Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 43

[p. 83]

Stijn Streuvels, fotograaf: de ont-dekking van de werkelijkheid
Karel van Deuren

Stijn Streuvels: een schrijver die fotografeert. Klinkt dat niet een beetje als: schrijvers hebben ook recht op wat vrijblijvend plezier? Het zou dat natuurlijk kunnen zijn. Er worden heel wat meer foto's gemaakt alleen maar voor het plezier dan foto's met artistieke pretentie. Het is overigens een intens plezier prentjes te maken die je leven documenteren, keurig afgedrukte stukjes geheugen op papier.

Als Stijn Streuvels fotografeert is het ook dat: nieuwsgierigheid en vrolijkheid. De fotografie heeft zijn jeugd verblijd en het plezier dat hij er zijn hele leven aan gehad heeft, was verbonden met de herinnering aan de heerlijke zondagnamiddagen zoals hij ze oproept in Avelgem:

‘De zondagnamiddag vergaarden wij meestal ten huize bij vader Herman - omdat het halfwege gelegen was en we daar binnen- en buitenshuis meer onze weister hadden... ons duivels mochten ontbinden in volle vrijheid. Daar hadden wij altijd iets te verrichten en al ons nodige gereedschap aan de hand. We vonden er ons verzet met fotograferen: opnamen maken, ontwikkelen en afdrukken, was en bleef de gegeerde bezigheid, om de verrassingen die we uit de donkerkamer aan het daglicht brachten. Wat een kostelijke documenten hebben we daar opgedaan! We waren toen vooral op jacht om beeltenissen van schrijvers en kunstenaars te verzamelen - die toentertijd veel zeldzamer waren en moeilijker om krijgen dan nu - die vonden we meestal in tijdschriften (de Revue Encyclopédique vooral leverde ons het merendeel) of in boeken, maar om ze er niet te moeten uitscheuren of de boeken schenden, fotografeerden wij die beeltenissen op uniform formaat om ze dan in ons kamer in te lijsten, waar ze een fries vormden die over heel de lengte van de wand liep. Herman zorgde voor de inlijsting, die hij vervaardigde onder ons toezicht. Tegen avond liepen we dan door de velden wandelen, altijd in druk gesprek en vielen toe, bij ons thuis of te Heestert in de kosterij, op Oktaafs kamer, waar we pijpen rookten, verder aan de praat bleven of met de een of andere

Landelijk tafereeltje.

inval verzet zochten’ (in Volledig Werk, dl. 4, p. 1171-1172). Het is wel opmerkelijk hoe fotografie al direct wordt gebruikt in functie van literatuur: de portretten van de geliefde schrijvers en kunstenaars worden gereproduceerd om te worden ingelijst. Hoe was het begonnen? Streuvels vertelt het uitvoerig en kennelijk nog nagenietend van ‘de altijd nieuwe verrassingen’ die de fotografie hem cadeau deed:

‘Het duurde niet lang, dat geheim van onze kameraad Herman kon niet verdoken blijven. Het is gebeurd een zondag in de vasten, als we van de vespers teruggekeerd waren dat hij met een fototoestel voor de dag kwam! Heel die tijd had hij in den duik zitten knutselen en nu stonden we verpaft te zien, want het was een toestel waar niets aan ontbrak: een vouwbare balg met uitschuivend loopplankje op tandraderen, een driepikkel, met plooibare letten en zwarte doek. Waar hij aan die lens gerocht was, heeft hij ons niet verteld. Het is een memorabele dag geworden met dat eerste “portretten trekken”, bijzonderlijk bij het ontwikkelen - want alles was in gereedheid: donkere kamer met al de toebehoorten, waar we tegen elkaar gedrongen in het nauwe omhein, met angstige nieuwsgierigheid zaten te kijken wat er op de plaat zou verschijnen. Als resultaat hebben wij ons toen met weinig moeten tevreden stellen, toch zijn er uit die tijd enkele documenten bewaard gebleven, die nu voor mij een retrospectief-historische weerde gekregen hebben. Het was ons ook minder te doen om de uitslagen dan om de behandeling zelf, want alles bleek voor verbetering vatbaar: met de tijd kwamen er een gordijnsluiter bij met drukknop, een matglas, diafragma's e.a. benodigdheden. We hadden een nieuw exploratieveld ontdekt. We moesten elk ons eigen toestel hebben om afzonderlijk te kunnen opereren, en het ontwikkelen van platen, het afdrukken van negatieven bezorgde ons altijd nieuwe verrassingen. Onze vriend Herman bracht er zijn kennissen van fysica en scheikunde bij te pas om nieuw samengestelde ontwikkelings- en fixeerbaden te vinden en experimenten te doen ook op mechanisch gebied. Met ons vier hebben we toen een hele verzameling wondere opnamen bij elkaar gekregen, zonder eraan te denken dat ze eens merkweerdige documenten zouden worden, kostelijke herinneringen uit die glorieuze tijd!’ (Avelgem, in V.W., dl. 4, p. 1136-1137).

De inventaris van zijn werkelijkheid

De fotografie zal voor Streuvels belangrijk worden. Hij zal zeer veel gaan fotograferen (in de jaren 20 is hij een van de eerste bezitters van een Leica) en hij zal het blijven doen tot op hoge leeftijd (in 1959 zie je hem nog op de foto met zijn camera aan de hals). En weldra gebruikt hij zijn foto's ook aan zijn schrijftafel, - hij heeft de fotografie in zijn literair werk geïntegreerd. De verklaring is allicht dat fotografie beantwoordt aan het sterk visuele, dikwijls visionaire karakter van zijn oeuvre. Streuvels is een man die indringend, aandachtig om zich heen kijkt. De diepte van de dingen is waarneembaar aan de oppervlakte.

Schrijven en fotograferen zijn beide voor Streuvels discipli-

[p. 84]

nes waarmee hij de werkelijkheid benadert, ze onthult, weerspiegelt, zichtbaar maakt. Hij schrijft over mensen, hun strijd om te overleven, om door hun lotsbestemming heen te geraken. Hij fotografeert de beelden die hem kostbaar zijn en een volledigheid hebben die niet met woorden te evenaren is.

Dat zijn zijn vrouw en kinderen en kleinkinderen, de familiefeestjes en de vrienden die op bezoek komen. Het Lijsternest, zijn huis, is gefotografeerd van bij de eerste steen tot het onder dak was en later zie je het interieur geregeld terug in zijn foto's. In het dorp fotografeert hij niet alleen het landschap en de mensen die hij een plaats geeft in zijn verhalen, maar ook stoeten, processies en bijv. de huldiging van Hugo Verriest. Hij fotografeerde ook de boeren en knechten bij de vlasoogst, arbeiders in de steenbakkerij van Avelgem, kinderen die in de arme plattelandsfamilies al heel jong aan het werk werden gezet. De verontwaardiging van Streuvels: ‘... en gebruikt men ze overal waar 't pas geeft: op 't hof, op 't land, in de weefkamer of achter straat, al kan 't ook om stront te rapen voor de messing...’

Er zijn ook zijn reisherinneringen uit Nederland en Duitsland waar hij dikwijls lezingen houdt of tentoonstellingen bezoekt, meestal in gezelschap van vrienden: de schilders Emmanuel

Met de zelfontspanner: Ernest Claes op bezoek bij Stijn Streuvels met Mevrouw Lateur en dochtertje Dina. (Prov. Archief West-Vlaanderen)

‘Goede vrienden’. (Prov. Archief West-Vlaanderen)

Viérin, Albert Saverijs, Albert Servaes, de schrijvers Antoon Coolen, Herman de Man, Camille Melloy, de industrieel Boudewijn Steverlynck.

In het album van de reisherinneringen zitten ook foto's uit Normandië, Bretagne, Zuid-Frankrijk, Praag, Zürich, Londen, Budapest, Karlsbad, Parijs. Zijn grootste reis maakte hij in 1935 in het Nabije Oosten/Palestina/Griekenland, waarover hij een literaire reportage schreef voor Ons Volks ontwaakt, die hij illustreert met zijn eigen foto's.

Schrijver en schrijver-met-licht

Op het eerste gezicht zijn de foto's van Streuvels boeiende amateurfotografie, foto's voor het familie-album, de mooie fotografie zijn dan de landschappen, scènetjes van het landelijke leven en interieurs met fraai tegenlicht, en verder interessante documentaire prenten van hoevebouw en vlasteelt in het begin van deze eeuw.

In een tweede tijd zie je meer (zoals dat dikwijls het geval is). Je ziet dat het grote aantal foto's die Streuvels heeft gemaakt iets van zijn persoonlijkheid tonen. De grote schrijver blijkt ook een interessant fotograaf te zijn. Het kon bijna niet anders. Het is ‘de paradox van de fotografie’ (J.M. Swinnen): het technische medium fotografie visualiseert niet alleen de objectieve werkelijkheid maar evenzeer de subjectieve werkelijkheid van de fotograaf. In dit geval: de schrijver.

De meeste grote fotografen zijn intellectuelen of kunstenaars (of hebben een artistieke opleiding gehad). Maar van vorige eeuw tot vandaag zijn heel wat belangrijke auteurs ook enthousiaste fotografen geweest. Bij het doornemen van Photography and Literature, een knappe bibliografie van Eric Lambrechts en Luc Salu, zie je dat fotografie vele schrijvers heeft gefascineerd, van Victor Hugo, Lewis Carroll, Emile Zola, August Strindberg en George Bernard Shaw tot Allen

[p. 85]

Ginsberg, Willem-Frederik Hermans en Yevgeny Yevtushenko.

En natuurlijk ook Stijn Streuvels. Als hij fotografeert zie je iemand aan het woord met een flamboyant levensgevoel, een ragfijne sensibiliteit voor mensen en atmosfeer, dan weer de afstandelijke waarnemer van het landelijke leven waar hijzelf aan ontgroeid was zonder eruit te zijn ontworteld.

Als je Streuvels gelezen hebt, kijk je trouwens anders naar zijn foto's. Die worden dan zeer illustratief voor zijn werk in die zin dat ze de hele persoonlijkheid van de schrijver dichterbij brengen.

Woord en beeld aan de schrijftafel

Voor Streuvels is zijn fotografie niet een hobby naast zijn literatuur. Hij gebruikt zeer vlug foto's op zijn schrijftafel als geheugensteun. Zo maakt hij foto's van mensen uit zijn dorp die hij gebruikt als personages in zijn verhalen. Er zijn portretten

Portret van de priester-dichter Hugo Verriest. (Prov. Archief West-Vlaanderen)

van jonge vrouwen en op de afdrukjes heeft Streuvels de namen geschreven van Schellebelle, Horieneke e.a.

Die levensechte portretten inspireren hem bij het opzetten van zijn verhalen. Ze hebben hem in het dorp wel de (ridicule) reputatie gegeven dat hij achter de jonge meiden aanzit, zodat hij er op hogere leeftijd toch behoefte aan had zich daartegen te verdedigen. Hij schreef als een boodschap die door zijn nabestaanden zou moeten worden gelezen het volgende:

‘Die foto's heb ik gemaakt uit liefhebberij, gelijk ik er ook heb gemaakt van oude wijven, van oude huizen, van bomen enz. Die foto's van meisjes waren voor mij 't enige materiaal om mij te documenteren over fysionomieën, verschillende gelaatsuitdrukkingen en reacties onder het fotograferen. Die verschillende typen hebben mij enigszins geholpen om de figuren uit te beelden die voorkomen in Minnehandel, in Alma (een fabrieksmeisje), in Mira uit de Waterhoek, Lieveke Glabeke in Levensbloesem enz. Verdere betrekkingen met die meisjes heb ik niet gehad en ze hebben zelfs nooit vermoed waarvoor die foto's moesten dienstig zijn. Het heeft mij ten andere altijd ontbroken aan ondernemingsdurf in zulke aangelegenheden, gezien de atmosfeer waarin ik geleefd heb en die er een was waarin een ontwikkeld, breedziend mens moest stikken. Zand erover.’

Ik heb ooit in een andere bijdrage over de fotografie van Streuvels de veronderstelling ingebracht dat de portretfoto's die Streuvels maakte van dorpstypen ontstaan zouden kunnen zijn i.v.m. de verdeling van rollen voor filmprodukties naar zijn werk. Het was me opgevallen hoe de Duitse actrice Bruni Löbel, die Schellebelle speelde in De Vlaschaard (Wenn die Sonne wieder scheint, 1943) van Boleslaw Barlog, als een zusje gelijkt op het dorpsmeisje dat Streuvels als ‘Schellebelle’ fotografeerde. Ik heb deze veronderstelling nergens bevestigd gevonden, maar het is niet uitgesloten dat bij de casting de bestaande foto's van Streuvels op tafel zijn gekomen.

Verder gebruikte Streuvels, zoals bekend, ook fotografie als illustratie voor zijn journalistieke stukken over De landsche woning in Vlaanderen en zijn latere herinneringsboeken, Heule, Avelghem en Ingoyghem.

Proza en prenten uit eenzelfde levensgevoel

Streuvels heeft zowel met zijn fotografie als met zijn literair werk zijn werkelijkheid weerspiegeld en ont-dekt. Hij deed het in de geest van zijn tijd, aansluitend bij het naturalisme dat de mens ziet ‘als het weerloze produkt van verschillende factoren: aangeboren erfelijke eigenschappen, de omgeving waarin men opgroeit (“milieu”) en de concrete omstandigheden waarin men zich op een bepaald ogenblik bevindt (“moment”). Aan de hand van deze principes kan de mens a.h.w. wetenschappeliljk worden onderzocht.’ (H. van Gorp e.a.)

De fotografie behoorde in de 19de eeuw tot het instrumentarium dat zou bijdragen tot de encyclopedische inventarisering van fauna, flora en cultuur van de aarde.

Streuvels, de lyrische natuurbeschrijver, zal het wel niet zo planetarisch hebben gezien, maar zijn fotografisch opus heeft

[p. 86]

De poppen van Prutske. (Prov. Archief West-Vlaanderen)

hem in elk geval geholpen om zijn wereld zo compleet mogelijk te registreren.

Van enige etikettering wilde hij overigens niets horen. In een brief aan C. Delaere schudt hij het naturalisme van zich af: ‘Ik heb reeds verscheidene malen gehoord dat ze mij willen catalogueren als De Realist van Vlaanderen. Ik hou daar niet aan. Ik ga onder geen vaantje. Realist, naturalist zijn domme woorden zonder zin. Gij weet zowel als ik: indien een schrijver wilde Realist zijn, hij met de grauwelijkste dingen op te schrijven die rond hem gebeuren, nog verre beneden de waarheid zou blijven. Die gezond werk wil maken schrijft niet 't geen hij wil, maar 't geen hij kan. Al 't andere is stelseltjesliteratuur.’

Streuvels schrijft van uit het middenrif, niet volgens theoretische concepten, maar zijn levensgevoel sluit toch wel aan bij dat van Zola: de ‘grauwelijkste dingen’ zijn gewoon niet te beschrijven.

Hoezeer fotografie en literatuur voor Streuvels tot eenzelfde instrumentarium behoorden waarmee de geniale persoonlijkheid van de schrijver zijn realiteit vormgaf, wordt raak geïllustreerd door zijn loflied op het licht, waarmee hij, als fotograaf, ook schreef.

‘En het wonder is geschied. Uit die ingetogen stilte is het licht ontstaan - het schone, het glorierijke licht! Het schittert als een geweldig feestvuur over 't aanschijn der wereld en in dat licht pralen alle dingen in een ongekende, nieuwe luister. Met het licht is tenegader een wondere blijheid, een grenzeloos geluk geboren. Over de hele wereld is die blijheid als een galmende zang, een zang waarin de zon met gouden trompetten de jubel uitschettert door wijde luchten.’ (Het glorierijke licht, in V.W. dl. 2, p. 1109).

De fotografie van Streuvels is mooi, maar toch vooral een aansporing om zijn boeken opnieuw te gaan lezen om daarna die foto's weer te ontdekken: ze horen samen. Streuvels, de auteur van proza en prenten (die nu met hetzelfde woord prints worden genoemd).

Postscriptum. In oktober '94 opent het provinciaal Museum voor fotografie / Antwerpen zijn nieuwe vleugel met een fraaie tentoonstelling die gewijd is aan het fotografisch oeuvre van Stijn Streuvels. De expositie wordt gemaakt door de Nederlandse fotografiehistoricus Jan Coppens, wie de grote verdienste toekomt als eerste de aandacht te hebben gevestigd op de artistieke en documentaire waarde van de fotografie van Streuvels. Negatieven en afdrukken waren voorheen door Luc Schepens met grote zorgvuldigheid in het Lijsternest wetenschappelijk gearchiveerd. Thans bevindt het archief zich in de archieven van de Provincie West-Vlaanderen, Boeverbos. Bij de tentoonstelling verschijnt een catalogus met teksten van Jan Coppens, Piet Thomas en Karel van Deuren.

Stijn Streuvels met moeder en zus.