Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 37

Hendrik Prijs zoals ik hem kende

Hendrik Prijs heb ik destijds leren kennen - vanaf 1942 - tijdens vergaderingen van de Vereniging van Limburgse Schrijvers, waar wij beiden lid van waren.

Hendrik Prijs leerde ik ‘beter’ kennen - vanaf 1955 - gedurende de periode dat hij hoofd was van de lagere school bij het H. Hartcollege te Sint-Truiden, en ik hem, ter oorzake van mijn beroepsbezigheden, geregeld bezocht. Maar het is pas na zijn op pensioenstelling en zijn daaropvolgend verblijf te Hasselt dat wij vrienden zijn geworden.

Hij was, en is dat steeds in hart en ziel gebleven, een Truienaar, een Haspengouwer, die daar zijn beste vrienden had, en ook zijn familie en die van zijn echtgenote.

Onze vriendschap was vooral te danken aan het feit dat hij een groot toneelliefhebber was, die zelden een voorstelling van zijn geliefde KKVT-Groep Pol Stas uit Sint-Truiden oversloeg.

In mijn hoedanigheid van theaterrecensent woonde ik, meestal samen met mijn echtgenote, ook de vertoningen van dit gezelschap bij, en zo kwam het dat wij de laatste jaren van zijn leven, hem en zijn echtgenote, gewoonlijk te Runkst, waar hij woonde, gingen oppikken om te Sint-Truiden naar de voorstelling te gaan kijken, en alleszins, wanneer hij toevallig reeds van in de voormiddag bij familie verbleef, bracht ik hem 's nachts mee terug, zodat hij niet op een heel late bus moest wachten en een ver stuk tevoet moest lopen.

En zo heb ik, gedurende onze gesprekken in de auto, of bij hem thuis, nog heel wat geleerd over mijn hobby, die ook de zijne was: het toneel en het toneelgebeuren.

Hij hield ook van zijn school, zijn boeken, van muziek, zijn gezin en van zijn kunstvrienden. Zijn schrijversloopbaan heeft wellicht nooit de waardering opgebracht die hij verdiende. Hij heeft ons nochtans verrast met een aantal nieuwigheden. Zijn onderwerpen waren in de periode voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog nog gedurfd, d.w.z. actueel en realistisch. Hij was trouwens een der eersten en ook een der weinigen die vanuit Limburg gedurende de jaren 1950-1965 naar voren zijn getreden. En zolang hij productief kon zijn, ging hij met zijn tijd mee.

Na lezing van zijn ‘eigenlijk eerste roman’ uit 1938, Het huis met de glycines, noemde Willem Elsschot in zijn inleiding dit boek ‘een uiting van bitter sarcasme’. En ‘dwars door al dat kleine potsierlijke gedoe, dringt de onbarmhartige blik van de schrijver, als een Röntgenlamp door onze weefsels, zodat alle personages ons als het ware naakt voor de ogen staan. Van deze schrijver kan, als van Mephisto, gezegd worden dat hij het bal leidt als een perfecte dansmeester’.

De Heer en Mevrouw Prijs.

[p. 344]

Vóór Hendrik Prijs aan zijn serie romans begon, had hij reeds een hele lijst aan toneelstukken, jeugdverhalen en novellen gepubliceerd. En wat weinigen weten, is dat hij, zoals bijna elk beginnend auteur, verzen en gedichten heeft geschreven die hij echter nooit heeft willen publiceren.

Tussen 1926 en 1936 schreef hij De droom van Jooske, Een zieltje in donkerte, Zij deden als mama, De blinde ogen van Flippeke, Het groote wonder in het land der witte zon, Nistelken, De andere weg en Kraai. Een eerste korte roman is getiteld De stad op het einde en even daarvoor breekt hij door met zijn lijvige bundel korte verhalen Eenzamen. Deze bundel bevat acht verhalen waarin telkens als hoofdfiguur een ‘eenzame’ voorkomt. Een enkele keer sluit een verhaal met een happy-end. De meeste personages brengen het er minder goed van af, zijn eerder tragisch, al wekken zij een lach op door de sarcastische wijze waarop ze beschreven zijn.

En zo zullen dan ook zijn andere romans, door de koele, bedachtzame verhaaltrant, verwant aan Willem Elsschot, de lezer boeien. De auteur weet de juiste sfeer te scheppen en daardoor ook ons in de gewenste stemming te brengen. Zijn hoofdpersonages zijn bijna steeds eenzamen, mensen die praktisch alleen vechten tegen alles en allen.

Zo verschijnen achtereenvolgens na Het huis met de glycines, Het zwakke verzet volgens de kritiek zijn beste roman, om te vervolgen met Solden, Het hart der Crèvecoeurs, Geuzenvesper, De onvruchtbare vijgenboom en tenslotte Marieke Bosteels, meid voor alle werk.

De roman Solden (1943) is enigszins een tegenhanger van Het huis met de glycines wat betreft het karakter van de hoofdpersoon Polidoor Lambrichts, architect. Niettegenstaande hij een lieftallige echtgenote en vijf dochters bezit, zal hij toch als een eenzame sterven in een bejaardentehuis, na veel leed te hebben doorstaan door het overlijden van zijn echtgenote en ter oorzake van het gedrag van sommige van zijn kinderen. Maar hij is een van de weinige personages in de boeken van Hendrik Prijs die gelouterd, kalm en waardig met de vrede van zijn ziel naar het hiernamaals verlangt. Hij had altijd gedroomd van een gelukkig leven, honderd percent. Hij was tevreden met vijftig: ‘Het kon nog minder als men gesoldeerd werd’.

In Geuzenvesper schetst Hendrik Prijs een beeld van Sint-Truiden in de 16de eeuw. De strijd tegen de Hervorming heerst met volle kracht. Hij wordt voorgestaan door een hageprediker, bijgenaamd ‘de apostel’, die een meisje verleidt, de dochter van de man waar hij onderdak vond, maar het boek heeft gelukkig toch nog een happy-end. De meest geslaagde fase uit deze roman is die waarin de belegering en de overrompeling door het leger der Geuzen beschreven wordt, en waarbij de kleinmoedige burgemeester A. Speculo een voorname rol wordt toebedeeld. Tenslotte volgt de Spaanse bezetting en ook de pest. Het boek is eerder historisch-documentair en moet dan ook vanuit dit standpunt gelezen worden.

Na Geuzenvesper volgt Het hart der Crèvecoeurs. De Crèvecoeurs zijn lijkkistenmakers. Het zijn zachtaardige mensen en alles wat buiten hun familie gebeurt gaat gewoonweg aan hen voorbij. Prijs beschrijft de wederwaardigheden van dit gezin: last en beproeving. Hiermee leverde hij een mild boek in verhouding tot het sarcasme waarmee hij zijn vroegere werken stoffeerde. Hij boeit en dwingt ons te luisteren, want zelf staat hij in 't midden van zijn verhaal, kijkt om zich heen, observeert en schrijft neer wat hij ziet en hoort. En zo staat hij ook naast de lijkkistenmaker om getuigenis af te leggen van de betrekkelijkheid van het leven.

De voorlaatste roman die Prijs schreef was De onvruchtbare vijgeboom. Een actueel probleem: de kinderloosheid in een gezin. Dit pijnlijk gemis laat de auteur zowel door de vader als door de moeder aanvoelen. Na tien jaar huwelijk zijn Alfred en Isabel nog steeds kinderloos. Alfred kan dat hoe langer hoe minder dragen. Isabel schijnt met de toestand verzoend, doch slechts oppervlakkig en zij verbijt haar leed, waardoor Alfred haar verkeerd gaat beoordelen. Er volgen scènes en dan wordt er gezwegen, maar zij leven van elkaar weg. Toch verwacht Isabel na tien jaar een kindje. Het wordt echter nog vóór de geboorte bedreigd door een ziekte van Isabel, maar alles eindigt toch met de lang verwachte doopplechtigheid. Het boek is in de trant, de oude trant van Hendrik Prijs geschreven, op de man af, soms wat ruw maar eerlijk volks. Een boek vol waarheidsliefde en achter het masker van Prijs de grijnslach om het vele nietige en overbodige. Sarcastisch ook weer soms, maar met ontroerende momenten.

Zijn laatste roman Marieke Bosteels, meid voor alle werk kende ik van vóór zijn verschijnen. Prijs had mij het gegeven en de evolutie ervan reeds verteld en er bepaalde toestanden over uitgelegd. Het boek is met zijn tikje ironie, maar met zijn milde klank een verhaal geworden met een gevoeligheid die ontroert. Marieke Bosteels, de mislukte schooljuf, met een beproefde jeugd achter zich, komt als ‘dienstmeid voor alle werk’ in het grote gezin der Van Loo's terecht, waar zij tot haar oude dag zal blijven. Zij heeft er geen gemakkelijk leven, want ze moet er afrekenen met mensen van allerlei slag, haar werkgevers met de vijf kinderen, elk met hun eigen

In dankbaarheid en gebed
gedenken wij
Hendrik PRIJS
echtgenoot van
Aline GROFFY
geboren te Sint-Truiden
op 18 maart 1898
en godvruchtig overleden
te Alken (Terkoest)
op zijn 86ste verjaardag.

Letterkundige

Rustend schoolhoofd van het H. Hartcollege te Sint-Truiden

Ere-voorzitter van de koninklijke kunstkring van Sint-Truiden

Lid van de Limburgse Schrijvers

Lid van de beheerraad van de vrienden van Bokrijk

Lid van C.O.V.-gepensioneerden Hasselt en andere verenigingen

Vereremerkt met meerdere eretekens.

Ziekte en lijden spaarden U niet in uw laatste levensjaar.

Wat U van nature zo overvloedig geschonken was: uw lach, uw geestig woord, uw pittige verteltrant, het werd U alles afgenomen.

Ondoorgrondelijk zijn Gods wegen.

Mama week niet van uw zijde. Uw lijden was haar lijden, gelijk zestig huwelijksjaren lang, uw vreugden de hare waren.

De school, boeken, muziek, gezin en kunstvrienden, het vulde uw leven eertijds tot de rand.

Wat moet de roerloosheid van uw verlamming en de geluidloosheid van uw ziekte daarna één zwarte nacht geweest zijn.

Alhoewel!

Wij weten het, uw sterk geloof in Gods goedheid heeft U zeker een reddingsboei toegeworpen.

Lieve Papa, werpt gij nu die reddingsboei naar onze Mama.

Uw kinderen, uw vele kleinkinderen en zeven achterkleinkinderen vergeten hun lieve Opa niet.

De familie dankt om uw medeleven.

[p. 345]

karakter en waarvan de oudste zoon, de vroegrijpe Valeer, het haar niet gemakkelijk maakt. Maar Mieke Bosteels heeft ook een karakter en is zich bewust dat ieder leven van betekenis is: ook dat van monsieur Lambermont, de gluiperige genieter, de oude Van Loo, de reactionair, en verder een Brussels advocaat en zijn vrouw, alsmede de scherpe schoonmoeder van mijnheer. Alles levensecht.

Maar één boek werd tot nogtoe nauwelijks vermeld: het vóór zijn overlijden nog herdrukte Het zwakke verzet. Het is een eveneens op historische grondslagen geschreven verhaal van Suske de Poup, zijn eerste vrouw Anna Katrijntje en de tweede Anastasia Kaky, van het Voorvelleke en zijn zoon en van de vele anderen uit het Haspengouwse land. Dit is een boek uit het hart geschreven, vooral over de kleine man die met ‘zijn’ gevoeligheden en handelingen de preutsen zal doen blozen. Hier horen wij de taal van de allesbehalve fijnvoelende dompelaar: brutaal, obsceen soms, maar schilderachtig in haar onverbloemdheid en echtheid.

De voorstudie van dit ook weer historisch boek heeft een paar jaren geduurd. Alle personages hebben echt geleefd en de daden gesteld die van hen verhaald worden. Hier werd niets verzonnen, alleen op een boeiende manier verteld.

Met Het zwakke verzet - wij zegden het reeds - schreef Hendrik Prijs zijn beste roman, die toen voor de toekomst alles beloofde, en samen met Het huis met de glycines heeft Prijs in de vooroorlogse periode van 1935 af enkele der meest markante romans gepubliceerd.

Wij dachten dat wat wij hier over Hendrik Prijs schreven, misschien wel de beste manier was of zou zijn om de belangstelling van het jongere publiek, dat deze Limburgse schrijver niet kent, op te wekken. Sommige van zijn werken zijn zeker de moeite waard om weer bekend te worden via een herdruk.

Paul Leenders