Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 39

[p. 425]

Die tijd is nu voorbij: Raf van de Linde over Katanga
Julien Vermeulen

De Vlaamse Kongo-literatuur is vrij lang beperkt gebleven tot een drietal duidelijk te onderscheiden trends. Vanaf het einde van de negentiende eeuw verschenen geregeld reisverhalen en reportages waarin het exotisme van het Afrikaanse ‘binnenland’ in een kleurrijk palet uitgetekend werd. Journalisten en allerhande ‘pélerins de la saison sèche’ schreven zo een aardige reeks reisindrukken bij elkaar. Enkele decennia later hoorden we ook een andere stem in de Afrika-literatuur: heel wat missionarissen vonden, tussen hun uiteenlopende pastorale activiteiten in, nog de tijd en de interesse om zich aan de Afrikaanse mens en diens cultuur te wijden. Vanuit deze dubbele interessesfeer groeide een traditie van folkloristische missieschetsen waarin de zendeling in een gemoedelijke en pretentieloze stijl getuigenis aflegde van zijn missiewerk en van de eigen aard van ‘zijn’ Afrikaans volk. In deze Kongo-publikaties ontwikkelde zich gradueel ook een derde tendens: enkele kolonialen en oud-kolonialen gingen hun Kongo-ervaringen vanuit een koloniale invalshoek gestalte geven, zodat de eerste echte koloniale romans verschenen.

Tot 1960 waren deze drie facetten duidelijk te onderscheiden. Maar kort na de onafhankelijkheid van Kongo debuteerden enkele jongere auteurs die samen de Afrika-roman in een nieuwe richting stuurden. Jac. Bergeyck debuteerde in 1958; in 1962 verschenen de eerste zelfstandige publikaties van Jef Geeraerts en van Daisy Ver Boven en in 1963 verscheen ook het vroegste Kongo-werk van Jan van den Weghe. In 1961 had ook Albert Van Hoeck een opmerkelijke bijdrage geleverd tot deze nieuwe golf Afrika-romans en vanaf 1964 sloot Raf van de Linde zich bij deze namen aan met de veelzeggende titel Die tijd is nu voorbij. Deze nieuwe lichting romans verraadt, meer dan de vroegere werken, een geprononceerde literaire intentie en een diep-doorleefde Afrika-versie. Inhoudelijk zijn deze post-koloniale romans uiteraard ook andere dan wat in de eerste helft van deze eeuw verscheen. Drie thema's worden in allerlei varianten door elkaar heen geweven en in een grote verscheidenheid van stijltimbres en compositietechnieken uitgeschreven. De schokkende ervaringen en de massale exodus van de blanken die met het einde van het koloniaal regime gepaard gingen, vormen een eerste kernthema in deze recente romans. Enkele auteurs grijpen, over die afscheidstragiek heen, terug naar de Bantoe-mens en schrijven romans met suggestieve titels als Het duistere rijk (A. Claeys) of De levende doden (J. Bergeyck), waarin ze geboeid peilen naar de achtergronden van die steeds vreemde cultuur. Een derde thema dat hierbij vaak als inspiratiebron en als dynamische lijn van de romanintrige aanwezig is, is de man-vrouw verhouding die in allerlei nuances uitgebeeld wordt.

Wat is nu de plaats van een figuur als Raf van de Linde temidden van deze auteurs, vooral dan temidden van de jongere auteurs die ook in de ruimere context van de moderne Vlaamse romanliteratuur een aanzienlijke positie innemen? Laten we vooraf duidelijk stellen dat het oeuvre van Van de Linde helemaal geen bindingen meer vertoont met de geest van de missieliteratuur zoals we die in sommige oudere edities van bepaalde missieorden mochten leren kennen. Een uitgesproken evangeliseringsthematiek is niet altijd aanwezig, en van een persuasieve missieboodschap, zoals die in veel missielectuur van de oude stempel verpakt zat, is evenmin sprake. Ook het beeld van de Afrikaan (die vroeger wel eens als edele wilde of meer nog cultuurloze barbaar geportretteerd werd) is bijgestuurd en vertaald in termen van een overkoepelende acculturatiethematiek. Duidelijk is ook dat Van de Lindes werk menselijk en romantechnisch de kwaliteiten van veel reportageliteratuur ruimschoots overtreft. En ook ten opzichte van zijn tijdgenoten profileert deze auteur zich op een duidelijk herkenbare wijze. Anders dan J. Bergeyck, die in hetzelfde franciscanermissiegebied werkzaam was, gaat hij zich niet literair ingraven in de fascinerend-vreemde cultuur van de Bantoe-mensen die hem omringen. Een antropologische achtergrond is derhalve niet opvallend aanwezig. Vaak immers is het hoofdpersonage van Van de Lindes romans een blanke

1957, vóór de afreis naar Kongo

[p. 426]

persoon die zich probeert te oriënteren in zijn Katangees leefmilieu. Ook het vrouwenbeeld dat Van de Linde in zijn werk evoceert, is zeker niet te vergelijken met het dionysische Black-Venus-syndroom dat Geeraerts (en in mindere mate ook Van den Weghe) berucht gemaakt heeft en dat de interraciale verhouding bijzonder vertekend voorstelt. Bij Van de Linde is de man-vrouw verhouding, evenals bij Ver Boven en bij Van Hoeck, een genuanceerde bezinning op het contact tussen de Westerse en de Afrikaanse mens, een contact dat tevens een confrontatie is tussen twee culturen die bovendien verloopt in de chaotische context van een sociale revolutie. Want ook de dipenda-schok wordt door Van de Linde in diverse toonaarden literair voorgesteld. Hierbij gaat de aandacht van deze auteur wat meer uit naar de politieke achtergronden dan dit bij sommige van zijn tijdgenoten het geval is. Bovendien weet Van de Linde het grote débâcle van 1960 met een lichte toets van hoop en vertrouwen te doorweven, zodat we meer dan eens het warmmenselijk geloof in de Afrikaanse medemens voelen, en dit over alle politieke en sociale spanningen heen. Misschien is het die lichte noot van optimisme die Van de Linde thematisch onderscheidt van andere dipenda-auteurs. Maar vooral toch lijkt de eigenheid van Raf van de Linde te schuilen in zijn karakteristieke literaire stem, die in een vlotte vertelhouding een geamuseerde waarneming weet te combineren met een scherpe gevoelsuitrafeling, waarbij nu eens een humoristisch accent dan weer een ironisch, soms zelfs een onderkoeld cynisch geluid, doorklinkt. Precies in dit brede stijlspectrum van modaliteit en gevoelens mogen we Van de Lindes literaire trefkracht situeren.

In Die tijd is nu voorbij (1964) toont de auteur ons hoe een missionaris de schok van de machtsoverdracht opvangt. Na de vage berichten over de muiterij van de weermacht, over gewelddaden en gruwelen wordt hijzelf sterker bij de gebeurtenissen betrokken, wanneer Katanga zich afscheidt (11 juli 1960) en wanneer de invloed van de Jeunesse zich verder uitbreidt. Agressie, moord en verminking komen in de slotbladzijden op de voorgrond. Eén positief accent herkennen we wanneer de pater bedenkt dat er in Kongo toch enkele zwarten zijn, ‘die hem als tot kind of broeder geworden zijn en voor wie hij veel zou verzetten om hen te helpen. Voor de missionaris zijn het deze mensen die, onbewust, hem op ogenblikken van ontmoediging het vertrouwen terugschenken dat zijn arbeid niet verloren ging en bij elke inzinking de vaste wil om te blijven en voort te werken voor hen.’ (p. 194).

Ook in De Moeloeba Catteeuw (1965) herkennen we opnieuw het Katanga van kort na de onafhankelijkheid (1961-1962) met de spanningen tussen blanken en zwarten, met het klimaat van chaos en terreur. Zuidelijk Katanga is in de greep van Tsjombes Conakat, die steunend op de huurlingen de Katangese secessie voorstaat. Het noordelijk gedeelte is in handen van de Balubakat. In die context is het hoofdpersonage Catteeuw getuige van een moord op een jonge Moeloeba. Dit is voor hem de stimulans om de familie van die jongeman uit het vijandelijk gebied naar hun noordelijk gelegen thuisdorp te begeleiden. Deze daad van zelfbevestiging brengt hem in contact met Faustine, een verhouding die zich echter moeilijk ontwikkelt: Catteeuw is bijzonder schuchter en onmondig in het bekennen van zijn liefde. Hij ervaart de vroege aftakeling van de zwarte vrouw als een pijnlijke rem en beseft ook dat inlandse gewoonten in verband met uithuwelijking en bruidsschat Faustine in een vreemd net verstrikt houden. Bovendien staan jonge Baloeba weigerachtig tegenover de opname van een blanke in hun midden. Faustine van haar kant heeft aanvankelijk ook geen volledig vertrouwen in een verhouding met een blanke: ‘nakupenda sana wéé. Uko muzungu lakini/Ik bemin je erg, maar je bent een blanke.’ (p. 145). Vragen, twijfels, vrees voor moeilijkheden, angst voor misverstanden en teleurstelling vormen de ondertoon van deze liefde. Alleen de steun van de nieuwe religieuze gemeenschap die op de oude missie tot bloei gekomen is, begeleidt hen naar een huwelijk. Faustine wordt echter door ongedisciplineerde Jeunesse-leden aangerand en Catteeuw wordt verplicht aan hun zijde tegen de huurlingen te gaan strijden, waarbij hij gewond geraakt. Met de dood voor ogen neemt hij afscheid van zijn vroegere blanke vrienden en pleit voor het huwelijk met zijn zwarte vrouw: ‘Het was ons ernst. Dring dus niet verder aan. Onder alles wat ik in mijn leven heb beproefd, acht ik dit het enige dat niet is mislukt.’ (p. 232).

Op een koele en grimmige wijze wordt de rol van de rebellen in het Katangagebied uitgewerkt in Aas voor de leeuwen (1967), waarvan de intrige zich vier jaar na de onafhankelijkheid afspeelt. De stijl waarmee Van de Linde de gijzelingsactie van het Bevrijdingsleger beschrijft, neigt naar ironie en cynisme. Treffend zijn de typeringen van de acht gijzelaars die in hun onderlinge verhoudingen de spanningen van de jonge postkoloniale samenleving belichamen: een mulattin, die liever een ‘vervallen blanke’ (p. 7) dan een opgeklommen zwarte wil zijn; een inlands priester die in zijn land het geloof van de blanke missionarissen wil blijven verdedigen; een zwarte administrateur en diens vrouw; een Roemeens arts die apathisch alles ondergaat en diens vrouw die hatelijk reageert tegenover alle zwarten; een eenvoudige broeder die vurig hoopt op een marteldood en de pater-overste die, vanuit een schuldgevoel in verband met het koloniaal verleden, zijn ‘straf’ wil dragen (p. 27, p. 38). Allen echter moeten hun tol betalen: de vrouwen moeten naakt een gedode simba betreuren, de geestelijken worden verplicht het lijk tot op het kerkhof te begeleiden, de dokter moet medische hulp verstrekken. De intrige sluit af met de bevrijding door het Nationale Leger, maar de balans van de vele doden en de confrontatie met de ‘rauwste pijn en vernedering’ (p. 263) maken van deze bevrijding geen apotheose en laten alleen plaats voor een vaag besef dat alles misschien toch niet tevergeefs was.

Met De weg is zo lang (1969) wordt de gesloten compositie van de roman enigszins verlaten en maken we kennis met de lotgevallen van een jong missionaris die voor het eerst naar

[p. 427]

Raf van de Linde als directeur van de sociale werken van het bisdom Kamina in Kolwezi, 1962

Afrika vertrekt. In een kroniekvorm, die enige verwantschap met een geromanceerd dagboek niet kan loochenen, schetst Van de Linde een reeks portretten, ervaringen, incidenten en inzichten die ons opnieuw een eerlijke en gemoedelijke verteller reveleren. De subjectieve geladenheid van zijn eerste Afrika-romans heeft hier plaats gemaakt voor een humoristische vertelact die de verhaalintrige op een kier zet voor pittige anekdoten en guitige opmerkingen. Met sympathie voelt de lezer hoe hij binnengeleid wordt in de wereld van missionaris en koloniaal die met frisse toets en warm hart voorgesteld wordt: de adellijke moeder-overste, de ‘colon’ voor wie geld alles is, het lief van broeder Pol (subtiele humor!), de zwarte leerlingen, de Afrikaanse ‘zustre’, het arme mulatje, enz. De losse bouwlijn van dit boek wordt verder doorgetrokken in En toen werd alles anders (1970) waarin zes verhalen gebundeld worden. Schitterend is het ironische portret van de broeder uit Puntje en de vlucht die weigert te vluchten in de verwarrende dagen na de onafhankelijkheid en die pas in dit vacuüm de kans ziet zijn minderwaardigheidsgevoel te compenseren. Het is een verhalenbundel waarin sprankelende observatie en ontwapenende zelfrelativering een boeiende leeservaring garanderen.

Met deze romans en verhalen heeft Raf van de Linde een stuk Afrika-literatuur gecreëerd die de sporen van het tragische jaar 1960 scherp en overtuigend-genuanceerd vertolkt. Maar veel meer dan een reeks documenten over politieke en militaire erupties biedt dit oeuvre een eerlij ke getuigenis van authentieke gevoelens van onrust, angst, ontgoocheling en twijfel. En toch klinkt doorheen die teleurstelling vaak de warmmenselijke stem van een mens die, achter het cynisme en de ironie, ruimte laat voor vriendschap en waardering. Ook over de grenzen van de culturen heen.

Die tijd is nu voorbij. Leuven, De Clauwaert, 1964.

De Moeloeba Catteeuw. Leuven, De Clauwaert, 1965.

Aas voor de leeuwen. Leuven, De Clauwaert, 1967.

De weg is zo lang. Brussel, Reinaert Uitgaven, 1969.

En toen werd alles anders. Brussel, Reinaert Uitgaven, 1970.