Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 42

[p. 1]

[nummer 244]

Een (duidelijk) woord vooraf
Karel van Deuren / Ugo Verbeke

We hebben dit thema-nummer van Vlaanderen, dat gewijd is aan Antwerpen 93, Culturele hoofdstad van Europa (A93) opgevat als een reflectie op de geplande manifestatie, die intussen ook van start is gegaan.

Vooraf hebben we getracht in een interview met Eric Antonis, de intendant van A93, de doelstellingen van de Antwerpse onderneming zorgvuldig te formuleren. Je kunt er kritisch tegenover staan, maar je moet de programmatie wel beoordelen voor wat ze wil zijn. Er zijn immers talrijke valabele uitgangspunten mogelijk; er moesten keuzes worden gemaakt. De opties voor Athene, Berlijn en Glasgow bijv. waren zeer verschillend. Antwerpen koos voor:

1.	een Europees project: Antwerpen als podium voor Europese cultuur waarin de Vlaamse cultuur is ingebed.
2.	Er is ge-focused op de (ook toegepaste) kunsten met het accent op de actuele produktie.
3.	Ten slotte kregen die initiatieven voorrang die ook na 1993 zouden kunnen doorwerken in het culturele leven van de stad.

Bij de invulling van dit concept wordt gestreefd naar wat kwaliteit genoemd wordt, waarbij zowel het historische perspectief getoond wordt als echt audacieuze toekomstplannen worden opgezet.

Intussen is er na de verkiezingen van 24 november 1991 rond Antwerpen en A93 een polemische sfeer ontstaan. In De Standaard van 13 december 1991 gaf Manu Ruys in zijn wekelijkse column Op de korrel een antwoord op de vragen die hij als volgt formuleerde, nadat hij had geconstateerd dat ‘Antwerpen een stad (is) van deskundigheid en verdraagzaamheid, een metropool met stijl waarop een volk fier mag zijn.’

‘Is dit een verkeerde beoordeling?’, vraagt hij. ‘Is het integendeel een modderpoel van verbale excreties, blinde rassenhaat en straatgeweld, zoals sommige kranten sedert de verkiezingsoverwinning van het Vlaams Blok beweren?’

Het antwoord laat niets aan duidelijkheid en evidentie te wensen over: ‘Antwerpen, schrijft hij, is overwegend een polyglotte, gastvrije, vriendelijke stad. Zij heeft nooit pogroms gekend. Zij is altijd een veilig toevluchtsoord geweest voor dissidenten en ballingen. Aan haar eerste opbloei werkten de maranen mee, die gevlucht waren voor de katholieke jodenvervolging op het Iberische schiereiland. De jongste honderd jaar is de expansie van de stad in hoge mate te danken geweest aan enkele grote families die uit het Rijnland en Westfalen immigreerden: Kreglinger, Nottebohm, Lemmé, Bunge, Osterrieth, later Ahlers.

De buitenlandse inbreng bleef niet beperkt tot de leidende burgerij. In de volksbuurten, van het Sint-Andrieskwartier tot de Seefhoek, herinneren de vele Spaanse familienamen aan warmbloedige penetraties en inpassingen uit lang vervlogen tijden. De joodse gemeenschap - hoe verschillend ook in godsdienst, kultuur en leefgewoonten - is ingeburgerd in het stadsleven, ook de visueel zo opvallende groep van de vrome Chassidim. Antwerpen is geen broeihaard van racisme. Een havenstad sluit zich niet af van de buitenwereld. Er zijn sociale problemen: Waar niet? (...) Antwerpen, en het Vlaamse volk in zijn geheel, heeft van niemand lessen in beschaving te ontvangen.’

Tot zover Manu Ruys, december 91. Je kunt het daar natuurlijk, een beetje opgelucht, alleen maar mee eens zijn. Intussen is de sfeer wel grimmiger geworden, niet in het minst door de gewelddadige acties van extreemrechts tegen buitenlanders in Duitsland. A93 houdt in zijn programmatie demonstratief rekening met de problematiek zoals de intendant in ons gesprek ook aanstipt.

[p. 2]

De programmatie van A93 waarop we de samenstelling van dit nummer hebben afgestemd, illustreert (toch onvoldoende volgens de auteurs van de theater-bijdrage) dat Antwerpen niet het bekrompen nest is zoals 24.11.91 dat op het eerste gezicht zonder meer liet vermoeden. (Hugo Schiltz in isto tempore: Ik ben beschaamd Antwerpenaar te zijn.)

Bij de samenstelling van dit nummer hebben we de rubrieken van die programmatie gevolgd, waarbij zowel van historische als van kritische en projectgerichte thema's is uitgegaan.

Voor architectuur stelt Marc Dubois het project Stad aan de Stroom voor: een ambitieus project van stadsvernieuwing waarvoor enkele architecten met internationale reputatie werden aangesproken. Aan de gerenommeerde architect en theoreticus Renaat Braem vroegen we wat hij denkt over restauratie en nieuwbouw op het ogenblik dat de grote monumenten van Antwerpen voor restauratie aan de beurt zijn. Zijn polemische pen heeft niets aan scherpte verloren. Boeiend is het om zijn inzichten te toetsen aan de ideeën achter Stad aan de Stroom.

Alex Elaut schrijft over die merkwaardige wijk Zurenborg, die een beeld oproept van de Antwerpse bourgeoisie van rond 1900.

Voor de beeldende kunst schreef Frans Baudouin, de ere-conservator van het Rubenshuis, een prachtig stuk over Jacob Jordaens en zijn betekenis voor de Vlaamse schilderkunst.

De historische Vlaamse muziek krijgt grote aandacht bij A93. Musicologe Godelieve Spiessens stelt Antwerpen voor als internationale muziekstad op het gebied van de polyfonie in de 15de en 16de eeuw en als centrum van de muziekdruk en de instrumentenbouw in de 16de en 17de eeuw.

Het renouveau van de opera is het onderwerp van de bekende specialist Johan Thielemans, ooit presentator van het (helaas afgevoerde) tv-programma Eiland.

Over theater schreven Geert Opsomer en Erwin Jans, twee jonge theater-wetenschappers, een inzichtrijk en goed onderbouwd essay over intercultureel theater als ontmoeting, waarbij zij uitgaan van de Prospero-figuur (De Storm van Shakespeare) om tot een definitie van intercultureel theater te komen: ‘een vraag om gastvrijheid, een oproep tot ontvankelijkheid.’

Walter Merhottein, de directeur van het Koninklijk Jeugdtheater, definieert het begrip jeugdtheater en geeft een overzicht van 50 jaar KJT, wat in 1993 wordt gevierd.

Banieren Antwerpen 93 op de Meir. (Foto Gerrit Op de Beeck)

Voor literatuur ten slotte schreef Emiel Willekens een bijdrage over de Antwerpse avant-gardes, van Paul van Ostaijen tot Paul de Vree, - kosmopolitische literatuur die synchroon loopt met en beïnvloed is door buitenlandse stromingen.

We hopen dat die sfeer van openheid, van ‘de havenstad waar de wind waait van alle wereldzeeën’, ook in dit A93-nummer van Vlaanderen voelbaar is, zowel in de keuze van de behandelde onderwerpen en de waaier van standpunten, als in de keuze van de medewerkers, die we allen zeer hartelijk danken voor hun bijdragen en hun vertrouwen in dit tijdschrift.

We hopen dat dit Vlaanderen-nummer ook een bijdrage is tot het Antwerpen-debat, - liefst op een ander niveau dan dat van die eerste uitzending-93 van Zeker weten? (met vraagteken zoals Van Rompaey zelf er weliswaar nog op de valreep aan toevoegde).