Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 43

[p. 149]

Brugse drukkunst en -nijverheid in de negentiende eeuw
Jan D'hondt

Tot op heden is er nog geen naslagwerk over de Brugse drukkers in de 19de eeuw verschenen. Wel zijn reeds enkele afzonderlijke drukkerijen en drukkersfamilies behandeld. Een globaal overzicht ontbreekt alsnog. Deze bijdrage heeft zeker niet de pretentie om dit euvel te verhelpen, wel zullen we trachten enkele belangrijke tendensen en evoluties binnen de drukkunst en- nijverheid in het 19de-eeuwse Brugge aan te stippen. Deze spelen zich af op het vlak van hun aantal en omvang, de aangewende techniek en stijl, en hun betekenis.

1800-1830

Net zoals tijdens de 16de, 17de en 18de eeuw zou de Brugse boekdrukkunst in het begin van de 19de eeuw nauwelijks het lokaal niveau overstijgen, laat staan de bloeiperiode van het ontstaan van de drukkunst evenaren. Met de Franse bezetting (1794-1814) werd weliswaar een eind gesteld aan de vele remmende verplichtingen om het beroep te kunnen uitoefenen; we denken hierbij aan het lidmaatschap van de gilde van de librariërs of het verkrijgen van een octrooi van de centrale overheid. Deze beroepsvrijheid had echter geen positieve

Proef van de drukletters van de drukkerij Bogaert en zoon, uit 1818. Brugge, Stadsarchief. (foto: J. D'hondt)

weerslag op het aantal drukkerijen. Voor heel Vlaanderen was de Franse Tijd een ongunstige periode voor de typografische nijverheid. Door een aantal wetten werden de auteurs en hun produkten beter beschermd, waardoor de nadruk, een lucratieve bezigheid tijdens de vorige eeuw, aan banden werd gelegd. Tijdens de daaropvolgende periode van het Verenigd Koninkrijk (1814-1830) zou deze wetgeving worden versoepeld en was er opnieuw een heropleving te bespeuren.

In Brugge stagneerde het aantal drukkerijen, tijdens de eerste drie decennia van de 19de eeuw, rond de zeven ateliers. Voor het jaar 1819 vonden we in een nijverheidsstatistiek de vermelding dat de toestand positief was door het vele werk. Dit werk was evenwel nog steeds gericht op de plaatselijke markt. Onder de zeven actieve drukkerijen waren er een aantal die reeds werkzaam waren tijdens het ancien régime, zoals J. Bogaert, J. De Muytere, J. De Busscher en C. De Moor. Daarvan wist Joseph Bogaert (1752-1820) zich voor die periode op te werken tot de belangrijkste. Hij was drukker en uitgever van boeken en kranten, waaronder De Gazette van Brugge die een conservatief maar vlaamsgezind standpunt vertolkte. Een nieuwkomer in die periode was de Gentenaar E. Terlinck (1778-1834) die zich in de Breidelstraat had gevestigd bij zijn schoonvader P. Parain en o.m. de officiële drukker werd van de loge La Réunion des Amis du Nord.

Algemeen kan gesteld worden dat de drukkerijen tijdens het begin van de 19de eeuw kleinschalige familiebedrijfjes waren, waarvan ook de tewerkstelling aan de lage kant schommelde. Met 17 arbeiders in het totaal kwam men aan een gemiddelde van drie werknemers per drukkerij. Alhoewel er toen technische vernieuwingen plaats vonden en er een nieuw procédé, nl. de lithografie of de steendruk, was ontdekt, zouden de gevolgen daarvan pas na 1830 zichtbaar worden.

1830-1864

Sinds de Belgische onafhankelijkheid nam het aantal drukkerijen en hun tewerkstelling gestadig toe. In 1840 waren er reeds 13 drukkerijen. Met de economische crisis tijdens de jaren veertig werd deze aangroei even geremd (in 1850 nog steeds 13), maar steeg tijdens het daaropvolgend decennium tot 19 in het jaar 1860 (in vergelijking met 1830 is dit een verdrievoudiging). Brugge telde toen ook nog zeven boekbinders. Een relevant globaal cijfer van het aantal arbeiders hebben we niet. Het patentregister voor het jaar 1860 vermeldt per drukker het aantal werknemers. Op basis daarvan bekomen we een cijfer van 61. Dit is omwille van de fiscale aard van deze bron sterk onderschat. Zo bv. geeft het patentregister voor de drukkerij van Daveluy slechts 13 arbeiders op, terwijl andere bronnen vermelden dat de tewerkstelling in dat bedrijf rond de 50 schommelde. Voor de arbeiders uit deze sector bestond sinds 1843 een ambachtsmutualiteit voor drukkers-, steendrukkers- en boekbindersknechten die 80 leden telde in 1851. De patentregisters tonen wel aan dat de meeste drukkers nog nevenberoepen uitoefenden zoals winkelier, boekhandelaar, zaakwaarnemer en griffier.

[p. 150]

Het eerste deel van het ‘Album Pittoresque de Bruges’ werd in 1837 door J. Buffa uitgegeven. Het bevat 22 lithografische zichten. De auteur was O. Delepierre. De foto toont de titelpagina en eenvoorbeeld van een stadsgezicht (Sint-Nepomucenusbrug en de Wollestraat). Brugge, Stadsbibliotheek. (foto: J. D'hondt)

De stijging van het aantal drukkerijen en het tewerkgestelde personeel was vanzelfsprekend een gevolg van het toenemend belang van gedrukte informatie en van de technische verbeteringen. De techniek van het drukken heeft gedurende een lange periode weinig veranderingen ondergaan. Pas vanaf het einde van de 18de en het begin van de 19de eeuw duiken er belangrijke vernieuwingen op. Dit houdt natuurlijk verband met de Industriële Revolutie en de daarbijhorende mechanisering. Een belangrijke technische innovatie in de typografie ca. 1800, was het gebruik van een ijzeren pers i.p.v. een houten. Wanneer dit gepaard ging met een vereenvoudigde bediening, verkreeg men een hoger rendement. Naast de verbetering van de handpersen was er ook de ontwikkeling van een nieuw type: de snelpers. Bij deze persen gebeurde het inkten automatisch en het persen mechanisch. Een andere ontdekking was de stereotypie (= drukplaat) waardoor het drukken op een grotere oplage (bv. kranten) gemakkelijker werd. Het zetwerk daarentegen zou bijna de hele 19de eeuw nog met de hand gebeuren. Pas in 1885 vond de uitvinding van de linotypiemachine plaats. Bij al deze uitvindingen en vernieuwingen moet opgemerkt worden dat het enige tijd duurde vooraleer ze een algemene toepassing vonden. Kleinschalige bedrijven klampten zich langer vast aan de oude produktiemethode.

Ook de papierproduktie werd tijdens de 19de eeuw gemechaniseerd. In Brugge werd omstreeks 1870 een door stoomkracht aangedreven papierfabriek van de Gentenaar A. Deleplanque opgestart. Dit bedrijf was net buiten Brugge, nabij de Ezelpoort, gevestigd.

Een andere belangrijke vernieuwing vond plaats op het vlak van het drukken van illustraties, prenten en plannen d.m.v. de lithografie. De lithografie of steendruk is, in tegenstelling tot de gravure, een vlakdrukprocédé. Het is gebaseerd op het scheikundig verschijnsel dat water en vet elkaar afstoten. De eerste toepassing en de verspreiding ervan, begin 19de eeuw, waren op het actief van A. Senefelder uit München te schrijven. In 1817 deed de lithografie haar intrede in België, het jaar daarop in Brugge. Wie het in Brugge introduceerde is nog niet helemaal duidelijk. In elk geval niet de uit Keulen afkomstige Barthelomeus Fabronius die pas na 1845 in Brugge arriveerde. Vermoedelijk was het de Portugese graaf Candido d'Almeida y Sandoval, die in 1818 een drukkerij-uitgeverij in Brugge opstartte. Pas na 1830 vond de lithografie meer en meer doorgang in de Brugse drukkerijen. Rond het midden van de 19de eeuw waren volgende steendrukkerijen actief: wed. & zn. E. Terlinck, A. Van den Steene-Borre, Ed. Daveluy, P.C. Popp, Doornaert, E. De Laey, J. Petyt, A. Ancot, J. De Jude, J.J. Gaillard, W. Vertommen en D. Derresauw.

Het belangrijkste Brugse bedrijf tijdens de periode 1830-1864 was ongetwijfeld de drukkerij en steendrukkerij van Edouard Daveluy (1812-1894). Afkomstig van Gent vestigde hij zich in 1835 in Brugge om er een lithografisch bedrijf op te richten. Zijn drukwerk in goud en kleur deed hem de titel verdienen

Lithografische adres- en reclamekaartjes (de zgn. porseleinkaarten) voor twee belangrijke Brugse producenten: Daveluy en De Lay-De Muyttere, ca. 1845. Brugge, Stadsarchief, nr. 537 B. Van de Walle. (foto: J. D'hondt)

[p. 151]

van ‘steendrukker des konings’. Ook op heel wat nationale en internationale tentoonstellingen wist hij zich met zijn produkten te onderscheiden. In 1847 verkreeg hij een uitvindersbrevet voor zijn nieuw systeem om speelkaarten te drukken. Met deze speelkaarten drong hij door op de internationale markt: Nederland, Engeland en hun respectievelijke kolonies, Frankrijk en Zwitserland.

Van 1848 tot 1884 was hij nog drukker-uitgever van de plaatselijke krant L'Indicateur de Bruges et de la Province. Dit bedrijf legde zich ook toe op de fotografie. Het atelier van Daveluy was gelegen langs de Groene Rei en verschafte omstreeks 1850 werk aan 42 arbeiders. Bij Daveluy werkten verschillende lithografen, die zich dan later zelfstandig hebben gevestigd, zoals Ed. De Laey (1816-1857). De ondernemingszin van Ed. Daveluy wordt ook nog geïllustreerd door het openen van bijhuizen in Oostende en Blankenberge.

Wie de lithografische stadsgezichten en de populaire porseleinkaarten uit die periode aanschouwt, kan zeker niet naast de naam Daveluy kijken. Deze lithografische porseleinkaarten, die hun naam dankten aan een metaalachtig effect op glanzend papier, waren een veelgebruikt object tussen 1835 en 1860 als adres- en reclamekaarten van bedrijven, handelszaken en ambachtslieden. De kunstzinnige en documentair waardevolle afbeeldingen zijn gemaakt in de typische stijlrichting die zich tijdens de eerste helft van de negentiende eeuw manifesteerde: het romantisme. Een ander exponent van dit romantisme waren de prestigieuze albums met gelithografeerde stadsgezichten. Het Brugse Album Pittoresque was kwalitatief zeer hoogstaand.

Ook de lithografie van P.C. Popp (1805-1879) mag hier niet onvermeld blijven. Het belang van deze steendrukkerij bevindt zich op het vlak van het uitgeven van kadasterplannen van de Belgische gemeenten. In 1842 begon Popp als oudcontroleur van het kadaster met de publikatie van zijn Atlas cadastral parcellaire de la Belgique. Dit enig en grootse werk bood werk aan vele mensen: graveerders, kleurders, drukkers en lithografen. In 1868 waren reeds 1300 gemeenten voorzien van een plan en een bijhorende legger. Het plan van Brugge onderscheidt zich van de rest, niet alleen omdat er twee edities gemaakt werden (1854-1865), maar ook omdat de rand mooi versierd werd met 39 stadsgezichten. In de drukkerij Popp rolde sinds 1837 de krant Le Journal de Bruges van de persen. Deze spreekbuis voor de conservatieve liberalen werd vooral beheerd door zijn echtgenote, Caroline Popp.

De Belgische pers was in de 19de eeuw regionaal, meestal in gemeentelijk kader, georganiseerd. Vóór de Franse Revolutie bezat Brugge waarschijnlijk slechts één persorgaan. Tijdens de 19de eeuw is er een ware explosieve groei: tussen 1800 en 1900 zijn er voor de Westvlaamse provinciehoofdstad 79 kranten gerepertorieerd. Geleidelijk traden de twee dominanten op de voorgrond: de politieke tegenstelling (liberaalkatholiek, met alle mogelijke schakeringen zoals conservatief en vooruitstrevend) en de taaltegenstelling (Nederlands-Frans). De conservatieve gegoede stand kristaleerde zich rond twee machtige franstalige persorganen: de katholieke Nouvelliste des Flandres in 1848 vervangen door La Patrie en de liberale Journal de Bruges. Beiden dateren van 1837 en wisten de 19de eeuw als dagblad te overleven. Terwijl La Patrie onafscheidelijk verbonden was met drukker-uitgever Amand Neut, stond de Journal de Bruges synoniem voor Caroline Popp.

Deze steeds meer uitgesproken katholiek-liberale tegenstelling tekende zich ook af onder de drukkers die door hun drukwerk ‘kleur’ bekenden. Zo behoorden naast Popp ook Daveluy, D. Bogaert-Dumortier en C. Van Hecke tot het liberale kamp, terwijl J.F. Bogaert, A. Neut, Amand en Modest Delplace en Emiel Bonte voor de katholieken drukwerk leverden.

Ondertussen ontstonden naast de aloude Kamers van Retorica nieuwe literaire verenigingen. In Brugge was er o.m. de bekende Société Littéraire (1786-1881), de Société d'Emulation (1839-) en de meer extravagante club van bibliofielen La Société des Six (1833-1851).

Portret van Philippe-Christian Popp (Utrecht 1805-Brugge 1875).

[p. 152]

Een eerste-communie-prent in chromolitho van het atelier Van de Vyvere-Petyt uit 1880. Brugge, Stadsbibliotheek. (foto: J. D'hondt)

1864-1900

Deze derde en laatste periode van de 19de eeuw lieten we beginnen in 1864 omdat in dat jaar de Brugse boekdrukkunst een belangrijke stap zette naar de neogotiek. Omstreeks 1850 evolueerde uit het romantisme de neogotiek, die vooral de aandacht voor het eigen ‘nationale’ verleden (middeleeuwen) en de christelijke leer verder accentueerde. Met de oprichting in 1864 van de Heilige Beeldekensgilde (door o.m. kan. A. Duclos) drong de neogotiek definitief door in het Brugse drukwerk. De koploper in deze evolutie was de lithograaf Jakob Petyt (1822-1871). Sinds 1844 had hij zijn atelier in Brugge opgestart waar hij vanaf 1864 neogotisch drukwerk leverde. Na zijn overlijden werd de zaak aanvankelijk verdergezet door zijn weduwe. Na een mislukte poging tot overname door de drukkerij Desclée De Brouwer in 1878, kwam het bedrijf in handen van Karel Van de Vyvere die huwde met de dochter Petyt. Ook naar het einde van de 19de eeuw toe zou de drukkerij Van de Vyvere-Petyt één van de toonaangevende drukkerijen blijven. De fakkel van het belangrijkste bedrijf werd echter sinds 1877 overgenomen door de drukkerij Desclée De Brouwer (zie verder).

Op basis van de jaarlijkse almanakken kunnen we de verdere evolutie van het aantal drukkerijen volgen: 24 in 1870; 30 in 1880, 27 in 1890 en 33 in 1900. In Brugge was het aantal drukkers-bedrijven in honderd jaar tijd van 7 tot 33 opgeklommen (vergelijk met Antwerpen: van 32 in 1834 naar 99 in 1896). Deze stijging van het aantal drukkers tijdens het laatste kwart van de 19de eeuw, had verschillende oorzaken. Er was het beschikbaar zijn van kleine en goedkope persen en terzelfdertijd vond de mechanisatie meer en meer ingang. De intrede van de stoomkracht in de Brugse drukkerijen had plaats in 1868. E. Gaillard en A. Delplace waren de eerste in Brugge die een stoommachine in hun drukkerij installeerden. Drie jaar later zouden ook E. Daveluy en D. Derresauw-Lagae dezelfde stap wagen. Ook de aangroei van de bevolking speelde een rol, want samen met een daling van het analfabetisme betekende dit een grotere afzetmarkt van potentiële lezers. Daarnaast werd men steeds meer en meer vertrouwd met de gedrukte informatie als communicatiemiddel. In de verdere loop van de 19de eeuw zouden niet alleen het aantal, de oplage, de verscheidenheid en de verspreiding van drukwerken steeds toenemen, maar ook het belang voor de verspreiding van ideologieën en kennis. De Industriële Revolutie bracht ook een stijging van het aanbod van goederen met zich mee waardoor de bedrijfswereld een steeds grotere aandacht besteedde aan de gedrukte reclame. Na het verdwijnen van de porseleinkaarten ca. 1860, door het gevaarlijke loodwit, was het gedrukte brief- en factuurhoofd van bedrijven en handelszaken met lithografische afbeeldingen een veelgebruikte vorm van bedrijfsreclame. Ook naar ander gelegenheidsdrukwerk zoals rouwbrieven, bidprentjes, menu's, diploma's e.d.m. was er een toenemende vraag.

Over de omvang en de grootte van die bedrijven zijn we ingelicht door de nijverheidstelling van 1896. Er waren ongeveer 50 ondernemingen actief in de boekennijverheid (met inbegrip van boekbinders en -verkopers) die 339 arbeiders werk verschaften. Daarvan waren er 27 drukkerijen die 238 mensen tewerkstelden (gem. 9 per atelier). De meesten stelden het met minder dan 10 personeelsleden. Acht ondernemingen varieerden tussen 10 en 20 arbeiders, twee bedrijven hadden meer dan 20 werknemers. In deze cijfers is de belangrijkste en de grootste drukkerij van die periode niet meegeteld, nl. het bedrijf van Desclée De Brouwer omdat het net buiten het grondgebied van Brugge was gevestigd.

De drukkerij-uitgeverij Desclée De Brouwer

Deze drukkerij, ook wel de Sint-Augustinusdrukkerij genoemd, werd in 1877 opgericht door de gebroeders Henri (1830-1917) en Jules (1833-1911) Desclée en hun zwager Alphonse De Brouwer (1850-1937). De families Desclée, afkomstig van Doornik, en De Brouwer, van Brugge, hadden elkaar gevonden in het verspreiden van gasverlichting. Deze industriëlen waren overtuigde katholieken en behoorden tot de ultramontaanse strekking.

In 1877 herstelde Brugge zich nog volop van de serieuze faling van de bank Dujardin in 1874, die toen met haar bankroet heel wat andere bedrijven mee over de kop deed gaan, w.o. de drukkerij van Ed. Gaillard. Er was toen een hoog arbeidersaanbod en de lonen stonden laag. Enkele jaren later, vanaf de jaren 1880 en zeker tijdens de jaren 1890, kon drukkerij-uitgeverij Desclée De Brouwer profiteren van een economische bloeiperiode en van het succes van de neogotiek in het katholieke Brugge. In 1896 telde het drie afdelingen: de typografie, de steendrukkerij en de boekbinderij. Daar werkten respectievelijk 71, 36 en 44 werknemers; of in het totaal

[p. 153]

Titelpagina van het tijdschrift ‘Revue de l'art chrétien’. Neogotisch drukwerk van de drukkerij-uitgeverij Desclée- De Brouwer, uit 1892. Brugge, Stadsbibliotheek. (foto: J. D'hondt)

151 personeelsleden. Deze drukkerij stak dus duidelijk met kop en schouder uit boven de rest.

Deze uitgeverij-drukkerij vond een onderkomen in de voormalige leerlooierij aan de Houtkaai langs het kanaal Brugge-Oostende in het gehucht Scheepsdale in Sint-Pieters nabij Brugge. Alphonse De Brouwer nam de dagelijkse leiding waar. De man van de beslissingen was Henri Desclée die het administratief bureau beheerde in Doornik.

Zowel de inhoud als de vorm van hun produkten stond in het teken van het katholicisme en de neogotiek. Artistiek werd dit bedrijf o.m. bijgestaan door de Engelsman John Philp en baron J.B. de Béthune. Deze laatste was de belangrijkste ontwerper van hun litho's en het lettertype. Hij heeft ook versieringen ontworpen voor de boekbanden. Er werd dus heel wat aandacht besteed aan de esthetische vormgeving en afwerking. Ter veredeling van het boek werd de snede soms verguld of geverfd.

De lithografische afdeling van Desclée De Brouwer, vanaf 1889 o.l.v. P. Raoux, werd een bloeiende tak van het bedrijf. De collectie van hun lithografische produktie besloeg o.m. devotieprenten, bidprentjes, prentjes ter gelegenheid van de eerste kommunie, priesterwijding, driekoningenbriefjes, kalenders, menu's, diploma's en erekaarten. Deze litho's waren steeds in neogotische stijl en in een ware religieuze traditie met respect voor de christelijke symboliek.

De publikaties van deze drukkerij kunnen in twee categorieën worden ondergebracht: zuiver religieuze werken (catechismussen, het geloofsleven in de praktijk) en profane werken (geschiedenis, geografie, kunst, literatuur, schoolboeken, kalenders) steeds met een christelijke ondertoon. Onder deze publikaties ook periodieken zoals Revue de l'art chrétien. Er werd overwegend gedrukt in de Franse taal. De stichtersbeheerders waren franstalig en tijdens de tweede helft van de 19de eeuw gebruikte de Vlaamse elite nog overwegend het Frans als voertaal. Deze drukkerij was tot buiten de landsgrenzen bekend. Het bezat enkele verkoopspunten in het buitenland zoals in Rome, Londen en Rijsel.

Besluit

A. Vanden Abeele identificeerde circa 150 drukkersateliers in Brugge tussen 1800 en 1914. Dat over velen nog niet veel geweten is, toont aan hoe gebrekkig onze kennis is over de Brugse drukkers in die periode. Er is dus nog heel wat lokaal opzoekingswerk te verrichten, vooraleer men tot een proeve van synthese kan komen en de hierboven aangehaalde evoluties nog meer kan illustreren, verfijnen, nuanceren of herzien.

Literatuur

Provincialen wegwyzer van Westvlaenderen en bezonderlijk der stad Brugge, 1828-1900; Gedenkboek der nijverheidstentoonstelling van West-Vlaanderen te Brugge, Brugge, 1881; Chambre de Commerce de Bruges, Rapport général... sur la situation du commerce & de l'industrie en 1868, Brugge, 1869, 48-50; C. Devyt, De stichter en de eerste drukker van Biekorf. Een gemiste kans voor Desclée De Brouwer, in Biekorf, 1990, pp. 27-48. W.P. Dezutter, De vrijmetselarij te Brugge in de 18de en 19de eeuw, in G. Michiels, Uit de wereld der Brugse mensen, Brugge, 1978; H. Liebrecht, Histoire du livre et de l'imprimerie en Belgique depuis 1800, Brussel, 1934; W. Minne-Vercruysse, De drukkerij De Plancke-Vercruysse, 1884-1984, in Biekorf, 1984, 321-332; J.A. Rau, Bartholomeus Fabronius en de lithografie in het midden van de 19de eeuw, in Brugs Ommeland, 1990, 145-174. L. Simons, Geschiedenis van de uitgeverij in Vlaanderen, Tielt, 1984-1987; L. Van Biervliet, Een extravagante club van bibliofielen. II. La Société des Six in Brugge, 1833, in Biekorf, 1987, 121-128; Idem, Het Album Pittoresque hoogtepunt in de Brugse iconografie, in Biekorf, 1980, 159-163. A. Vanhoutryve, Daveluy: ‘Lithgraaf des Konings’, in Brugge die Scone, 1990, 14-15; A. Van den Abeele, De Hoop van Brugge, 1846-1848, politiek blad en roddelkrantje. Nieuwe bronnen over een bijna onbekend blad, in Brugs Ommeland, 1982, 293-323; Idem, De eerste jaren van de drukkerij Herreboudt, in Biekorf, 1985, 240-249 en 320-339; Idem, De Brugse drukkers Bogaert - enkele biografische toetsen. - in Biekorf, 1985, 47-74; Idem, Delplace, Modest Judocus Josephus, drukker en krantenuitgever, in NBW, dl. 12 (1987), 225-227; Idem, Delplace, Amand, drukker, krantenuitgever en publicist, in NBW, dl. 12 (1987), 224-225; Idem, Bogaert, Alphonse, drukker, boeken- en krantenuitgever, in NBW, dl. 12 (1987), 81-84; Idem, Bogaert, Daniel Joseph, drukker, boekhandelaar, antiquaar en krantenuitgever, in NBW, dl. 12 (1987), 84-88; Idem, Bogaert, Jan Frans, drukker, krantenuitgever en griffier verbonden aan het vredegerecht te Brugge, in NBW, dl. 12 (1987), 88-90; Idem, Bogaert, Joseph, drukker, uitgever van boeken en kranten, rederijker en taalijveraar, in NBW, dl. 12 (1987), 90-95; Idem, Nog over drukker Joseph Bogaert, in Biekorf, 1988, 109-110; R. Van Eenoo, De pers te Brugge; 1792-1914. Bouwstoffen, Leuven, 1961; S. Van Hoonacker, Uitgeverij-drukkerij Desclée-De Brouwer en de neogotiek, in Ons Heem, 1986, 102-107 en A. Visart de Bocarmé, Recherches sur les imprimeurs Brugeois, Brugge, 1928.