Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 45

[p. 136]

Arco Willeboordse
Gemeentelijk Archeologisch Museum in Aardenburg

Opgravingen en museum

Bij velen roept de naam Aardenburg onmiddellijk een aantal associaties op: geschiedenis, cultuur, Vlaamse handels- en havenstad, St.-Baafskerk. Maar bovenal: opgravingen en archeologie. Het Gemeentelijk Archeologisch Museum is het directe resultaat van laatstgenoemde. Tal van archeologen, uit binnen- en buitenland zijn in de loop van de jaren bij de opgravingen betrokken geweest en hebben zich er verdienstelijk gemaakt. Zonder anderen tekort te willen doen moeten vooral vier namen met ere genoemd worden: J. van Hinte, de nestor van de Aardenburgse archeologie, M. Kegel, wiens streekkennis van groot belang was bij de opgravingen ter plaatse en J.J. Rosseel, president-kerkvoogd van de Nederlands Hervormde gemeente Aardenburg en gids van de monumentale St.-Baafskerk. Zij hebben zich tevens sterk gemaakt voor de eerste museale expositie in de voormalige oudheidkamer, gevestigd aan de Markt te Aardenburg. De vierde naam is J. Trimpe Burger, die aanvankelijk als medewerker van de Nederlandse Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, later als provinciaal archeoloog van Zeeland, de leiding had over het jarenlange archeologisch onderzoek in Aardenburg.

Als gevolg van de spectaculaire oudheidkundige vondsten, zowel in kwantitatieve als in kwalitatieve zin, in het centrum van Aardenburg kreeg de oudheidkamer al snel te kampen met ruimtegebrek en onaantrekkelijke presentatie. In 1963 besloot de gemeente Aardenburg daarom om een 18de-eeuws monumentenpand aan de Marktstraat aan te kopen en dat, onder begeleiding van conservator J. Trimpe Burger, in te richten als archeologisch museum. Na een grondige verbouwing werd in 1968 de eerste officiële gast verwelkomd: de toenmalige koningin Juliana. Pas een jaar later was de inrichting definitief voltooid, zodat het museum op 24 juni 1969 plechtig kon worden geopend.

Sindsdien geniet het museum vooral in archeologische kringen nationale,

Wellicht het bekendste Romeinse aardewerk is het luxueuze terra sigilata (gestempeld aardewerk). Dit ‘Romeinse wedgewood’ werd met behulp van matrijzen in serie vervaardigd in grote pottenbakkerijen. Over de wijze waarop de mooie oranje-rode kleur werd verkregen heeft lange tijd onzekerheid bestaan. Waarschijnlijk werd een kom, bord of kan gedompeld in een soort kleipap met veel ijzerhoudende bestanddelen. Vervolgens werd het gedroogd en in een grote oven geplaats. Daar werd het onder op een hoge temperatuur (700-1000°C.) in een relatief zuurstofrijke atmosfeer gebakken. Tijdens het bakproces zorgde de oxydatie van de ijzerbestanddeeltjes voor de oranje-rode kleur.

zelfs internationale bekendheid, niet zozeer vanwege de grootte van het museum, maar vooral om de kwaliteit van de collectie en het relatief grote aantal tentoongestelde ter plaatse gevonden voorwerpen.

Organisatie

Het grootste deel van de collectie is tevoorschijn gekomen bij, zoals hierboven vermeld, reguliere opgravingen in Aardenburg en dus eigendom van de Nederlandse Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek. Deze collectie werd indertijd aan de gemeente in bruikleen gegeven.

Het museum opereert binnen de gemeentelijke organisatie, waarbij een aantal museale taken, zoals beheer en exploitatie, aan een museumcommissie is overgedragen. De commissie organiseert bovendien activiteiten als de inrichting van tentoonstellingen, deelname aan evenementen, onderhouden van intermuseale contacten, e.d.

Collectie en presentatie

De huidige opstelling van het museum beoogt, aan de hand van hetgeen bij oudheidkundig bodemonderzoek werd gevonden, een beeld te geven van de geschiedenis van Aardenburg tot het einde van de middeleeuwen. Gegeven de beperkte ruimte heeft men streng geselecteerd uit Aardenburgs vondstmateriaal, waarbij als voornaamste criteria werden gehanteerd: representativiteit, zeldzaamheid en/of esthetische eigenheid. De nadruk ligt op drie perioden: de midden-steentijd, de Romeinse tijd en de middeleeuwen.

Uit de midden-steentijd (5500 v. Chr.) dateren enkele tientallen microlieten, vuurstenen werktuigen, die gebruikt werden voor de jacht, het vervaardigen van kledij, e.d. Tussen deze en de volgende bewoningsperiode, de Romeinse, gaapt een archeologisch gat van meer dan 5000 jaar.

Over de oorsprong van de Romeinse site is nog weinig bekend. Het meeste on-

[p. 137]

derzoek is verricht binnen een zogenaamd castellum. Deze militaire nederzetting werd als onderdeel van een reeks kustversterkingen waarschijnlijk rond 175 aangelegd en heeft bestaan tot ca. 273 toen het door ‘noorderlingen’ werd verwoest.

Uit deze periode zijn meerdere soorten Romeins aardewerk tentoongesteld. Het inheemse Menapisch-Romeinse aardewerk werd vervaardigd en gebruikt langs de Vlaamse en Zeeuwse kust. De bekendere Romeinse aardewerksoorten zijn afkomstig van elders en dus geïmporteerd. Hiertoe behoren o.a. het fameuze terra sigillata, terra nigra, Belgische waar en dikwandig aardewerk als wrijfschalen en amforen. Zij dienden voor opslag en transport van levensmiddelen. Sieraden werden gevonden in de vorm van fibulae, haarpennen, ringen en ringstenen, armbanden, enz. Tot de fraaiste voorwerpen behoort een aantal terracotta en bronzen cultusbeeldjes,

In Aardenburg werden verscheidene bronzen en terracotta beeldjes gevonden van Romeinse goden en godinnen. Een klein beeldje van Bacchus, god van de vruchtbaarheid, oerdrift, leven en dood, is zonder twijfel het beste bewaard gebleven. De god is uitgebeeld als een naakte mollige peuter die een bloemenkrans om zijn hoofd vasthoudt. In zijn linkerhand staat een mand met bloemen, een bekend symbool van vruchtbaarheid en voorspoed. Aan de achterzijde bevindt zich een klein gat, waarmee het beeldje bevestigd kon worden op een groter voorwerp. Misschien was dit een panter, een dier waarmee Bacchus vaker is afgebeeld.

Het groengeglazuurd ceramiek is een van de aantrekkelijkste produkties van de middeleeuwse Aardenburgse aardewerkindustrie. De pottenbakker heeft het luxueuze effect van zijn produkten nog eens extra verhoogd door versiering met behulp van een radstempel. Dit was een soort wieltje met versieringen, dat men hield tussen duim en wijsvinger en over de wand van de kruik liet lopen. Zo ontstond bij de linker kruik een soort streepjesspiraal in drie banden. De rechter kruik is anders van vorm, maar is op dezelfde wijze versierd. Voor de kruiken ligt een masker dat diende als versiering op een donkergroen geglazuurde kan. Het is niet onmogelijk dat het vervaardigd is in Engeland en van daaruit werd geëxporteerd naar Aardenburg, aangezien gezichtsmaskers op Engels aardewerk vanaf de tweede helft van de 13de eeuw vrij veel voorkomen. Onder de mond is nog juist een handje te zien.

voorstellende goden als Bacchus en Mercurius en godinnen als Minerva en Isis-Fortuna. Bouwmateriaal is vertegenwoordigd met dakpannen, siertegels, beton, fragmenten van muurschilderingen, delen van een verwarmingssysteem e.d. Het gave skelet van een ca. 40 jaar oude man, begraven in hurkhouding, wordt gedateerd op het einde van de derde eeuw. Waarschijnlijk behoorde de man tot de plunderaars van Romeins Aardenburg; de ingeslagen schedel wijst op een gewelddadige dood.

Na de Romeinse periode was bewoning in en rond Aardenburg slechts op beperkte schaal mogelijk. Vanaf de achtste eeuw wordt Aardenburg in historische bronnen genoemd. Tussen de 10de en de 14de eeuw ontwikkelde het zich van een onaanzienlijke agrarische nederzetting tot een omvangrijke Vlaamse haven- en handelsstad aan het riviertje de Ee en de zeearm 't Zwin. Even vóór 1187 werden aan Aardenburg stadsrechten verleend, waarna

[p. 138]

In een afvalkuil van een pottenbakkerij werden naast veel ‘misbaksels’ twee blauwgrijze en een witgeel spaarpotje gevonden. Het zijn de voorlopers van onze huidige spaarvarkentjes: wanneer ze vol waren (of eerder, als men snel geld nodig had) werden ze kapot gegooid. De zeer dunne gleufjes tonen de geringe dikte van het toenmalige geld aan. Het hartvormige model was ten tijde van hun vervaardiging in de 14de eeuw als vruchtbaarheidssymbool al eeuwenoud. Behalve als spaarpot diende het ook als een soort collectepotje. Bekend is dat op het feest van Onnozele Kinderen tussen Nieuwjaar en Driekoningen bedelaars, lammen en kreupelen met deze potjes in groepen langs de deuren mochten gaan om voor zichzelf te collecteren - de enige dag in het jaar overigens.

een periode van bloei inzette, vooral op het gebied van handel en nijverheid. Van de 13de tot de 16de eeuw was de stad bovendien een bedevaartplaats van belang. In de 14de eeuw zette echter een snel verval in, zodanig dat er rond 1500 nog slechts 60 gezinnen woonden.

De middeleeuwse periode wordt in het museum voornamelijk geïllustreerd aan de hand van aardewerk. De kleine, maar bijzondere collectie Angelsaksisch (5de/6de eeuw), Merovingisch (6de/7de eeuw) en reliëfband-aardewerk (8ste-10de eeuw) toont aan dat er in de vroege middeleeuwen, als gevolg van ongunstige woonomstandigheden, slecht schaarse bewoning was. De meeste voorwerpen dateren uit de periode 12de-15de eeuw.

Hieronder bevindt zich een aantal zogenaamde ‘misbaksels’, afkomstig uit een afvalkuil van een pottenbakkerij. Het eenvoudigste soort is het bekende blauwgrijze aardewerk. Daarnaast komen veel roodbruine kannen, kruiken, enz. voor. Fraai van uiterlijk is het in allerlei typen voorkomende groengeglazuurde aardewerk. Een belangrijk percentage daarvan was bedoeld voor de export. Tot het mooiste aardewerk behoren enkele gekleurde borden, mogelijk huwelijksgeschenken. Vermeldenswaard zijn voorts vogelfluitjes met duivelskop, spaarpotjes en braadpannen. De zware vuurklokken werden als brandpreventie gebruikt voor het afdekken van vuurhaarden van b.v. ovens. Een vroege reeks roodbruine vloertegels is versierd met witgele figuren als de fleur de lys, klimmende leeuw, zwijn, ridder, bazuinblazende engel, enz. Van de benen en metalen voorwerpen vallen vooral de glissen en een pronkkandelaar op. Middeleeuws bouwmateriaal werd in grote hoeveelheden gevonden, een lijst met een vuurspuwende draak behoort daaronder tot de topstukken.

Achter het museum bevindt zich een grote tuin met een keur aan kruiden, bloemen, struiken en planten, overwegend inheems van aard. In het achterste deel van de tuin liggen de restanten van een elders in Aardenburg opgegraven Gallo-Romeinse tempel. Op deze wijze is een aardige combinatie gemaakt van cultuur en natuur.

Praktische gegevens

Bezoekadres: Marktstraat 18, 4527 CL Aardenburg Postadres: Postbus 15, 4527 ZG Aardenburg

Openingstijden: ● laatste week april t/m juni, september: zondag en maandag 13.00-17.30 uur dinsdag t/m vrijdag 10.30-12.00/ 13.00-17.30 uur ● juli en augustus: zaterdag en zondag 13.00-17.30 uur dinsdag t/m vrijdag 10.30-12.00/ 13.00-17.30 uur ● buiten openingstijden op afspraak

Inlichtingen: ● gedurende openingstijden: 0031-117-492888 ● buiten openingstijden: 0031-117-475544