Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 45

[p. 149]

Hugo Doeleman
Het Streek- en Landbouwmuseum
Schouwen-Duiveland in Dreischor

Het embryo

Het begon allemaal met een tentoonstelling van landbouwwerktuigen. Dat was in 1970. De roep om een permanente tentoonstelling was groot. Evenals het enthousiasme van een groep mensen. Zo ontstond het landbouwmuseum. Het kreeg een onderkomen in een overgeschoten klaslokaal van een oude school in Dreischor. De collectie groeide en groeide, er werden steeds meer lokalen geannexeerd. Het schoolgebouw raakte overvol. Toen het gemeentebestuur besloot op de plaats van de school een nieuw dorpshuis te bouwen, moest het museum wijken. Ze kreeg daarbij alle steun van de gemeente. Mede daardoor kon de monumentale boerderij Goemanszorg worden aangekocht. Dat was in 1993.

Een gedwongen plaatsverandering schept tevens nieuwe mogelijkheden. Nieuwe ideeën passeerden de bestuurstafel. De een nog beter dan de ander. Maar,... tegelijkertijd was er weinig geld.

De gevel van het Streek- en Landbouwmuseum Schouwen-Duiveland in Dreischor. Het museum is gevestigd in de voormalige hofstede Goemanszorg. Deze tekening werd gemaakt door Fransje van der Swan-van der Heijm.

Doch vele enthousiaste mensen kunnen veel, heel veel. De handen gingen uit de mouwen.

In 1996 heeft het museum haar deuren weer geopend. Nu in de gerestaureerde boerderij Goemanszorg. De gewijzigde opstelling van de collectie zal zeker boeien. Het ruime erf geeft ontspanning aan de toerist, die het platteland van Schouwen-Duiveland bezoekt. In de lommerrijke theetuin kan de dorstige bezoeker op verhaal komen. Welk verhaal? Daarover nu meer.

Schouwen-Duiveland is door de eeuwen heen vooral akkerbouwland geweest. De landbouw heeft in de polders, die samen dit voormalige eiland vormen, steeds de hoofdrol gespeeld. In het streeken landbouwmuseum worden Schouwen-Duiveland en de landbouw belicht. Daarbij is het oog gericht op de vele facetten, die daarmee te maken hadden en die van zo'n grote betekenis zijn geweest voor haar bewoners. De boerderij Goemanszorg heeft de eeuwen kunnen trotseren en vormt thans het decor voor het verhaal van het verleden. Het eiland, de boerderijen, het vee, de produkten, de infrastructuur en het transport zijn onderdelen van deze boeiende en fascinerende geschiedenis.

In Dreischor, een puur voorbeeld van een Zeeuws ringdorp, ligt de boerderij ‘Goemanszorg’. Zij dankt haar naam aan Pieter Goemans (1825-1898), die de boerderij verfraaide met een nieuwe toegangsdeur en grotere raamkozijnen. Deze waren afkomstig van de buitenplaats Rozegaard bij Schuddebeurs. Een eenvoudig boerenhuis kreeg een rijker aanzien. De in de tuin geplaatste hardstenen piëdestals droegen daar zeker aan bij. Ze staan er nog en geven iets voornaams aan het streek- en landbouwmuseum.

Het voormalige woonhuis is een monument, de schuur verbouwd in 1912 is met haar zware binten een toonbeeld van een Zeeuwse landbouwschuur. Ook hier binnen heeft de tijd niet stil gestaan. Op de plaats van de paardestallen kwamen tractoren te staan. De schaalvergroting in de landbouw maakte dat er in de jaren tachtig een aardappelbewaarplaats in werd gebouwd. Nu er een museum werd ondergebracht, moest deze wijken en werd een verdiepingsvloer met vide aangebracht. Vanaf de begane grond is de kapconstructie met de zware moerbalken nu goed gade te slaan.

De landbouw op Schouwen-Duiveland

In de periode voor de aanleg van de eerste ringdijken rond de eilanden, die later werden samengevoegd tot Schouwen-Duiveland, werden de schorren gebruikt voor de schapenteelt. Het wapen van Dreischor met drie schapen op evenveel stukjes schor is een fraaie illustratie hiervan.

De eilanden werden ook in een vroegere periode benut als bron voor het winnen van zout. Van onder de klei werd het zouthoudende veen weggegraven. Het veen werd verbrand en de as met zeewater vermengd. Uit dit mengsel werd het zout gestookt in pannen. Door het ‘moeren’ - het weggraven van het veen - ging een

[p. 150]

Het opkamertje met voorbeeld van klederdracht in het Streek- en Landbouwmuseum Schouwen-Duiveland in Dreischor. (Foto: H. Doeleman)

deel van de vruchtbare oppervlakte verloren. Bovendien kreeg het land door het moeren een lagere en onregelmatige ligging. In Schouwen en de Vierbannen stonden grote delen dan ook 's winters onder water. Op de hoger gelegen gronden en in de jongere polders was akkerbouw mogelijk. De polder Dreischor werd getroffen door de stormvloed van 1288, waardoor een nieuwe kleilaag werd afgezet. Vooral de hogere ligging in vergelijking met Schouwen en Duiveland boden Dreischor betere mogelijkheden voor de landbouw.

Er waren meer oorzaken, die het landschap beïnvloedden en daardoor de landbouwmogelijkheden. De verdediging van het land tegen de zee gebeurde volgens conservatieve inzichten. Geen offensieve verdediging, maar een defensieve tactiek voerde lange tijd de boventoon. Achter de zeedijk werd een inlaag aangelegd. Moest de zeedijk worden prijsgegeven, dan werd de inlaagdijk zeedijk en werd een nieuwe inlaagdijk aangelegd. Zo verdween onder meer het Zuidland, het zuidelijk deel van Schouwen. De toren van Koudekerke staat daar als een symbool van het gevecht tussen Schouwen en de zee. Een symbool in andere vorm is de legende van Westenschouwen. De vissers van deze welvarende plaats vingen volgens het oude verhaal een zeemeermin. Ondanks vurige smeekbeden van de zeemeerman weigerden zij de zeemeermin vrij te laten. De zeemeerman vervloekte Schouwen, de haven verzandde en de meeste inwoners moesten naar elders verhuizen. Het is een andere treffende illustratie van de haat-liefde verhouding met het water.

Voor de landbouw was de afwatering van overtollig regenwater van groot belang. Lange tijd waren de suatiemogelijkheden beperkt. Bovendien was het transport van het water naar de afwateringssluizen gebrekkig. In de 17de eeuw werden watermolens gebouwd, maar deze functioneerden niet naar wens. Lange tijd bleef met name in de oude polders het lozen van het water een probleem. In de winter stonden grote delen onder water. Daarentegen was er in de zomer vaak gebrek aan water. Eerst in de 19de eeuw ging men ertoe over om te zoeken naar ingrijpende oplossingen. In 1845 werd een lange ringdijk door de polder Schouwen aangelegd om deze in tweeën te verdelen.

Daardoor konden extreem lage waterstanden voorkomen worden. De suatiesluizen voldeden maar ten dele, daarom werd aan de zuidzijde van Schouwen, bij de kadeboezem, een stoomgemaal gebouwd (1877). Het was het eerste in Zeeland. Een jaar later kwam een stoomgemaal in de Vierbannen van Duiveland gereed. Dreischor volgde, na felle discussies, in 1882.

Ook oorlogen hadden invloed. In 1944 werd door de Duitse bezetter het eiland onder water gezet.

Ongekend in kracht en vernietigend van karakter was de watersnoodramp van 1953. Een groot deel van het eiland overstroomde. 531 mensen kwamen om het leven. De materiële schade was enorm. Na ‘de ramp’ kwam het Deltaplan, dat onder meer de opheffing van het isolement tot gevolg had. In 1965 kwamen de Grevelingendam en de Zeelandbrug gereed. Aan de zeekant volgde in 1972 de Brouwersdam en in 1986 de Oosterscheldekering. Schouwen-Duiveland werd beter bereikbaar. In nog grotere mate werd het voormalige eiland aantrekkelijk voor het toerisme.

Een belangrijke attractie zal een bezoek aan het streekmuseum zijn. Hier komt het plattelandsleven op Schouwen-Duiveland vanaf het begin van de 20ste eeuw tot leven.

Vele jaren is de vlasteelt erg belangrijk geweest. De zwart geteerde vlasschuren in Dreischor en omgeving herinneren hier nog aan. In het museum wordt de gehele behandeling van vlas tot linnen uitgebeeld. Maar ook andere teelten krijgen aandacht, waaronder de meekrapteelt. De wortel van de meekrapplant was vroeger de grondstof voor de rode kleurstof.

Voor de mechanisatie was het Zeeuws-Belgische trekpaard onmisbaar om de ploeg door de zware Zeeuwse klei te trekken. De beste hengsten voor de fok kwamen uit België. Ook dankzij de paarden profiteerde de infrastructuur. De dorpssmid zorgde voor het beslaan van de paardehoeven. De travalje aan de Ring in Dreischor is een laatste herinnering aan de hoefsmid. De gareelmaker leverde het tuig. Ieder paard had zijn eigen gareel, dat op driejarige leeftijd werd aangemeten. Zo werd het paard omgeven met veel zorg. De paardenmarkt was belangrijk. Er werd gekeurd en gehandeld.

Het transport op Schouwen-Duiveland

Tot 1965 was Schouwen-Duiveland een eiland en dus alleen bereikbaar met de boot én het vliegtuig. Hoe het transport in vroeger jaren plaats vond, is te zien in het museum.

Op het Schouwse land vroeg het transport naar de markt om een eigen vorm. Immers vooral in de winter waren de wegen niet of nauwelijks bruikbaar. Daarom werd gebruik gemaakt van het uitgebreide stelsel van waterlopen door geheel Schouwen. Vervoer per water ging efficiënter en sneller. Voor dat doel werd de kloetschuit ontwikkeld, die bovendien werd gebruikt voor personenvervoer. Een leeg meekrapvat werd benut om de passagiers een droog onderkomen te verschaffen. In Zierikzee legden de kloetschuiten aan in de Karnemelksvaart. De straten in de nabijheid geven het belang aan voor de landbouw: de Lammermarkt, de Botermarkt en de Varremarkt (var betekent stier).

Boeren maakten voor het vervoer van hun produkten gebruik van wagens.

[p. 151]

Maquette van een Schouwse stolpboerderij in het Streek- en Landbouwmuseum in Schouwen-Duiveland in Dreischor. (Foto: H. Doeleman)

Al vroeg hadden deze hun naar achter oplopende zijladders. Door de eeuwen heen bleef deze vorm tot in de jaren dertig van de 20ste eeuw gehandhaafd. Veelal had ieder dorp zijn eigen wagenmaker, die door kleine variaties in zijn werk zich van zijn collega's wist te onderscheiden. In de jaren dertig kwam de eenheids- of bakwagen in gebruik. Dit type, afkomstig uit Groningen, was een zogenaamde onderdoordraaier, waarmee korter kon worden gedraaid dan met de boerenwagen. Deze vernieuwing speelde in op de behoefte aan betere en vooral snellere transportbehoeften.

In het midden van de jaren dertig gingen plaatselijke smeden en wagenmakers over tot de bouw van wagens met grote platte bakken op luchtbanden. De weg naar de handel moest ingekort worden. Daarom werden tegen het einde van de 19de eeuw langs het gehele eiland landbouwhavens aangelegd om de lange rit naar Brouwershaven, Zierikzee of Bruinisse uit te sparen. Een aantal van deze havens is nog aanwezig, zoals die van Flaauwers, ten zuiden van Kerkwerve. Andere zijn daarentegen nog nauwelijks herkenbaar. Voor het afvoeren van suikerbieten, aardappelen, hooi, stro en graan werden deze havens gebruikt. Dat Dreischor gerekend werd tot de grotere dorpen, blijkt ook uit het feit dat deze plaats al sinds de late middeleeuwen beschikte over een eigen haven: Beldert. In 1883 werd hier een fairbank of weegbrug opgericht. Ook elders op het eiland gebeurde dat in dezelfde periode. In 1910 waren er in totaal 213 inkomende en uitgaande schepen in de haven.

Beurtschippers waren Barendregt en van der Doe. Door de afdamming van het Dijkwater na de watersnoodramp van 1953 werd de haven van Beldert afgesloten van open water. Maar nog altijd is het voormalige haventje herkenbaar in het landschap.

Veel boeren hadden een driewielige paardewipkar, in Schouwen beter bekend als een ‘perwetkarre’. Ze werd gebruikt voor het vervoer van grond. Een ander ‘manusje van alles’ voor de boer was de rolkar. Dat was een zwaar, lang, plat drieof vierwielig wagentje voor het vervoer van ploegen, eggen, zaaizaad en onder zeer natte omstandigheden ook voor kleine hoeveelheden bieten. Voor het boerenwerk werd ook de kruiwagen gebruikt.

De bakslee, vroeger ook slikslee genoemd, was een platte slee van twee meter lang, een meter breed en 25 cm hoog, met aan de onderkant smalle platte ijzers. Deze had dezelfde functie als de rolkar, maar de afstanden moesten niet al te groot zijn. Het rijden met het gezin op de ouderwetse boerenwagen werd vanaf het begin van de 18de eeuw vervangen door een rit met een luxe speelwagen. Deze kreeg meer comfort door het ophangen aan riemen, waardoor de Schouwse riemwagen ontstond. Naast dit type maakten de rijkere boeren na 1875 gebruik van hun met bladveren uitgeruste Gelderse of Utrechtse wagen, brik, sjees of tilbury. Het meest luxe rijtuig was de vierwielige barouchette, die in gebruik was bij een aantal grote boeren, de dokter of de notaris. Een automobiel konden voor de Tweede Wereldoorlog alleen de grote boeren zich veroorloven. De motorfiets werd vooral bij de boerenzoons en handelaren populair. De arbeider werd dank zij de fiets meer mobiel. Een bekende verschijning op het platteland was de hondekar. Kleine middenstanders en ambulante handelaren maakten er gebruik van om hun waren uit te venten. Vooral voor de verkoop van melk werd de trekkracht van honden benut.

De verbinding met het vasteland werd belangrijk verbeterd door de geregelde veerdiensten. In 1900 kwam de tramverbinding Steenbergen-Zierikzee-Brouwershaven tot stand, waarvoor de veerdienst Zijpe-Anna Jacobapolder werd ingesteld. In 1931 werd het vliegveld Haamstede in gebruik genomen. Het was een tussenstop op de lijn Rotterdam-Vlissingen-Knokke. Na de oorlog werd het vliegveld gesloten. De tram verdween na de watersnoodramp. Hier kwamen bussen voor in de plaats. Ook de beurtschippers verdwenen door de opkomst van de vrachtwagens. Na gereedkoming van de brug en de dammen verdwenen alle veerdiensten.

Naast genoemde facetten is er nog veel meer te beleven in het streek- en landbouwmuseum van Schouwen-Duiveland.

Bij de samenstelling is gebruik gemaakt van de nota ‘Een aanzet voor de tentoonstelling’ van de inrichtingscommissie van het Streek- en Landbouwmuseum Schouwen-Duiveland.

Praktische gegevens

Adres: Molenweg 3, 4315 CE Dreischor

Openingstijden:

Vanaf begin maart tot en met einde november in de weekdagen tussen 10 en 17 uur en op zondag vanaf 12 tot 17 uur.

Ook open in de Kerst- en krokusvakantie (wel gesloten op Kerstdag en Nieuwjaarsdag) Rondleidingen mogelijk.

Inlichtingen:

●	museum: 0111-402303
●	secretariaat: 0111-401579