Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 37

(1988)– [tijdschrift] Vlaanderen. Kunsttijdschrift– rechtenstatus

Overzicht van het fenomeen Mail Art

Vooraf

Hoewel Mail-Art reeds enkele decenniën oud is, zoekt men de term dikwijls tevergeefs in diverse kunstlexicons. Dat is niet steeds de fout van de samenstellers of kunstcritici, maar ook wel van het fenomeen Mail-Art zelf.

Mail-Art is namelijk geen specifieke kunstrichting in traditionele zin. Het is een nogal gesloten, internationaal netwerk van duizenden kunstenaars, die hun werk niet in eerste instantie verspreiden via officiële galerijen en musea, maar wel via het medium ‘post’.

Het gaat dus om een alternatief kunstcircuit, waarbij de directe communicatie en de uitwisseling van (beeldende) informatie (= art exchange) tussen kunstenaars centraal staan. Dit heeft echter tot gevolg dat enkel zij, die zelf werkzaam zijn in dit circuit, ingelicht worden over de diverse projecten en activiteiten.

Nochtans zijn de communicatieverbindingen tussen het Mail-Art Network en het officiële kunstcircuit niet volledig doorgeknipt.

Mail-Art in Vlaanderen

Zo werden er in Vlaanderen in de loop der voorbije jaren reeds meerdere Mail-Art-manifestaties en -tentoonstellingen georganiseerd in officiële en niet-officiële instellingen. Zonder de bedoeling volledig te zijn, denken we hier onder meer aan: Galerij Ruimte Z (Antwerpen, 1980); het I.C.C. (Antwerpen, 1981); de V.U.B. (Brussel, 1981); Salon d'Art (Brussel, 1981); Galerij Ciap (Hasselt, 1982); Provinciaal Museum (Hasselt, 1983); Club Moral (Antwerpen, 1984); De Media (Eeklo, meerdere data); enz.

Naast de vele tientallen Vlaamse kunstenaars die sporadisch of occasioneel hebben deelgenomen aan Mail-Art projecten, zijn er heel wat die hun artistieke activiteiten vooral toespitsen op Mail-Art. Om zeker geen namen te vergeten, wens ik mij te onthouden van een opsomming.

Ontstaan en evolutie

Er bestaan reeds voldoende plaatselijke geschiedenissen over Mail-Art zodat we hier niet moeten herhalen. Elke visie schept haar eigen geschiedenis en elke geschiedenis heeft haar eigen helden.

Ontstond Mail-Art in de jaren '50, '60 of '70; was het in Japan, de U.S.A. of Europa; was het de Gutai-Group, Fluxus, Nouveau Réalisme, de poesia visiva of de New York Correspondence School die Mail-Art in beweging zette?... Het is onmogelijk één enkel ‘wie-waar-wanneer’ aan te duiden dat representatief of verantwoordelijk is voor de genese van heel het Mail-Art Network. Nochtans zullen sommige kunsthistorici het ongetwijfeld niet kunnen nalaten om hun visie als de ware te dateren.

In het begin van deze eeuw vinden we reeds evenementen van het futurisme, Dada, Bauhaus, het surrealisme, etc. waarbij het medium ‘post’ om artistieke doeleinden wordt aangewend. Maar Mail-Art als een mundiale kunststroming is pas ontstaan in de jaren '70, wanneer de innovaties en veelvuldige mogelijkheden van een artistieke ‘global village’ worden onderkend. Het wereld-netwerk is voortgekomen uit de interacties van verschillende kleinere correspondentie-netwerken van Fluxus, poesia visiva, etc., aangevuld door een manifeste stroom van jongere kunstenaars.

Kaart Sjoerd Paridaen.

Het begrip ‘Mail-Art’

Het woord ‘Mail-Art’ geniet in het Network veruit de voorkeur boven termen als ‘Post-Art’, ‘postal art’, ‘arte postale’, ‘arte correo’, ‘art postal’, ‘correspondence art’, ‘art-mail’, etc. Wellicht wordt meer geopteerd voor de term ‘Mail-Art’ omwille van de ruimere betekenis van het begrip ‘mail’ in tegenstelling tot het nauwer met de Regies der Posterijen aanleunende begrip ‘post’.

Het is niet gemakkelijk het woord ‘Mail-Art’ te definiëren, omdat het in verschillende betekenissen wordt gebruikt. Die betekenissen zijn meestal wel duidelijk voor mail-artists maar niet voor buitenstaanders. In een poging de betekenissen van elkaar te onderscheiden, kwam ik tot het volgende resultaat.

Mail-Art kan betekenen:

a.	Een produkt: een Mail-Art werk: b.v. een verzonden copy-art werk, een artists' book of artistamp; m.a.w. een artefact.
b.	Een proces: de Mail-Art activiteit: b.v. in ‘doing Mail-Art’.
c.	Een structuur: een wereld-netwerk van duizenden kunstenaars, een kunststroming gebaseerd op kunstruil (art exchange); ook wel het Mail-Art Network genoemd.
d.	Een nieuw medium: een taal die communicatie-media als kunst-media gebruikt: b.v. in ‘Mail-Art is a way, a means of communication’.
e.	Een concept: uitbreiding van de betekenis van het begrip ‘mail’ tijdens het gebruik van het woord ‘Mail-Art’. Mail-Art beperkt zich namelijk niet tot het medium ‘post’, ook andere communicatie-media worden gebruikt, b.v. telegrafie, telex, telefax, telefonie, computer networking, teletext, electronische post, communicatie via radio, televisie, walkie-talkie, ballonnen, etc.
f.	Een concept: uitbreiding van de betekenis van het begrip ‘kunst’ terwijl men het woord ‘Mail-Art’ uitspreekt, b.v. ‘Mail-Art is een nieuwe culturele strategie’, ‘een democratische idee, zeggend dat iedereen kunst kan geven en ontvangen’.
g.	Een vermenging van betekenissen: er worden aan het woord Mail-Art gelijktijdig meerdere betekenissen toegekend, zoals hierboven besproken.

Conclusie: niet het woord ‘Mail-Art’ is ambigue, maar wel het gebruik ervan. Soms kan er namelijk onenigheid bestaan over welke betekenis er nu precies wordt gebruikt in de gegeven omstandigheid.

Mail-Art economie

Het economisch proces van Mail-Art omvat o.a. de produktie, distributie en consumptie (archivering) van Mail-Artgoederen over de hele wereld. Eigen hieraan is dat deze drie hoofdcomponenten meestal in handen blijven van de mailartists.

Het bestaan en de werking van Mail-Art herinnert aan een oude vorm van ruilhandel. Het is een primitieve structuur van directe en vrije kunstruil zonder ons klassieke medium om kunst te ruilen, de fetisj ‘geld’. In dit opzicht moeten we toegeven dat de mail-artists of kunst-ruilers ‘in principe’ het ontvangene hoger waarderen dan het verzondene. Anders zouden ze niet ruilen! Dit is o.a. te wijten aan het feit dat zij meestal de handeling van het ruilen (= de communicatie) meer waarderen dan de ruil-objecten of de ruil-informatie. Daarom kan men stellen dat de ruil-waarde uiteindelijk niet terzake doet. Maar dat is uiteraard geen absolute bewering. Dit economische facet van Mail-Art of Art-Exchange kan worden aangeduid als ‘idealistisch’. De ruil is gebaseerd op wederzijds vertrouwen en respect. Maar het idealisme is natuurlijk niet eeuwigdurend. Indien b.v. kunstenaar B de zendingen van A nooit beantwoordt, dan zal de eenrichtingscommunicatie of pseudo-ruil vroeg of laat eindigen. Daarom is het ‘materialistische’ aspect van het ontvangen van een antwoord (in de vorm van een persoonlijke brief, een cassette, postkaart of collage) vooral belangrijk omwille van de ‘psychologische’ en dus praktische consequenties, nl. het in contact blijven, het blijven communiceren.

In vergelijking met veel andere communicatie-media (telex, telefoon, telegrafie, facsimile of telefax,...) die voor artistieke doeleinden worden gebruikt, is het post-medium ‘relatief’ niet duur. Dit economisch aspect is een van de voornaamste redenen voor het succes van Mail-Art. En de toekomst van de Mail-Art beweging is oorzakelijk verbonden met o.a. dit financiële probleem der posttarieven. Tenslotte een niet-idealistische en economische waarheid: de post die men ontvangt van anderen is evenredig met de tijd en energie die men spendeert in zijn eigen verzendingen.

Classificatie

Mail-Art is een multilaterale kunstvorm. Voor een goed begrip is volgende indeling noodzakelijk:

a.	Mail-Art objecten: in principe kunnen zowat alle technieken, materialen of methoden binnen Mail-Art worden gebruikt, zolang een werk maar (integraal of in delen) verzonden of overgeseind kan worden. Het vereiste materiaal op zich is dus onbelangrijk. Primair is de communicatie (die via taal, tekens, symbolen, ideeën,... tot stand komt). Haast alle objecten kunnen medium (drager) zijn van die communicatie en via de post (als trans-medium) worden verzonden. Enkele voorbeelden, naast de verder vernoemde: brieven, tekeningen, drukwerken, foto's, dia's, microfilmfiches, stickers, etiketten, badges, posters,...
b.	Mail-Art-briefkaarten: dit kunnen zowel (unica of multiple) postkaarten zijn die door de mail-artist ontworpen worden als (de)collages op briefkaartformaat. De uitbeelding kan van velerlei aard zijn b.v. met de nadruk op persoonlijke ervaringen of op het politieke gebeuren.
c.	Mail-Art-paper: kunstpapier (handmade e.a.) bedoeld voor de vervaardiging van o.a. briefpapier en/of briefomslagen.
d.	Copy-Art: fotokopie-kunst, xerography of Xerox-Mail-Art wordt soms geheel ten onrechte ‘kunst zonder origineel’ genoemd. Copy-Art biedt een snelle methode om kleur- of zwart/wit-multiples te verkrijgen, maar ook de mogelijkheid voor copy-art-cards, vergrotingen, verkleiningen, degeneraties (copy van copy van copy), body art, copy motions (verschuivingen),... Copy-Art magazines zijn o.a. Elektrographics, Xeropost en I.S.C.A.
e.	Artists' books: boeken gemaakt door kunstenaars. Het boek wordt medium, zoals het doek voor de schilder. Er bestaat een uitgebreid gamma van boek-objecten: copy art books, accordion books, transparent books, chap- of folkbooks, notebooks, flipbooks, hole books, marbled books, braided books, concrete books, sketchbooks, performance books, recycling books, enz. De verzendingen van artists' books hebben sterk bijgedragen tot de huidige ontwikkeling van het Mail-Art Network. Verder zijn er de ‘bookworks’: sculpturen, installaties, enz. en niet steeds geschikt voor verzending. Magazine over artists' books: Umbrella (USA).
f.	Graffiti Mail-Art: graffiti Mail-Art is een contradictie, indien we de term ‘graffiti’ opvatten als ‘the art of wall scrawling’, ‘city art’ of ‘mural communication’. Graffiti Mail-Art zijn foto's van graffitis, krabbels op papier, postkaarten, enz. Graffiti Mail-Art is studio-werk. Magazine: Aerosol.
g.	Mail-Art en Semi Mail-Art magazines: er bestaan ontzettend veel small-press-magazines van verschillende aard in het Mail-Art netwerk. B.v. Commonpress, gebaseerd op een idee van Pawel Petasz (Polen). Elk nummer wordt uitgegeven door een ander mail-artist en heeft een ander thema. We noemen verder: Arte Postale!, Clinch, Care, Casablanca, Spiegelman's Mail Art Rag, A.U., Bambu, Sphinx, TAM, Formular Press, Sema-Cahier, Eat-It-Up, K.S.-Magazine, Rubber, Original Art Magazine, Collective Farm, Art/Life.
h.	Poëzie/Literatuur: Mail-Art is niet gelimiteerd tot het terrein van de plastische kunsten. Mail-Art-poëzie (concreet, visueel, visief, sonoor, enz.) en literatuur verschillen in hoofdzaak van de traditionele poëzie en literatuur door de wijze van distributie. Enkele tijdschriften: Docks, Fetische Journal, Dismisura, Anterem, Verticalismo, Théâtre du Silence.
i.	Audio- en Video-Mail-Art: (zie h.) Distributiecentra zijn: TRAX en VEC.
j.	Mail-Art Order Book Shops: meestal gespecialiseerd in boeken en artists' books. Printed Matter (USA) en Art-Metropole (Canada).
k.	Mail-Art-archieven / Mailing lists: als resultaat van een intense correspondentie en/of de realisatie van een Mail-Art project/show/publikatie hebben sommige mail-artists een archief. In Vlaanderen: o.m. Archive Small Press & Communication (Antwerpen), De Media (Eeklo), Museum of Museums (Waregem) en The Administration Centre-42.292 (Wellen). Elke mail-artist heeft zijn/haar adressenbestand of mailing-list.
l.	Mail-Art performances: performances gerealiseerd via het Mail-Art Netwerk.
m.	Mail-Art-project/show: tentoonstellingen van Mail-Art, waarbij de organisator uitnodigingen verzendt in het Netwerk, die al dan niet gekoppeld zijn aan een bepaald thema of project. In feite bestaat er enkel een concrete Mail-Art ‘politiek’ m.b.t. de Mail-Art tentoonstellingen, nl. 1) geen deelnamekosten, 2) geen jury, 3) geen weigering of selectie (alle werken worden tentoongesteld), 4) documentatie, catalogus of lijst van deelnemers wordt aan alle kunstenaars gezonden.
n.	Stamp-Art: rubber stamp art of stempelkunst is samen met de artists' stamps het meest typische voor Mail-Art, het snelst herkenbare. Het betreft het zelf maken en gebruiken van stempels, naast het recycleren van bestaande stempels. Ze kunnen gemaakt worden van rubber, dycril, metaal, hout, klei, enz. Mail-artists gebruiken stempels in hun werk of voor stamp-art tijdschriften. Deze magazines worden gewoonlijk opgevat als assemblings: elke deelnemende kunstenaar zendt b.v. 200 (afhankelijk van de oplage) ± identieke zelf-gestempelde kopijen naar een uitgever. Deze stelt de 200 nummers samen. Het aantal bladzijden van het tijdschrift zal afhankelijk zijn van het aantal deelnemers. Ook andere Mail-Art tijdschriften volgen deze procedure b.v. Arte Postale! en Bambu. Enkele stamp-art magazines: National Stampografic, Rubberstamp-madness, Stamp-Art-Magazine (Abracadada), Stampola.
o.	Artists' stamps: (= artistamps = art-stamps = Mail-Art stamps). Postzegels dienen als voorafbetaling van het port. Artists' stamps hebben deze functie niet en zijn dus geen betaalmiddel. Zij dienen als intrinsiek communicatiemiddel tussen kunstenaars in het Mail-Art-circuit.

Aritstamps circuleren vanaf de jaren '50 op het terrein van artistieke actie. Aanvankelijk als unieke exemplaren, later als multiples. De Duitse kunstenaar Karl Schwesig wordt als eerste

Kaft tijdschrift H.A.M. nr. 1 - 1986 ontwerp Johan van Geluwe.

V.l.n.r.: 1, 3, 6, 8, 9, 11, 14, 16, 17, 19: Johan van Geluwe 2, 4, 5, 7, 10, 12, 13, 15, 18, 20: Guy Bleus

Catalogus Internationaal ‘ecology’ mail art project Varese / Italië 1985.

Briefomslag van Jef Lambrecht.

genoteerd omwille van de produktie van zijn eigen ‘Gurs’-zegels in 1941. Meer bekend zijn echter de zegels voor fantasielanden van Donald Evans (1945-'77), die hij reeds vanaf 12-jarige leeftijd in 1957 ontwierp. Verder ook de ‘blue stamp’ van Yves Klein (Parijs, 1959) en de ‘postal paintings’ van Joël Smith (Ohio, 1962). Het gaat om een soort van miniatuurschilderijen op postzegelformaat.

Uit deze unica ontwikkelen zich de multiple-zegels. In het begin van de jaren zestig treffen we b.v. Robert Watts met de ‘Yamflug’-zegels. Eveneens conceptueel van aard zijn de ‘Fluxpost’-zegels: zij zouden dienen als fictief betaalmiddel voor de fictieve Fluxus-Staat van George Maciunas, zijnde een deelstaat binnen de Verenigde Naties.

Geleidelijk aan verliezen de artists' stamps hun aparte plaats in de beeldende kunsten en evolueren naar een toestand van verbondenheid met de levende communicatie tussen kunstenaars. Deze correspondentie zal mede-aanleiding zijn voor het ontstaan en de ontwikkeling van het huidige Mail-Art Network. De artistamp wordt, naast de postkaart en de stempel, een der meest geliefde communicatiemedia. Honderden mail-artists ontwerpen, produceren en verzenden hun zegels over de wereld. Sommigen specialiseren hun activiteiten in het circuit vooral op de artists' stamps [b.v. E.F. Higgins III (Doo Da Post), Cracker Jack Kid, Harley (Terra Candella), Michael Bidner, enz.] in tegenstelling tot anderen bij wie de zegels eerder een onderdeel vormen ter accentuering van de communicatie. Hoe dan ook, de hedendaagse artists' stamp is inherent verbonden met Mail Art.

Toekomst

Mail-Art is communicatie-kunst. In haar meest extreme vorm betekent dit kunst zonder materieel object (b.v. via telefoon). De produkten zijn enkel het resultaat (registratie) van bepaalde processen. Het is daarom evident dat de verre toekomst van Mail-Art afhankelijk zal zijn van de (economische) evolutie van de nieuwe communicatie-technologieën. Wat de komende jaren betreft, zijn er reeds complementaire tendensen merkbaar in het Mail-Art-circuit: enerzijds om meer gebruik te maken van gecomputeriseerde communicatie, om de overvloed van contacten aan te kunnen; anderzijds is er de neiging naar meer persoonlijke ontmoetingen. Hoogtepunt hierin was het in 1986 georganiseerde ‘Decentralized Worldwide Mail-Art Congress’: meer dan 80 samenkomsten van kunstenaars uit 25 landen.

Hoe het ook evolueert, Mail-Art Networking is een fascinerende en unieke episode in de geschiedenis van de kunst. Nooit eerder bestond er een directe, mundiale samenwerking en communicatie tussen zoveel kunstenaars zonder de discriminatie om elkaars huidkleur, geloof of ideologie: een nagenoeg artistiek ‘Eutopia’.

Guy Bleus

Vorige Volgende