Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 43

[p. 71]

‘Vader heeft het aangedurfd, omdat hij er zich toe in staat voelde’
Een gesprek met Isa Lateur
Luc Decorte

‘Ik heb het geloof, de hoop en de liefde in de mensen... verloren. Gelukkig dat er buiten de “mensen” nog bomen zijn en beesten en kinders en lucht en wolken (...) Men wordt weerzinnig van de wereld, zoekt zich in de eenzaamheid op te sluiten om enkel nog van herinneringen te genieten.’

Dat zijn woorden van Stijn Streuvels, ooit aan het papier toevertrouwd, in een moment van ontmoediging. Voorjaar 1994 hebben zij nauwelijks aan actualiteitswaarde ingeboet. De wereld is zo mooi, maar de mensen willen niet deugen.

Op zijn Ingooigemse stek - een ‘hoge kleikop’, 47 meter boven de zeespiegel - had Streuvels bomen bij de vleet en beesten en daaroverheen wolkenluchten, af en aan, én kinderen. Op zijn 51ste werd hij - 13 december 1922 schreven zij toen - voor de vierde keer vader: het kind werd Isa genoemd. In het onovertroffen kijk- en leesboek Album Stijn Streuvels (1984), bijeen gelezen door Hedwig Speliers, zit (op blz. 85) de kale baby tussen Dina (‘Prutske’) en Paul Lateur, achter hen zus Paula en de fiere moeder. Ook in het huldeboek van Antoon Coolen, n.a.v. Streuvels' 90ste verjaardag (1961), én in de bijzondere uitgave De ogen en het raam (1990) van P. Thomas, K. van Deuren en J. Coppens prijken ontroerende foto's van de kleine Isa.

Met haar, Streuvels' jongste kind (sinds lang in Brugge woonachtig, getrouwd met Hugo Baert, beiden de bijbelse leeftijd genaderd), voerden wij, b.g.v. de 25ste verjaardag van Streuvels' afsterven, het hiernavolgende briefgesprek.

Van Wilderode schrijft dat Streuvels zijn levensgeluk vond, wars van alle uiterlijk gedoe, in zijn gezin, zijn lectuur, zijn landschap (dat hij ook bij regendagen door het beroemde grote raam van zijn werkkamer observeerde) en de herinnering aan zijn reizen. Kunt u dat beamen? M.a.w.: was uw vader in die zin een gelukkig man te noemen?

I.L.: De tekst op het rouwprentje, waarmee vader afscheid van het leven nam: ‘Ik heb lang en gelukkig geleefd, heb mij met weinig tevreden gesteld, niets gevraagd en veel gekregen, en van alle goede dingen voldaan, zachtjes ter Go gegaan’, is uit het diepst van zijn hart geschreven. Hij heeft zijn geluk beseft en op zijn manier van het leven genoten. Aan een vriend heeft hij eens bekend: ‘ik doe slechts wat ik graag doe.’ Wie kan hem dat nazeggen? Zijn werkkamer met het uitzicht op ‘zijn’ landschap, zijn grote bibliotheek, de schilderijen en kunstvoorwerpen die hij zelf verzameld had, zijn tuin, kortom: zijn ‘Lijsternest’, dat was het heiligdom waar hij gelukkig was. Méér had hij niet nodig.

Behalve lectuur speelden reizen en vrienden een grote rol in zijn leven. Wat het reizen betreft, was hij zijn tijd ver vooruit. Wie trok hier in 1935 al naar Klein Azië en het Heilig Land? Hij wou alles persoonlijk zien en ontdekken wat in zijn bereik lag.

Het Lijsternest heeft zowel in 1918 als in 1940 zeer onder het oorlogsgeweld te lijden gehad. Streuvels moet dat bijzonder erg hebben gevonden. Zal hij toch nog niet meer geleden hebben onder de verdachtmakingen (i.v.m. vermeende collaboratie) na de oorlog? Ik verwijs naar het feit dat in oktober 1944 hakenkruisen op het tuinhek werden geschilderd en dat De Roode Vaan op 2 juni 1945 blokletterde: ‘Knut Hamsun aangehouden. Wanneer Streuvels en Timmermans?’

I.L.: Hij heeft het bijzonder erg gevonden dat zijn Lijsternest tweemaal door het oorlogsgeweld getroffen werd. Hij heeft daar zeker veel meer onder geleden dan onder de verdachtmakingen van vermeende collaboratie. In 1940 was hij bijna zeventig jaar, toen zijn woning grotendeels vernield werd. Toch vond hij de moed om de wederopbouw dadelijk aan te vatten.

Hoe verklaart u dat F.V. Toussaint van Boelaere Streuvels bijsprong, toen hij zich na de bevrijding voor het gerecht verantwoorden moest, terwijl hij Felix Timmermans zo hevig had aangevallen?

I.L.: Dat zal een persoonlijke vriendschap geweest zijn.

Uit welke gebeurtenissen in het lange leven van uw beide ouders hebben uw vader én uw moeder ongetwijfeld de meeste vreugde gepuurd? Wat heeft hen al bij al het meest verdroten?

I.L.: De geboorte van hun kinderen en wat ze later presteerden, dan de kleinkinderen en het aldus groeiende gezin: dat alles was voor mijn ouders een bron van vreugde en fierheid. Dat ze tweemaal een oorlog moesten meemaken, met alle gevolgen vandien, zal hen wel het meest verdroten hebben.

Is het niet opvallend dat Streuvels zo vaak (en langdurig) naar Nederland is gereisd, als je bedenkt hoe momenteel nog maar weinig Vlamingen een Nederlandse vakantie plannen? In 1950, 1951 en 1952 - hij was toen om en bij de tachtig - ondernam hij nog reizen naar ons ‘bovenste beste buurland’.

I.L.: Hij hield van Nederland. Hij heeft er altijd goede betrekkingen mee onderhouden. Hij gaf er af en toe lezingen, zijn boeken werden er uitgegeven en hij had er talrijke vrienden.

Stijn Streuvels en zijn vrouw in Het Lijsternest, 1954.

[p. 72]

De documentatie- en informatiedrang zorgden ervoor dat uw vader al vóór 1900 fotografeerde en fietste en vanaf 1929 over de radio beschikte. Is het niet vreemd dat hij nooit een auto heeft bezeten, of vergis ik me daarin?

I.L.: Zelf een auto bezitten heeft hem nooit aangesproken. Hij reisde met de trein waar hij zelf graag heen wilde en voor de rest werd hij verwend door zijn vrienden die wel een auto bezaten en hem overal heenbrachten.

Zou het niet kunnen dat uw vader minder van de wereld was afgezonderd - zijn liefde voor het metier dreef hem al vroeg naar de literair-artistieke voorposten in Kortrijk, Antwerpen en Brussel - dan hij wel 'ns zelf wou doen uitschijnen?

I.L.: Ik vind niet dat hij van de wereld was afgezonderd, hij was op de hoogte van alles wat er in de literair-artistieke wereld gebeurde, maar hij wilde er niet in meegesleurd worden. Hij zonderde zich af als hij dat zelf wilde en er behoefte aan had. Hij ontving, in tegenstelling met wat men soms denkt, zeer veel bezoek op het Lijsternest en het ging er gezellig aan toe. Ik ben zelf zeer dankbaar dat ik er zoveel interessante mensen mocht leren kennen.

Toen uw vader in 1905 trog en oven in zijn dorpsbakkerij in de steek liet om zich elders te vestigen als schrijver, betekende dat een groot risico. Een bakker die leest, een boer die schrijft! Heeft dat risico op het gezin gewogen, meer bepaald op uw moeder Alida Staelens, een boerendochter? (Nog maar kort tevoren waren 200 Brugse seminaristen van hogerhand verplicht geweest af te zien van de aankoop van het goedkope boekje dat ze hadden besteld, nl. Lenteleven, terwijl een Avelgemse onderpastoor het dorp rondging om te waarschuwen tegen de slechte schrijver die op de parochie was opgestaan.)

I.L.: Een beroep opgeven om alleen van de pen te leven houdt vanzelfsprekend grote risico's in, maar vader heeft het aangedurfd, omdat hij er zich toe in staat voelde. Hij wilde het waar maken. Hij wist heel zeker welke gevolgen eraan verbonden waren, maar blijkbaar heeft hij sterk in zichzelf geloofd. Ik heb nooit gehoord dat dit op moeder zou hebben gewogen. Het moet zijn dat zij groot vertrouwen in haar man had. Veel aanmoedigingen kwamen er ook in de vorm van literaire prijzen. Trouwens, toen vader op 33-jarige leeftijd trouwde, had hij reeds enige faam verworven.

Is het voorgekomen dat Streuvels, ten gevolge van miskenning en tegenkanting, de mening was toegedaan dat schrijven, ocharme, toch maar een steriel bedrijf was, terzijde van het werkelijke leven? M.a.w.: heeft hij wel 'ns gedacht: was ik maar bakker gebleven! Brood hebben de mensen altijd nodig, boeken haast nooit.

I.L.: Hij heeft zeker nooit gedacht: ‘was ik maar bakker gebleven!’ Hij hield te veel van zijn vrijheid en zijn bredere horizonten. Hij zou dat voor niets ter wereld hebben opgegeven.

Zou uw vader, toen hij almaar ouder mocht worden (zonder grote ongemakken), de wens hebben gekoesterd, zoals Camille Huysmans die had, om honderd te mogen worden?

I.L.: Honderd wou hij niet worden. Hij was wel dankbaar voor

Isa Lateur met haar vader op haar huwelijksdag, 8 augustus 1953.

elke dag die God hem gaf. Dikwijls heeft hij gezegd: ‘jaren boven de negentig wegen zwaar, maar boven de vijfennegentig is het nog veel erger!’ Hij heeft het geluk gehad tot enkele dagen vóór zijn dood een actief leven te leiden, met een klare geest. Jong van gedachten is hij altijd gebleven. Hij is zich blijven interesseren voor al wat om hem heen gebeurde én voor alle nieuwe stromingen van zijn tijd.

Streuvels heeft vele keren deel van een jury uitgemaakt: in 1928 en 1934 van de jury voor de letterkundige prijs van de provincie West-Vlaanderen; in 1930 en 1936 van die voor de driejaarlijkse Staatsprijs voor het proza. In 1930 was hij zelfs lid van de jury voor de verkiezing van Miss België in Gent. Hij is ook drie keer lid geweest van het Westvlaamse Hof van Assisen te Brugge. Herinnert u zich, of hij daar, vanuit het afgelegen Ingooigem, telkens graag bij was?

I.L.: Dat hij deel heeft uitgemaakt van de jury voor het Westvlaamse Hof van Assisen te Brugge, herinner ik mij nog. Dat zal voor hem zeker een hele belevenis geweest zijn, te meer dat het om een heel nieuw milieu ging, waar hij zijn licht kon opsteken. En jurylid van wedstrijden is hij ook altijd graag geweest, zelfs voor de verkiezing van Miss België.

Hebt u er een verklaring voor dat Streuvels en Buysse, literaire confraters van vergelijkbaar hoogstaand realistisch en naturalistisch proza, weinig of geen contact met elkaar hebben gehad? Lagen zij elkaar als mens niet of zijn ze eerder, onder druk van de publieke opinie, inzonderheid van de overwegend katholieke kritiek, van elkaar gescheiden gehouden of zelfs tegen elkaar opgezet, uitgespeeld?

I.L.: Ik denk dat er wederzijds geen sympathie was. De tegenstellingen waren op veel gebieden groot.

Voor zover ik het kan overzien, heeft Streuvels in zijn artistieke contacten het meest gehad - menselijkerwijs gesproken - aan uitgever Veen en collega-schrijver De Bom.

I.L.: De verhoudingen met zijn uitgever L.J. Veen zijn altijd zeer hartelijk geweest. Veen moet vader van ‘in den beginne’ zeer goed hebben begrepen en iets in hem hebben gezien. Hij was in elk geval zeer enthousiast over zijn werk. Hij is de uitgever die de grootste rol in vaders leven heeft gespeeld. Hij

[p. 73]

heeft hem in Nederland werkelijk gelanceerd. Veen leverde ook prachtig verzorgd werk af, wat hier in Vlaanderen toen nog niet kon, en daar hechtte vader veel belang aan. Gedurende de eerste wereldoorlog is moeder met de oudste twee kinderen (Paula en Paul), van oktober 1914 tot februari 1915, bij de familie Veen te gast geweest.

Wat Emmanuel De Bom betreft, die is natuurlijk de grote vriend en mentor geweest gedurende een hele levensperiode. Dit bewijst de uitvoerige correspondentie die recent door prof. Kathryn Smits en door Hedwig Speliers werd bestudeerd.

Kunt u beamen dat Hedwig Speliers met zijn publikaties over Stijn Streuvels het beeld van de haast ongeletterde bakker, die boerenboeken vol natuurbeschrijvingen schreef, ergens in het verre Vlaanderen, een ferme deuk (in een meer genuanceerde richting?) heeft gegeven?

I.L.: Hedwig Speliers heeft een andere kijk op Streuvels gebracht. In een brief van 15 juli 1965 schrijft vader aan hem: ‘... Ik heb het boek De galspuwers met alle belangstelling gelezen - als een openbaring. Het geeft inderdaad een andere kijk en een nieuwe interpretatie over mijn werk. (...) Het doel van de kritikus bestaat er in de auteur bewust te maken aan zich zelf. En dat is hier gebeurd. Nu kan ik over een en ander mediteren en ik geloof dat Gij over de heele lijn gelijk hebt.’ Met dezelfde post stuurde vader hem het boek: Kroniek van de familie Gezelle, met opdracht.

Met grote belangstelling kijken wij nu ook uit naar de Streuvelsbiografie die Speliers aan het schrijven is en die in het najaar zal verschijnen.

Mag ik aannemen dat u af en toe nog 'ns iets van Streuvels ter hand neemt? Wat leest u dan bij voorkeur opnieuw? De autobiografische teksten, of de zuiver fictionele?

I.L.: Als ik er behoefte aan heb vader weer eens dichterbij te voelen, neem ik een boek ter hand. Zo lazen mijn man en ik gedurende de voorbije kerstperiode de novelle Kerstwake (cf. Volledig Werk, IV, 1973, blz. 243-273), die ons weer verbazend getroffen heeft. Zijn memoires lees ik graag én zijn reisverhalen, waar hij de gebeurtenissen zo boeiend en aanschouwelijk ten tonele brengt. Vooral het vroege werk is mij lief en naast de romans (o.a. Langs de wegen, waarnaar mijn voorkeur uitgaat) ook de zovele onvergetelijke novellen.

Tieners en twens (als ze nog iets lezen) grijpen makkelijk naar boeken van Mulisch, Brouwers, 't Hart, Lanoye en Brusselmans. Veel minder lezen ze Streuvels, Timmermans, Claes en wie gaat er slapen met een gedicht van Guido Gezelle? Het zou jammer zijn dat Streuvels, auteur van zoveel schitterende bladzijden, alleen maar als Groot Schrijver geboekstaafd zou staan, zonder dat hij wordt gelezen.

Welke boeken van hem zouden in elke goede boekhandel voortdurend beschikbaar op de planken moeten staan?

I.L.: De boekhandel heeft zelden veel titels in voorraad, eenvoudig reeds omdat er niet veel meer verkrijgbaar zijn. Nu is er weer een nieuwe uitgave van De vlaschaard verschenen met een prachtige omslag van Gustave van de Woestijne. Verder zijn De oogst, Het leven en de dood in de ast en De teleurgang van de Waterhoek nog wel te vinden, maar ik zou

Borstbeeld door Gaston Martens.

er ook zeer graag Lenteleven en Stille avonden bij zien (om er maar enkele te noemen).

Kortgeleden is een en ander over Streuvels gepubliceerd: Marcel Janssens en Walter van den Broeck hebben over De oogst geschreven, er is het boek van Kathryn Smits over de jonge Streuvels enz. Hoe blij bent u (en de familie) met die aandacht, voorbode van een Streuvels-revival, naar ook wij hopen?

I.L.: De familie is altijd zeer blij en dankbaar als er weer 'ns aandacht aan vaders werk wordt besteed. Zij waardeert dat ten zeerste. Wij volgen en lezen alles wat over Streuvels en zijn werk wordt gepubliceerd met de grootste interesse. Wij begrijpen anderzijds ook dat er nu zoveel nieuwe boeken verschijnen en... ‘dat alles maar zijn tijd duurt’.

Hoe is het u te moede, als u bij een of andere gelegenheid nog 'ns in uw ouderlijke huis komt, nu provinciaal museum? Of beleeft u daar alleen maar een melancholisch genoegen aan?

I.L.: Toen Het Lijsternest pas als museum geopend was, kostte het mij veel moeite om er binnen te gaan. Ik was telkens te ontroerd, doordat ik er alles terugzag, nu als bezoeker. De tijd moest er enkele jaren overheen gaan en thans is het zo dat ik er graag kom, heel graag. Ik heb de mooiste herinneringen aan het Vaderhuis en mijn jeugdjaren. Eigenlijk zijn wij allen zeer gelukkig dat het Lijsternest zo goed bewaard wordt, met alle rijkdommen die het bevat.