Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 45

[p. 141]

Frank de Klerk
Het Museum voor Zuid- en Noord-Beveland in Goes

De oude stad Goes geldt als centrum voor het hele omliggende gebied, vroeger een handvol eilanden, thans een aansluitend geheel. Van oudsher staat het ‘Goese Land’ bekend als Beveland, een naam die vermoedelijk is afgeleid van de St.-Baafsabdij uit Gent. Monniken uit deze abdij voeren hier in de negende en tiende eeuw veel ontginningswerk uit. Eigenlijk ligt Goes dus in Bavoland.

In dit gebied van schorren en slikken ontstaan wegen en bewoningskernen op een natuurlijk patroon van kreekruggen. Door offensieve bedijkingen bieden die vanaf de elfde en twaalfde eeuw meer veiligheid aan de bewoners. Dit part van Zeeland maakt deel uit van Zeeland Bewesterschelde, dat dan nog een leen is van de graaf van Vlaanderen. De noordwaarts gerichte expansie van deze graaf botst met de zuidwaarts gerichte gebiedsuitbreiding van zijn Hollandse opponent. Na veel strubbelingen komt Zeeland Bewesterschelde in het begin van de veertiende eeuw vast in handen van de Hollandse graaf. Een periode van economische groei en bloei begint. Goes kan hiervan profiteren en wordt rond 1400 stad. De oude kerk wordt in episodes herbouwd en een nieuw stadhuis, schuttershoven en kloosters verrijzen.

Als na de godsdiensttwisten en de oorlogshandelingen uit de late zestiende eeuw de Republiek ontstaat, komt dit deel van Zeeland redelijk beschut te liggen, weg van oorlogshandelingen. Een nieuwe bloeiperiode begint. Het wegvallen van de naburige stad Reimerswaal, die na jarenlange strijd in 1634 prijs moet worden gegeven aan de Oosterschelde, geeft Goes een extra groeistuip.

In de volgende honderden jaren blijft de stad Goes het economisch centrum van het wijde platteland in de omgeving. De modernisering van de infrastructuur luidt een nieuwe periode in. Door de afdamming van het Kreekrak kan de spoorlijn tot Goes worden doorgetrokken (1868). Eerder al komt het Kanaal door Zuid-Beveland (1866) tot stand. Enkele jaren later volgt de afdamming van het Sloe (1872), waardoor de trein door kan rijden tot Vlissingen. De nieuwe tijd betekent ook een schuchter begin van industrialisatie in en rond de stad. Het moderne verkeer noopt het stadsbestuur om een deel van de stadswallen te egaliseren en alle stadspoorten te slopen.

In de tweede helft van de vorige eeuw richt een archivaris/conservator/predikant een stedelijke oudheidkamer in het stadhuis in. Hierin krijgen alle attributen met een historische achtergrond, en tevens alle rariteiten die eigendom van de gemeente zijn, een plaatsje. In 1930 komt een Bevelandse museumvereniging tot stand, die alle gemeentelijke voorwerpen van oudheidkundige betekenis uit de verschillende gemeenten in bruikleen krijgt. De oudheidkamer wordt ontruimd en een zeer oud monumentaal pand op de Turfkade wordt als museum in gebruik genomen. De museumvereniging, een particuliere vereniging die wat overheidssteun geniet, gaat begin jaren zeventig over in een gemeenschappelijke regeling van de

De gevel van het Museum voor Zuid- en Noord-Beveland.

Bevelandse gemeenten (dan nog zes, thans vijf). Het sfeervolle, doch zeer ongeschikte pand aan de Turfkade wordt verruild voor een andere historische omgeving: het vroegere klooster van de Zwarte Zusters, dat na de Reformatie gedurende ruim driehonderd jaar weeshuis van de stad is. Dit pand lijkt de eindbestemming van het museum, gelegen in het centrum van de stad, tegenover de middeleeuwse Grote of Maria Magdalenakerk.

De voorzijde van het museumgebouw is tot in de tweede helft van de vorige eeuw als voormalige kloosterkapel herkenbaar, met gotische vensters en versieringen. Dat deel van het gebouw krijgt helaas in die tijd een bestemming als wezen- en armenschool en wordt ingrijpend gemoderniseerd. De achterste gedeelten van het kloostercomplex zijn echter nog in originele staat: laat-gotische houtskeletbouw uit de vijftiende eeuw. Zware moerbalken, gebeitelde balksleutels, plavuizenvloeren, kromme muren, al deze elementen

[p. 142]

scheppen een authentieke sfeer in het grootste deel van het museum. De voorzijde van het gebouw mag dan wat onopvallend aan een drukke straat liggen, de achterzijde vormt een zeer stemmige afscheiding aan de noordkant van het weeshuisplein. Dit plein wordt gedomineerd door een honderd jaar oude kastanjeboom, waaronder vroeger de weeskinderen elk jaar kastanjes hebben geknuppeld. Oude gevelstenen en gedenkstenen die van elders komen zijn op sokkels op het plein geplaatst. De binnenplaats vormt een soort hofje. Naast het museum ligt een tweede hofje, dat deel uitmaakt van het Oude Manhuis, het zeventiende-eeuwse bejaardenhuis van de stad. Boven de ingang van dit pand symboliseren twee stenen bejaarden het oorspronkelijke gebruik. Datzelfde geldt voor de twee stenen weeskinderen boven de ingang van het weeshuisplein.

Het Museum voor Zuid- en Noord-Beveland is een streekhistorisch museum. Het verzamelbeleid is breed geformuleerd. Er zijn zeer uiteenlopende thema's te zien. Het meest kenmerkend voor de wat recentere geschiedenis van de streek zijn wellicht de klederdrachten. In de periode vanaf ongeveer 1800 tot ver in deze eeuw schrijft elke streek, eiland of soms zelfs dorp in Zeeland zijn eigen (vrouwen-) dracht voor. Het dragen van dure stoffen, kanten mutsen, gouden en bloedkoralen sieraden is in die tijd een manier om de welstand van de familie te onderstrepen.

Op het eiland Noord-Beveland dragen de vrouwen een opvallend kostuum, dat enigszins verwant is aan datgene wat gedragen wordt op de eilanden Schouwen-Duiveland en Tholen. De muts evolueert in de vorige eeuw tot een lange afhangende sluier die gedragen wordt op een lange zwarte jurk. De klederdracht van Zuid-Beveland ziet er heel anders uit. In de Biedermeiertijd zijn zowel de mannen als de vrouwen opvallend gekleed in geborduurde kledingstukken, met zilveren knopen op het mannenvest, en veel goud op en aan het vrouwenhoofd. Aan de schoenen hangen grote zilveren gespen. De kanten vrouwenmutsen zijn klein. Vaak wordt daarboven een grote platte strohoed met kleurige linten gedragen.

Rond 1900 is dit fleurige beeld geheel verdwenen. De mannen gaan vrijwel geheel in het zwart gekleed. Op kleine onderdelen na wordt ook de vrouwendracht somberder. De vrouwenmutsen worden steeds groter. Als enorme schelpen omgeven ze het hoofd. De oorspronkelijk kleine gouden hoofdsieraden groeien uit tot imposante gouden plaatjes, de ‘stukken’. Vijf, zes, zeven toeren bloedkoralen worden aan de hals gedragen, gesloten met een groot

Groepsportret van de Schutterij van Sint-Sebastiaan in Goes, geschilderd ca. 1634 door Cornelis Willemsz Eversdijck. Het paneel hangt in het Museum voor Zuid- en Noord-Beveland.

gouden slot. De bekende afbeelding op de pakjes boter van het merk ‘Zeeuws Meisje’ is een Zuid-Bevelandse protestantse vrouw met de dracht uit deze tijd. Rooms-katholieke vrouwen in klederdracht komen voor hun geloofsovertuiging uit. Hun mutsen hebben een totaal andere vorm, vierkant aan de onderzijde en meer langs het hoofd naar beneden gevouwen. In het straatbeeld zijn de klederdrachten vrijwel verdwenen. Er bestaan gelukkig enkele verenigingen die de oude streekkostuums in ere houden en met kennis van zaken tonen bij bijzondere gelegenheden.

De klederdrachtafdeling van het museum in Goes vangt aan met miniatuurpoppen van alle drachten in de provincie. Tot in het detail zijn ze gekopieerd naar de originelen. Zelfs van de sieraden zijn replica's op schaal gemaakt. Vervolgens worden enkele levendige klederdrachtscènes getoond waarin verschillende periodes aan bod komen. Die zijn in 1996 alle vernieuwd. Het museum bezit een aantal antieke wassen koppen. Deze zijn in 1913 speciaal voor het tonen van Zeeuwse klederdrachten gemaakt door het wassenbeeldenatelier van Willy Weber te Berlijn. Daartoe zijn indertijd foto's gemaakt van de oorspronkelijke Zeeuwse bevolking. De kostuumpoppen hebben dank zij hun koppen een levensechte uitstraling.

De begane grond van het museum biedt verder een verzameling sierdoosjes, porselein, bestekken, naaigerei, en dergelijke zoals dat in gebruik is geweest bij de boerenstand. In een vitrine wordt aandacht besteed aan een bijzondere teelt die vroeger in Zeeland veel is beoefend: de meekrapteelt. De meekrap wordt in twee of drie jaar op de akkers gekweekt, waarna de wortels worden gerooid. De wortels kunnen, nadat ze gedroogd en vermalen zijn, gebruikt worden om rode kleurstof van te maken. Deze bewerking vindt plaats in karakteristieke gebouwen, meestoven genaamd, waarvan er nog enkele bewaard zijn gebleven. Een aantal Bevelandse dorpen heeft tegenwoordig nog steeds een Stoofweg, Goes zelfs een Stoofstraat. Tot ca. 1870 blijft meekrap veel gevraagd. Daarna komt een kunstmatig vervaardigde kleurstof op de markt en stort de meekrapteelt in.

In de achterste museumruimte is de collectie archeologie opgesteld. Ze begint met enkele vondsten uit de Romeinse tijd, als een inheemse bevolking contacten onderhoudt met de Romeinen. Dit resulteert in de bouw van enkele tempels in Zeeland voor de inheems-Romeinse godin Nehalennia. Handelaren smeken haar om bescherming voor een veilige overtocht naar en vanuit Engeland. Een van haar tempels heeft gestaan waar thans de Oosterschelde bij Colijnsplaat stroomt. Talrijke kleine altaarstenen zijn de laatste 25 jaar door vissers in hun netten boven water gehaald, waarvan er enkele in Goes staan. De bewoners trekken zich aan het einde van de derde eeuw na Christus grotendeels uit Zeeland terug omdat de zeespiegel begint te stijgen.

Pas een vijftal eeuwen later ontstaat hier weer opnieuw bewoning. Vanaf die tijd zijn er voorwerpen die het archeologische verhaal voortzetten. Uit alle periodes daarna zijn er vondsten gedaan die in het museum zijn te bewonderen: aardewerk, keramiek, hout, metaal, been, leer. Een bijzondere verzameling metaal is afkomstig uit het Verdronken Land van Zuid-Beveland. Hier hebben ooit een tiental dorpen en de stad Reimerswaal gelegen. Van enkele dorpen bevinden zich nog steeds fundamenten op de Oosterscheldeslikken.

[p. 143]

Deze middeleeuwse dorpen zijn grondig archeologisch onderzocht, hetgeen een schat aan metaalvondsten heeft opgeleverd. Het zijn: pelgrimsinsignes, riem- en boekbeslag, erotische insignes, enz. Al deze voorwerpen dateren van voor de grote overstromingen, dus van voor 1530.

Dergelijke kleine metalen voorwerpen verteren meestal in de bodem. Door de bijzondere bewaaromstandigheden waarin ze in dit gebied hebben verkeerd zijn ze in grote aantallen behouden gebleven.

Op de eerste verdieping wordt in de schutterszaal de aandacht getrokken door vier grote schilderijen. Deze houten panelen van het formaat ca. 2 × 3 meter zijn afkomstig van twee schuttersgilden uit Goes. Ooit zijn er in de stad drie van dergelijke verenigingen geweest. Ze hebben eigen schuttershoven gehad, die vol hebben gehangen met schilderijen. Het is jammer dat daarvan slechts de vier genoemde schuttersstukken zijn overgebleven.

De oudste twee stukken vormen samen het complete St.-Joris- of voetbooggilde met 41 leden. De panelen zijn gemaakt na de nieuwbouw van het schuttershof, en dateren uit 1616. De maker is de uit Goes afkomstige kunstschilder Cornelis Willemsz. Eversdijck. De andere tonen een aantal leden van het St.-Sebastiaan- of handbooggilde. Het ene is uit 1624, ook van de hand van Eversdijck, het andere uit ca. 1650. Dit is geschilderd door een zoon van genoemde schilder, Willem Eversdijck. Het St.-Sebastiaansgilde heeft een schuttershof bezeten dat grensde aan dat van St.-Joris. Van het derde schuttersgilde, dat van St.-Adriaan waarvan de leden de haakbus gebruikten, zijn geen portretten bewaard gebleven. In de Franse Tijd worden alle gilden, ook die van de schutters, opgeheven. De schuttershoven komen leeg te staan en de goederen vervallen aan de stad.

In het midden van de vorige eeuw beschikt de stad Goes over niet minder dan zeventien schilderijen afkomstig van de schuttersgilden. Helaas worden ze alle in 1864 verkocht. In 1908 kunnen enkele kapitaalkrachtige Goesenaars de vier nog bestaande terugkopen van het Museum Boymans van Beuningen in Rotterdam, waar ze in het depot teveel ruimte in beslag nemen. De gemeente Goes geeft ze uiteindelijk in bruikleen aan het museum. In vergelijking met schuttersportretten uit andere, Hollandse, steden uit diezelfde tijd zijn de Goese schilderijen ouderwets van uitvoering. In het door overstromingen, beschietingen en oorlogshandelingen geteisterde Zeeland zijn de Goese schuttersstukken echter uniek.

(Bij de Hervormde kerk van IJzendijke)

Hangen hier de wedergalmen
eeuwenverre eeuwenlange
van devoot gezongen psalmen,

verft het zonlicht op de vloeren
kleurgedaanten en kontoeren
die onopgemerkt verroeren,

zit in de zeegroene banken
onder zachte orgelklanken
de gemeente om te danken,

vliegt, terwijl de tranen drogen
of de ziel diep wordt bewogen,
uit het halflicht van de bogen

hier de geest aan van den hoge?

Anton van Wilderode

(uit: En het dorp zal duren, Lannoo/Davidsfonds, 1986)

In deze museumruimte zijn verder voorwerpen van een aantal oude ‘sportverenigingen’, zoals duivenclubs, kolfsociëteiten en dorpsschutterijen te zien. De eerste verdieping herbergt verder een aantal attributen die samenhangen met het religieuze leven op de Bevelanden. De verschillende oude kerkgenootschappen die hier hebben bestaan of nog steeds bestaan komen aan de orde. Ook is er het porcelein, tafelzilver, en overige zilveren snuisterijen van de stedelijke elite uit vroegere eeuwen uitgestald.

Een heel bijzondere verzameling vormt het zilver van de Goese ambachtsgilden. Van alle elf hoofdgilden die er in de stad zijn geweest zijn zilveren attributen bewaard gebleven. Dit zijn de begrafenisschilden en dito draagtekens van de gildebodes. De schilden zijn gebruikt bij talloze begrafenissen van gildeleden. Als symbool van het gilde hebben ze tijdens de begrafenissen op de kisten gehangen. De afbeeldingen op de schilden verwijzen naar de activiteiten van het gilde: een weegschaal voor het kramersgilde, tonnen voor het brandewijnverkopersgilde, een schaar voor het kleermakersgilde, enz. Verder beschikt het museum over een aantal proefstukken van diverse gilden, zoals schoenen en schrijnwerkersproducten.

In deze zaal is verder de collectie ‘dorps- en stadsbestuur’ opgenomen. Hierin vinden we oude zegelstempels, burgemeestersketenen, voorzittershamers, rechtspraakattributen, geldkisten, maten en gewichten, enz. Een blikvanger is het schaalmodel van een oude brug van Goes, de Ganzepoortbrug. Naar het nog bestaande bestek uit 1618 is deze brug een vijftiental jaren geleden gebouwd in overleg met de Rijksdienst voor Monumentenzorg. Deze brug is in het midden van de zeventiende eeuw vervangen door een stenen brug, die tegenwoordig de enig overgebleven poortbrug in Goes is.

Achter deze zaal is met een klein trapje de vroegere kastelenzaal bereikbaar. Op dit moment is deze ruimte in gebruik als tijdelijk depot. Het is de bedoeling dat in de winter van 1996/7 de tentoonstelling over de Bevelandse kastelen, die in de zomer van 1995 te zien was, hier permanent opgesteld wordt.

Rest nog slechts de zolder van het museum. Hier is in enkele lange vitrines antiek speelgoed uit de streek geplaatst. Samen met een grote verzameling zogenaamde Centsprenten biedt deze ruimte een feest van herkenning voor ouderen, en een bron van verrassing voor de jongeren.

Praktische gegevens

Het museum is open van dinsdag tot en met vrijdag van 10-17 uur en op zaterdag van 13-16 uur.

Inlichtingen:

Singelstraat 13 in Goes

tel.: [phone]