijgedragen dat haar klassieke, beeldrijke, vaak humoristische en altijd aangrijpende poëzie, zo sterk is doorgedrongen tot het Nederlands lezende poëziepubliek dat haar in 1991 de P.C. Hooftprijs is toegekend. Sindsdien heeft ze drie belangrijke nieuwe dichtbundels het licht laten zien: Respyt, Nuweling en Tydverdryf / Pastime. Een andere dichteres die ook op hoge leeftijd nog produktief blijft, is Ina Rousseau (1926) wier bundel 'n Onbekende jaartal (1995) - er staan veel ‘eco-gedichten’ in - met acclamatie is ontvangen. De andere twee vrouwen die tot de meest gerespecteerde figuren in de Afrikaanse poëzie behoren, zijn Wilma Stockenström en Antjie Krog. Zij maken allebei graag gebruik van typische Afrikaverwijzingswerelden en historische gebeurtenissen als stof voor hun gedichten. S.J. Pretorius (1917-1995), Ernst van Heerden en T.T. Cloete (allebei in de zeventig) zijn de belangrijkste andere dichters, terwijl onder meer Daniel Hugo, Johann Johl, Johann de Lange, Joan Hambidge en Johan Lodewyk Marais regelmatig bundels publiceren.

Ook in het proza behoren er opvallend veel vrouwen tot de meest belangwekkende figuren: behalve de reeds genoemde Elsa Joubert, Anna M. Louw en Lettie Viljoen, verwierven ook de meer populaire Marita van der Vyver, met haar Griet skryf 'n sprokie (1992) en Riana Scheepers, met haar verhalen in onder meer Dulle griet (1994), bekendheid. Hun boeken zijn, evenals werk van onder meer Goosen, Miles, Prinsloo, Schoeman en Van Heerden, in het Nederlands vertaald door Riet de Jong-Goossens.

Iets anders in verband met de rol van vrouwen in de literatuur: Elize Botha heeft in Tydskrif vir geesteswetenskappe (september 1995:216) gewezen op het opvallende feit dat de oudere vrouw als personage zo sterk figureert in vier recente romans: Wilma Stockenströms Abjater wat so lag (1992), Alba Bouwers Die afdraand van die dag is kil (1992), Juffrouw Sophia vlug vorentoe (1993) door Berta Smit, en Hierdie lewe (1993) van Karel Schoeman. Deze boeken hebben allemaal oude vrouwen die dichtbij de dood staan, als hoofdpersonages.

Schoemans schitterende roman is er trouwens één in een triologie onder de titel Stemme. ‘Die manier waarop Schoeman in sy romans die verskrikking van afskeid - van geliefdes, vriende, 'n land, ouers, die lewe - buitengewoon rustig aan die orde stel in Hierdie lewe, sonder om die gepaardgaande angs en verdriet ooit gering te skat, is aangrypend én troostend’ (schreef ik in De Kat, februari 1994). De tweede roman in Schoemans drieluik is Die uur van die engel (1995). Alhoewel de trilogie nog niet af is, is het alvast duidelijk dat Schoemans een stem wil geven aan mensen wier stemmen dof en onhoorbaar geworden zijn. In romans én non-fictie (over o.a. Olive Schreiner, N.P. Van Wyk Louw en Susanna Smit, alsook de stad Bloemfontein en een aantal streken) brengt Schoeman over een tijdperk van reeds meer dan 25 jaar een van de meest indrukwekkende oeuvres in de Zuidafrikaanse letterkunde én geschiedschrijving tot stand. Die uur van die engel is een vermenging van de volgende belang-

[p. 205]

stellingssferen: eenzame buitenstaanderpersonages, de Vrystaat, historische navorsing. ‘(Ê)rens, as mens weet waar om te soek, in hierdie wydheid waar geen merktekens oorgebly het nie, in die helder lig op die warmste van die dag’, vindt Schoeman de weg naar levens van vroeger, naar de geheimen van mensen die in de leegheid van ‘'n lae land, 'n wye land van klip en bossies en doodgerypte gras’ hun eenvoudig leven hebben geleid.

Met zijn Stemme-romans levert Schoeman een unieke bijdrage tot het nieuwe historicisme, door in zijn zeer persoonlijke, haast gezwollen stijl mensen uit vergane streken en tijdperken aan het woord te laten. Schoeman vertaalt reeds sinds de jaren zeventig met zijn korte romans Veldslag en 'n Lug vol helder wolke het Zuidafrikaanse landschap als geen ander. ‘In daardie wydte, tussen die heuwels, in die klowe, deur die roerloos stilte op die warmste van die middag’ (5) is hij de eenzame zoeker die het geheim van mensen in hun lotsgebondenheid meedeelt.

Elsa Joubert, met de Die swerfjare van Poppie Nongena-faam, is een andere schrijfster die zo haar eigen gang gaat. Ook in haar werk is het opmerkelijk hoe vaak historische thema's aangesneden worden. In 1995 schreef zij weer een opmerkelijk boek, dit keer over de geschiedenis van een Afrikaans gezin: een familiesage die een eeuw en vier geslachten omspant. Die reise van Isobelle is een soort geschiedschrijving van de Afrikaanssprekende in Zuid-Afrika geworden, een zelfreflexieve tekst, die ook allerlei kwesties rond representatie onderzoekt in gesprekken over fotografie. Louise Viljoen wijst in De Kat (februari 1996) erop dat de belangrijkste thema's politieke spanning tussen familieleden, verschillen tussen Noord en Zuid in het land, de relatie van blanke Zuidafrikanen tot Afrika (onder meer in het zendingsveld), alsmede de inhoud van begrippen als volk, loyaliteit en rebellie zijn. ‘Met hierdie simpatieke, maar ook kompromislose optekening van 'n familiegeskiedenis het Elsa Joubert weer eens - soos indertyd met Poppie - die regte roman ver die regte tyd geskryf.’

Een andere belangwekkende roman waarin een gezin een belangrijke rol speelt, is de roman Triomf (1994) door Marlene van Niekerk. Triomf heeft drie grote letterkundige prijzen, onder meer de Noma Award als beste boek in Afrika, gekregen. Het speelt zich af in de Johannesburgse voorstad met de naam ‘Triomf’, die tijdens de apartheidsjaren is gebouwd op het puin van de destijdse gemengde wijk Sophiatown. Zeer vindingrijk, soms cru en vaak poëtisch, vertelt Van Niekerk met deernis het verhaal van een blank arbeidersgezin

Alba Bouwer

Rona Rupert

dat bloedschandelijk samenleeft in een afgetakeld huis. Het boek eindigt op de vooravond van de Verkiezing in 1994.

Een zeer opmerkelijk debuut van 1995 was Vatmar: 'n Levendagge verhaal van 'n tyd wat nie meer is nie door A.H.M. Scholtz (1923). In een vaak dialectisch Afrikaans wordt hier verteld over het ontstaan van de kleine nederzetting Vatmaar dichtbij Kimberley. Het is een echte gemeenschapsroman in een verteltrant die de lezer terugvoert naar oervertelpatronen en naar de intrinsieke communicatierituelen van een arme gemengde gemeenschap: om een kerk, een eigen kliniek te bouwen, om te overleven in een land waar niet-blank steeds meer aan de kant werd geschoven. Om een indruk te krijgen van het belang van het debuut van A.H.M. Scholtz is het belangrijk te weten dat de auteur bruin is en dus behoort tot een groep mensen die Afrikaans als moedertaal maar een zeer kleine rol in de Afrikaanse literaire canon hebben. De dichters Adam Small, P.J. Philander en Peter Snyders zijn jaren lang bijna de enige gepubliceerde niet-blanke schrijvers geweest.

Tien jaar geleden vond er een eerste ‘Swart Afrikaanse Skrywersimposium’ plaats en in september 1995 een tweede. ‘Zwart’ is hierbij een anti-apartheids- en solidariteitskenmerk van de gemarginaliseerden: de meeste andere Afrikaanssprekenden dan blanken zijn in werkelijkheid ‘bruin’. Volgens Charles Malan van het Cultuurstudieprogramma van de Raad van Geesteswetenskaplike Navorsing waren de normen en waarden van de benaming ‘zwart’ democratisering en struggleverzet tegen de hegemonen van de Grote Apartheidstraditie. Omdat de perceptie in 1995 tien jaar na het eerste congres nog steeds was dat Zuid-Afrika en ook de Afrikaanse literaire wereld in wit en zwart getekend wordt, was er behoefte aan een ‘Tweede Swart Afrikaanse Skrywersimposium’. In september 1995 bleek uit de toespraken van de bruine schrijvers Patrick Petersen, Abraham Philips en Peter Snyders dat het struikelblok van tien jaar tevoren toch wel anders is, voornamelijk omdat blanke Afrikanen plotseling zelf ervaren hoe het is niet meer in het centrum van de macht te staan, om te moeten vechten voor hun taal. De uitgever Annari van der Merwe van Kagiso schrijft hierover in Die Suid-Afrikaan (december 1995): ‘Miskien het dit die nuwe Suid-Afrika gekos om Afrikaanstaliges, en veral die Afrikaanse skrywersgemeenskap (die Groot Afrikaanse Letterkunde én die GAL-gemarginaliseerdes) hulle interafhankelikheid te laat besef.’ Een nieuwe Afrikaanse schrijversvereniging is op de been gebracht die niet exclusief zwart is, maar wel ten doel heeft om de ‘GAL-gemarginaliseerdes’ macht te geven. De schrijvers beogen om in het komende decennium populair gemeenschapsgericht schrijfwerk te produceren, om het ‘populaire geheugen’ op te tekenen, om alternatieve produktiekanalen als kleine uitgeverijen en tijdschriften te gebruiken, om weg te komen van elitisme, om te zoeken naar tekstmodellen naast het ‘boek’, zoals gekopieerde gedichten, regieteksten, gemeenschapsblaadjes, mondelinge optekening.

Alhoewel er in dit bestek geen ruimte is voor een overzicht van literatuur in andere Zuidafrikaanse talen, is het wel belangrijk om er op te wijzen dat steeds meer stemmen opgaan voor het samengaan van de verschillende literaturen in Zuid-Afrika: in het Afrikaans, het Engels, maar ook in alle negen andere ambtelijke talen van Zuid-Afrika. Dit zou tot neerslag moeten komen in een nieuw geschreven literatuurgeschiedenis, in universitaire studieprogramma's die over taalgrenzen heen strekken. Dit zou kunnen meehelpen om oude apartheidstructuren af te breken en een poging zijn om bij studenten en lezers een groter bewustzijn van meer dan een perspectief te scheppen.