Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 37

[p. 238]

Mail Art

In 1984 gaf de Nederlandse PTT een postzegel uit waarop een brief stond afgebeeld, die eens bestemd was voor Herrn Stabsarzt Rolf Neubeck, die voer op de Reichspostdampfer ‘Prinz Ludwig’. De brief reisde van Köslin, de plaats van de afzender, via Egypte, Antwerpen en Amsterdam weer terug naar Köslin. De geadresseerde was niet te vinden, omdat het schip steeds weer vertrokken was uit de haven, voordat de brief daar aankwam. Hoe de post in de verschillende landen ook haar best deed, de verbinding kwam niet tot stand en de dokter heeft misschien nooit gelezen wat er in de brief geschreven was. De ontwerper van de zegel, uitgegeven ter gelegenheid van de postzegeltentoonstelling Filacento in Den Haag, werd getroffen door de esthetische kwaliteiten van dit poststuk, die bij toeval waren ontstaan door de collage van zegels, stempels, schrift, doorhalingen in verschillende kleuren.

Op een heel andere wijze en zeer bewust, maakte Kurt Schwitters prachtige collages met gevonden of voor de hand liggende stukjes papier, met bijvoorbeeld postformulieren, stukjes uit een telefoonboek en vele andere kleurige fragmenten.

De envelop is een filatelistische bijzonderheid, de collage van Schwitters geldt als een kunstwerk. Beide hebben in feite niets met mail art te maken, aan de andere kant bestaan er in de mail art vele voorbeelden die een tenminste uiterlijke overeenkomst vertonen met de brief of de collage.

Mail art is een tamelijk algemeen begrip, waarbij het kunstvoorwerp iets te maken heeft met het verzenden en elementen toont die horen bij het versturen per post, de zegels, de stempels of de bijzondere aanduidingen als aangetekend, per expresse etc. Maar er is meer, want anders zou elke brief als mail art bestempeld kunnen worden. Met de ‘postelementen’ wordt meestal iets gedaan en er worden eigen elementen aan toegevoegd. Dragen deze poststukken, brieven, pakjes aan de buitenkant al bijzondere kenmerken, het gaat meestal meer om de inhoud: kleine kunstwerkjes waarin bijvoorbeeld wordt gereageerd op een bepaald thema, of waarop de geadresseerde, daartoe uitgenodigd, een kunstwerkje terugstuurt. Bij deze vorm van verzenden worden allerlei variaties toegepast.

Er bestaat een aantal ‘specialisaties’ van mail art: de stamp art'bijvoorbeeld - de ‘postzegelkunst’, waarbij de kunstenaars zich vooral concentreren op het maken van eigen postzegels, waarin een bepaald thema aan de orde wordt gesteld. Dat onderwerp kan te maken hebben met de beeldende kunst - vaak een commentaar - of met een bepaalde politieke stellingname, die in een officiële postzegel, door de staat uitgegeven, nooit zal worden getoond.

Het stempelen, een typisch postale, en in bredere zin een ambtelijke handeling, kan door kunstenaars ook als een medium worden gehanteerd. Het is een genre dat zich op alle mogelijke manieren heeft ontwikkeld en waarmee ook speciale stempelboeken, tijdschriften of pamfletten worden uitgegeven. Daarbij wordt vaak gebruik gemaakt van goedkope offset-technieken en van het zo makkelijke kopieerapparaat. Deze ‘dime store technology’ heeft vanaf de komst van het eerste xerox apparaat een grote rol gespeeld in de mail art. Deze drie categorieën, het bijzondere poststuk, de eigen postzegel en het stempelen zijn niet strikt gescheiden en veelal worden ze tegelijkertijd toegepast, gecombineerd met meer of minder doelgerichte projecten of acties en zelfs met theaterachtige handelingen die dan op foto's worden vastgelegd. Er bestaat zelfs een brievenbus met daarop het opschrift ‘Department of Art’.

Het postbedrijf wordt door de kunstenaar als medium gehanteerd en hij weet van de toevallige beeldende kwaliteiten daarvan gebruik te maken. Als medium is de post geboren, voor iedereen toegankelijk. Een brief werd vroeger door een boodschapper te paard van de ene plaats naar de andere gebracht en in wezen is dat nog steeds zo gebleven, ondanks alle moderne mogelijkheden om een boodschap van x naar y te brengen, de telefoon, de telex, de faxbrief en het telegram. Lange afstanden worden op snelle wijze overbrugd. Dat zijn acties, die ook in de context van kunst kunnen worden uitgevoerd. De illustraties van het Jaarverslag van de P.T.T. over 1982 bestonden uit ‘statements’ van de kunstenaar Lawrence Weiner. Zijn werk bestaat meestal uit dit soort statements, waarin hij suggesties doet voor bepaalde projecten, die wel of niet kunnen worden uitgevoerd en als ze worden gerealiseerd kan dat door een willekeurige persoon of door elk instituut geschieden. Het gaat hem om de inhoud, het concept van zo'n project en niet zo zeer om de vorm, hoewel ook die nauwkeurig door hem kan worden aangegeven. In het P.T.T. Jaarverslag van 1982 is bijvoorbeeld opgenomen: ‘gedragen over grote afstand / gedragen over (relatief) grote afstand / gebracht tot (relatief) dichtbij / gebracht tot dichtbij / alles over een zekere tijd’. Hoewel iedereen zich van alles bij dit statement kan voorstellen is het tevens een duidelijke illustratie van het werk van de P.T.T., als ‘transportbedrijf’. Wat Weiner als concept aangeeft, wordt door de P.T.T. gerealiseerd. Het is haar enige en meest wezenlijke functie en die functie is onontbeerlijk voor de samenleving.

Met de moderne apparatuur wordt de boodschap echter kort en snel en veelal door geluid (het gesprek) overgebracht. De brief wordt nog maar weinig gebruikt. Wat men over het algemeen

[p. 239]

Donald Evans Tartans - 1954.

Brief van Gerald Barsot (U.S.A.) aan Guy Bleus.

Donald Evans (1945-1977) Tricentenaire de l'île montagne des sourds 1665-1965 1974 -8,1 × 13 cm. Collectie Stedelijk Museum Amsterdam.

Postkaart en zegelontwerp. Private World (U.S.A.).

[p. 240]

in de bus krijgt is reclame, alle mogelijke drukwerken, financiële correspondentie. Als het om brieven gaat zijn ze meestal zakelijk en kort gesteld en zonder verdere bijzondere kenmerken. Het persoonlijke contact over grote afstanden gaat via de telefoon en langdurige briefwisselingen tussen mensen behoren nu tot de uitzonderingen. Dat is in zekere zin jammer, want het blijkt uit de vele gepubliceerde briefwisselingen van kunstenaars, schrijvers of politici uit het verleden dat deze een grote historische waarde hebben en vaak inzicht geven waarom iemand iets heeft gedaan of waarom gebeurtenissen op die wijze hebben plaatsgevonden. Brieven vormen een belangrijke bron voor het historisch onderzoek, juist door hun persoonlijk karakter. Kan de weg, die de Filacentobrief volgde worden gereconstrueerd aan de hand van de visuele gegevens op de envelop, ook op de collage van Kurt Schwitters zien we elementen die ons iets over de geschiedenis van deze kunstenaar vertellen. Er staat een grote N op en er zijn stukjes papier met tekstfragmenten en woorden in de Noorse taal. De collage dateert uit 1936/37 en uit de brieven van Schwitters uit die jaren (‘Wir spielen, bis uns der Tod abholt’, Briefe aus fünf Jahrzehnten, Ullstein Frankfurt 1974),

Kurt Schwitters, Ohne Titel (N), 1936/7, 18 × 15 cm, Coll. Dr. Paul Hänggi, Basel

lezen we dat hij als ‘entartete’ kunstenaar en als een felle tegenstander van Hitler door de Gestapo werd gezocht en naar Noorwegen is uitgeweken.

De mail art is gedeeltelijk een reactie op de devaluatie van de brief, als de meest persoonlijke manier van communiceren op afstand. Wanneer het is gecombineerd met het kunstvoorwerp hoeft het nog geen mail art te zijn. Er zijn in de loop der tijden de meest prachtige en kunstige brieven verstuurd, maar incidenteel. Als de envelop en de inhoud van de brief bewust als een medium worden gebruikt om een idee over te brengen aan meerdere geadresseerden, die daarop weer reageren en die deze vorm van kunst niet incidenteel, maar bijna beroepsmatig uitoefenen, dan is er sprake van mail art. Dat beroepsmatige zien we bijvoorbeeld bij de Engelse kunstenaars Gilbert & George, die in hun begintijd (ca. 1970) aan vele mensen over de hele wereld kaarten en brieven stuurden, met tekeningen en gedichten, die vertelden over hun ideeën over kunst. We zien dat ook bij kunstenaars uit de eerste decennia van deze eeuw, de futuristen bijvoorbeeld, die daarmee hun werk algemene bekendheid gaven. Het is moeilijk om het begin van de mail art aan te geven, maar waarschijnlijk kan het beste als beginpunt de Dada-beweging worden genomen die rond 1917 ontstond als reactie op de gruwelen van de Eerste Wereldoorlog, die door volkeren werden bedreven die de cultuur hoog in het vaandel hadden staan. In Europa en Amerika keerden kunstenaars het verleden de rug toe en maakten kunst en anti-kunst. Provocerend gebruikten ze alle middelen, die nooit door een kunstenaar waren gehanteerd en die niets met een verheven esthetica te maken hadden. Zo schokte Marcel Duchamp zijn publiek door een omgekeerd urinoir onder de titel ‘fontein’ te exposeren, een ready-made, een voorwerp uit het banale dagelijkse leven dat tot kunstwerk werd verheven. Ironie, omkering van betekenissen in de taal, provocatie, fotocollages, om het normale op losse schroeven te plaatsen en ook om scherpe commentaren te geven op het politiek-economisch gebeuren.

Beeld en taal samen speelden daarin een belangrijke rol. Duchamp gebruikte voor een van zijn acties ook de post, als een ready-made, als een tot kunst verheven instituut uit het dagelijks leven. Hij stuurde aan zijn buren, de familie Arensberg, die Duchamp ondersteunde in zijn niet makkelijke bestaan, vier briefkaarten met fragmenten van een opeenvolgende tekst over een van zijn bekende werken: le grand verre - met aan de andere zijde van de kaarten steeds een uitnodiging voor een ontmoeting met de kunstenaar. De tekst is zeer geheimzinnig en onbegrijpelijk, tenminste voor outsiders. De communicatieve functie van de post wordt hier bewust gehanteerd voor het transporteren van een raadsel - een omkering die met de inhoud van de ‘grand verre’ te maken heeft. Daarin getuigen vreemde machineriën van een testament van onverschilligheid en onmacht, die men tijdens die Wereldoorlog voelde.

Onder invloed van de vrije typografie van de futuristen en Dadaïsten experimenteerde ook de Nederlandse kunstenaar Werkman, die vanaf 1923 zijn tijdschrift ‘The Next Call’ met

[p. 241]

zijn eigen handpers in een kleine oplage vervaardigde. Hij verstuurde het vanuit Groningen, waar hij woonde, over de hele wereld en trachtte zo met andere kunstenaars contact te krijgen. Een vroeg voorbeeld van mail art, dat daarbij nog van groot belang is geweest voor de ontwikkeling van nieuwe vormen van typografie.

In de woelige tijd van de jaren zestig, toen ook de Dada herleefde (in Düsseldorf werd in 1958 een grote overzichtstentoonstelling over deze beweging gehouden), explodeerde de kunst in allerlei nieuwe richtingen en uitingen: het zogenaamde nouveau realisme, waarin zoals bij Dada gebruiksvoorwerpen uit het dagelijks leven als kunst werden gepresenteerd, de happenings, waarin kunst en leven met elkaar in verband werden gebracht - en ook de mail art werd toen als het ware herboren en door vele kunstenaars als een communicatiemiddel weer gehanteerd. Door toedoen van de Amerikaan Ray Johnson, die in 1962 de ‘New York Correspondence School of Art’ oprichtte, waarmee deze vorm van kunst een eerste georganiseerde basis verwierf, ontstonden de vele netwerken van communicatie- en coöperatieve groepen kunstenaars over de hele wereld. ‘Mail Art is een marginale wijze van kunstmaken, die communicatie en het uitwisselen van visuele informatie belangrijker vindt dan “kwaliteit”, zoals die altijd in de officiële kunstwereld wordt gehanteerd. Daardoor is deze mail art beweging gespaard gebleven voor de commerciële greep van de burgerlijke kunstmarkt. Dat bracht echter ook met zich mee dat er voor informatie aan en deelneming van het publiek geen gebruik kon en mocht worden gemaakt van de gebruikelijke kunstkanalen - de musea en de galerieën. Deze alternatieve kunstvorm vereist een even alternatieve manier van presentatie. De mail art kunstenaars houden zich dan ook in dat opzicht bezig met de organisatie van niet conventionele tentoonstellings- en bemiddelingsprojecten in hun directe omgeving’ (Peter Below). In die zin is het een beweging geworden die nog steeds blijft groeien en waarin ook eigen codes en regels bestaan. De contacten zijn mondiaal en zijn onafhankelijk - voor zover mogelijk - van politieke ontwikkelingen, terwijl aan de andere kant de mail art zelf vaak politieke referenties kent of politieke acties onderneemt waar het om onderdrukking van de vrijheid gaat. Voor kunstenaars uit landen met een autoritair regime is mail art een van de weinige mogelijkheden om aan de grote druk te ontsnappen en om contacten met de buitenwereld te krijgen en te onderhouden, hoewel dit vaak met grote risico's gepaard gaat.

Wat in wezen heel bijzonder is aan deze vorm van kunst is de coöperatie, op zich een wezenlijk bestanddeel en onontbeerlijk gegeven van de mail art.

In de jaren zestig is de mail art nog sterk gebonden aan de Fluxus-beweging, die werd begonnen door de musicus en ontwerper George Maciunas (1928-1978), die van mening was dat de wereld gezuiverd moest worden van alle kunst bedreven door beroepskunstenaars. Daarvoor in de plaats zou een eb en vloed moeten ontstaan, een wisselwerking tussen het dagelijks leven en de kunst, voor iedereen begrijpelijk. In die zin is mail art - de postale verzending en alles wat daarbij hoort - een voor iedereen begrijpelijke zaak, die echter haar eigen artistieke vrijheden kent. Fluxus was een internationale, maar vooral Europese beweging, die op alle mogelijke manieren en in alle mogelijke vormen aan het daglicht is getreden. De groep werd belangrijker beschouwd dan de individu, men achtte de sociale en communicatieve aspecten, horend bij de dagelijkse werkelijkheid, van grote waarde. De verzending door de post - als communicatieve functie - speelde daarin een grote rol en de elementen die daarbij hoorden werden als kunstvormen aangewend: ‘Al die genoemde Fluxuselementen convergeren in de postzegel, in het ding op zichzelf, dat wil zeggen in de zegel als zegel, in het element van communicatie en participatie, in de typografie, in de verspreidbaarheid, in het functionele dan wel in het pseudofunctionele karakter van de kunstenaarszegels en in de koppeling van het officiële aspect van de overheidszegel aan de subversiviteit van de alternatieve zegels. Verschillende Fluxus-kunstenaars hebben zegels ontworpen, zowel in de USA als in Europa. Hun postale activiteiten noemden ze Fluxpost’ (Wouter Kotte).

Dit maken van eigen zegels gebeurde niet altijd tot groot plezier van de posterijen. Nu nog zijn er actiegroepen, die soms verraderlijk echte zegels uitgeven ter gelegenheid van bepaalde acties en dat kan tot grote verwarring en soms tot processen aanleiding geven. Maar in de meeste gevallen is het duidelijk dat het gaat om zegels van kunstenaars. Het meest bijzondere en consequente voorbeeld van een kunstenaar, die zich uitsluitend en dan in alle details met postzegels heeft beziggehouden, was Donald Evans, die in dat genre een grote kwaliteit en hoogte heeft bereikt en die helaas op jonge leeftijd is gestorven.

On Kawara, Briefkaart aan Kaspar König, 1973.

[p. 242]

Vanuit deze Fluxus-sfeer heeft de mail art zich geleidelijk aan verder ontwikkeld en is tot een ‘mondiaal’ bedrijf geworden met vele tentoonstellingen en biënnales. Het uit zich ook in meerdere vormen. Het zijn niet alleen meer brieven en enveloppen, maar ook foto's, grafiek, teksten (voor velen aanleiding tot het maken en uitgeven van ‘visuele poëzie’), tijdschriften, boeken en zelfs grammofoonplaten en geluidsbandjes. Niet alleen de Post maar ook de Telecommunicatie kan een rol spelen: kunstenaars die hun telefoongesprekken willen vastleggen en publiceren, tentoonstellingen die via de telefoon worden gemaakt, dat wil zeggen dat kunstenaars hun projecten in alle details per telefoon doorgeven, die dan ver weg worden uitgevoerd en geëxposeerd. Maar die acties zijn uitzonderingen. In de meeste gevallen gaat het toch om het verzenden per post, hetgeen soms ook niet altijd even gemakkelijk gaat omdat de post tegen het uiterlijk van de te versturen stukken bezwaar kan maken, hetzij door onduidelijkheid van de namen van geadresseerde of afzender, hetzij omdat het formaat van de stukken moeilijkheden zou kunnen geven. Zo vertelt een mail art kunstenaar, dat hij in een klein plaatsje in Spanje geen voet aan de grond kreeg en er toe gedwongen was om zijn pakket opnieuw te verpakken in een andere, maar veel duidelijker en daarom minder spectaculaire envelop. Hij verzuchtte: ‘... in de jaren tachtig en negentig gaat alles niet meer postaal nostalgisch. Dan wordt alles electronisch afgetast en “papierloos” verzonden...’ Zover is het echter nog niet en het ziet er naar uit dat de mail art kunstenaars hun werk nog wel enige tijd kunnen verzenden, hun stempels kunnen tonen, en - binnen bepaalde grenzen - hun eigen postzegels kunnen blijven maken. In dat opzicht hebben werkelijke postzegelontwerpers het weer makkelijk. In het algemeen is men niet op de hoogte dat men zonder port brieven naar de P.T.T. kan zenden; postzegelontwerpers maken van dat recht gebruik en sturen dan, in de meest fraaie vormen, hun brieven met eigen zegels - unieke exemplaren - naar de P.T.T..

Een van de meest wezenlijke kenmerken van de mail art is de communicatie, het overbrengen van ideeën, van de inhoud van een (kunst)boodschap aan vele mensen. En in die zin kan dat communicatieve aspect ook nog worden uitgebreid of in een bepaalde context worden geplaatst. Zo heeft de Franse kunstenaar Hervé Fischer in 1978 in samenwerking met de Stichting de Appel en het dagblad ‘Het Parool’ te Amsterdam, zijn idee over communicatie uitgewerkt, in een democratische zin, met de krant die hij door de Jordaners zelf liet maken en waarin iedereen zijn positieve of negatieve geluiden over de buurt kon laten horen. Hier werd het Dada/Fluxus idee over de verbinding van kunst en het dagelijkse leven op brede schaal gestalte gegeven. In dat licht van de communicatie werkte ook Ulises Carrión, een mail art kunstenaar van het ‘eerste uur’, toen hij de Mexicaanse filmster Lilia Prado in 1984 naar Nederland liet komen met vele van haar films om aan te tonen dat zij, gevierd in eigen land, hier een onbekende is gebleven door het ontbreken van communicatiemogelijkheden op dat gebied. Wanneer zij in Hollywood bekendheid zou hebben gekregen, zouden wij haar ook hebben gekend.

Een andersoortige uitbreiding vindt men bij Guy Bleus uit België. Deze kunstenaar heeft zelf een alternatieve P.T.T. opgezet, compleet met stempels, dossiers, kantoor en andere administratieve zaken, uitsluitend gericht op het gebied van de mail art. Een dergelijk alternatief circuit maakte enige jaren geleden ook Ulises Carrión met zijn E.A.M.I.S., letters die staan voor Erratic Art Mail International System, een fake instituut dat boodschappen liet overbrengen door iedereen behalve de post. En dat waren dan zijn vrienden, die wanneer zij bij hem op bezoek waren het verzoek kregen om een mail art stuk naar bijvoorbeeld Japan te brengen. Het mooiste was wanneer die vriend nu juist naar New York moest, want hoe groter de omwegen hoe beter, hoe langer het duurde hoe mooier. Die vriend moest dan in New York de brief aan iemand anders geven, het liefst aan iemand die naar Moskou ging. Daar moest de brief aan iemand worden gegeven, die in elk geval niet naar Japan ging. De vraag of de brief ooit op zijn bestemming zou komen, was hierbij van weinig belang. En zo zijn we terug bij het begin van het verhaal: de scheepsdokter uit Köslin, die ook zijn brief misschien nooit heeft gekregen, hoewel dat wel in de bedoeling van de afzender lag.

Paul Hefting

De tekst van Dr. Paul Hefting komt uit: Mail Art 1/5/1983 Project, uitgave van de Nederlandse P.T.T., 1986.
Deze publikatie is waarschijnlijk de eerste over dit ontwerp die door een officiële instantie werd gepubliceerd.