Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 37

[p. 121]

Nadat de klaagzangen verstomden

Klaagzangen over de Vlaamse film verstomden toen, bijna 25 jaar geleden, André Delvaux zijn De Man die zijn haar kort liet knippen draaide. In Frankrijk werd deze zwartwit-verfilming van een novelle van Johan Daisne als een meesterwerk onthaald. Met de Franse zin voor maat werd Delvaux tot een filmgenie uitgeroepen en werd hij vergeleken met de grootste cineasten uit de filmgeschiedenis. Daarbij vielen namen als Eisenstein en Poedovkin. Zoveel buitenlandse lof liet ook het eigen land niet onverschillig. En De man die zijn haar kort liet knippen kreeg ook een gunstig onthaal in de pers. Maar dat liet het publiek vrij onverschillig en Delvaux’ in samenwerking met de BRT geproduceerde verdienstelijke film werd een cult-film. Vooral de kerkhofscène met de lijkschouwing hangt de meesten onder ons, zelfs na meer dan 20 jaar nog in het geheugen. En heeft Senne Rouffaer niet een stukje van zijn faam aan Delvaux te danken?

Na dit fel opgemerkte debuut duurde het nog een viertal jaren vooraleer Delvaux met Un Soir, Un Train een langspeelfilm afleverde. Opnieuw lag een roman van Johan Daisne aan de basis en Delvaux kreeg niemand minder dan Yves Montand en Anouk Aimée als blikvangers op de filmgeneriek.

Sedertdien bleef Delvaux één van de topmensen uit onze filmwereld. Na een Rendez-vous à Bray stelde hij Belle voor in Cannes. Hij kwam nogmaals naar de Croisette met Een vrouw tussen hond en wolf, maar die keer was de bijval niet zo unaniem. De grootste verdienste van die film is trouwens dat hij een delikaat liggend onderwerp (collaboratie, Oostfront enz.) aanpakt.

André Delvaux is een intelligent cineast die moeilijkheden niet uit de weg gaat. Achter een minzaam uiterlijk schuilt een enorme energie. Weinig Vlaamse cineasten houden bovendien zozeer van het filmmedium als hij; vandaar dat hij voortdurend vernieuwing zoekt. Dat merkt men o.a. in de documentaire over Woody Allen, To Woody Allen - From Europe With Love. Zijn films zijn daarenboven een neerslag van een rijke culturele bagage. Op dat vlak is hij vergelijkbaar met animatiefilmer Raoul Servais. Beiden zijn trouwens onze enige echte filmambassadeurs.

En of die Franse criticus dat meende van Eisenstein en consoorten? Helemaal niet, zei hij later, maar hij vond, ‘dat hij moest helpen’.

We blijven nog even in de jaren 60 hangen, want op lokaal vlak was er plots interesse voor de Vlaamse film dank zij Het afscheid van Roland Verhavert. Puntgaaf was deze verfilming van het gelijknamige boek van Ivo Michiels niet. Maar het schaamrood steeg de kijkers ten minste niet naar de wangen. Deze ambitieuze prent kende een voortreffelijke commerciële carrière. Dat belette niet dat men op de Brusselse première de toeschouwers op een drietal rijen bij elkaar moest plaatsen opdat de Vlaamse tv gevulde beelden zou kunnen draaien. Een Vlaamse film in de hoofdstad was 21 jaar geleden trouwens nog altijd een curieus fenomeen. (Dat zou echter volledig veranderen dank zij Mira.)

We houden nog even Verhavert in het vizier die later films draaide als Rolande met de bles, De loteling, Pallieter, Brugge

1979

die stille, - prenten die over het algemeen stroef en academisch overkwamen. Uitzondering daarop vormde Pallieter, maar ook die weerstond niet aan de tand des tijds.

Typisch voor Verhavert was dat hij steeds een link of een band probeerde te leggen tussen zijn in het verleden gesitueerde onderwerpen en de hedendaagse tijd. Verhaverts oeuvre lijkt koren op de molen voor hen die beweren dat de Vlaamse film te verstard verweven bleef in de literatuur. Haalt de producent Verhavert (hij werkte als dusdanig mee aan het tot stand komen van een tiental films) het in de latere geschiedenisboekjes op de cineast? Afwachten wat Boerenpsalm zal brengen.

Waar Delvaux rimpels veroorzaakte op het internationale culturele vlak en Verhavert in Vlaanderen belangstelling wekte, kwamen Paul Collet en Pierre Drouot plots het filmwereldje door elkaar schudden. Hun Cash? Cash! was een onhandig maar, destijds, fris aandoend stukje levende cinema. Och, het verhaal was weinig zeggend maar de filmtaal werd op een vitale manier gebruikt. Zij brachten leven in de Vlaamse filmbrouwerij en de jeugd kon een stukje van zichzelf herkennen in een Vlaamse produktie.

[p. 122]

In het capteren van wat in de maatschappij leefde en zulks op een vrij provocerende manier op het scherm brengen, bleken Collet en Drouot trouwens meesters. Denk maar aan produkties als L'Etreinte, Louiza, een woord van liefde en Dood van een non. Met de non stierf ook het duo en Paul Collet kon het alleen niet redden. Drouot ging na de split meer en meer de produktietoer op.

Tussendoor was er ook nog het geval Monsieur Hawarden, Harry Kümels esthetiserende verfilming van de novelle van Filip De Pillecijn. Waarom geval? Ondanks alle waardering vanwege de critici kwam Hawarden maar niet in de bioscopen. Tot hij ten slotte via een Leuvense omweg in Kümels vaderstad Antwerpen, belandde.

Weinig Vlaamse cineasten kregen op internationaal vlak zoveel kansen als Kümel. (Hij schiep ze bovendien zelf door zijn griezelprent Daughters Of Darkness.) Niemand minder dan de produktiemaatschappij United Artists zag wat in Kümels talent en hielp mee aan het tot stand komen van Malpertuis. Zelfs Orson Welles daalde van zijn Olympus om in Brugge uit Kümels hand regieaanwijzingen te slikken (en te geven).

Het bleef evenwel bij die ene samenwerking en Kümel ontmoette Joachim Stiller en deemsterde daarna weg in verloren paradijzen en Secrets Of Love. Delvaux, Verhavert, Collet en Drouot, Kümel, - ze hebben allen hun eigen stempel.

Waren ze achteraf gezien en schematiserend eigenlijk niet de wegbereiders voor de Mira van Fons Rademakers?

En was de verfilming van Streuvels' roman, De teleurgang van de Waterhoek, niet een synthese van het beste uit de Vlaamse films uit de jaren zestig? Hoe dan ook, Mira sloeg in als de klassieke bom en leek op weg om als locomotief te dienen

1984
1985
1986

voor heel wat filmwagonnetjes. Want de massa kwam Mira (en ook een beetje Willeke Van Ammelrooy) bewonderen. Er leek geld te verdienen, zelfs met Vlaamse film. Mira werd Cannes waardig bevonden en er was internationale belangstelling om de film voor het buitenland aan te kopen. Enkele toplui van Columbia Pictures kwamen via de Bondsrepubliek naar Brussel om informatie over de film in te winnen vooraleer naar Cannes af te reizen. Maar naar verluidt, was de vraagprijs buitenissig.

Met Mira zijn we reeds in de jaren 70 en er is links en rechts kritiek te horen op De Vlaamse Kastelenfilms. Vooral de Antwerpse Fugitive Cinema schopt, onder leiding van Robbe De Hert, keet. Robbe doet zijn reputatie van enfant terrible alle eer aan. Zijn projecten raken moeilijk afgewerkt. Wat her en der irritatie veroorzaakt en de noodzaak duidelijk maakt om naast het oer-talent dat Robbe is, een producent te zetten die de touwtjes stevig in handen houdt. Om te weten of deze politiek vruchten droeg, hoeft men alleen maar Robbes De Witte van Sichem te bekijken. Een vlotte en boeiend gemaakte film, zonder haperingen verteld, waarin goed wordt geacteerd. Een voorbeeld.

Robbes vrienden Patrick Le Bon en Guido Henderickx knokten op hun manier om hun projecten verfilmd te krijgen.

Beiden hebben een sociale belangstelling gemeenschappelijk en brachten zo nieuwe accenten in de Vlaamse film. Le Bon debuteert opmerkelijk met Salut en de kost en scoort in 80 goed met zijn gedegen Hellegat. Drie jaar later draait hij met Zaman een originele in het Antwerpse politiemilieu verankerde film.

Maar zijn Paniekzaaiers zijn dan weer andere maar zeker

[p. 123]

1971

geen betere kost. Guido Henderickx stelt zich strijdbaarder op dan Le Bon en moet na zijn Verbrande brug vijf jaar wachten om zijn Proefkonijnen af te maken. Vorig jaar wou Henderickx inspelen op de trend om dicht bij de hedendaagse realiteit aan te sluiten en de huid van de maatschappij af te tasten. Zijn Skin was visueel spectaculair maar leed onder een totaal gebrek aan scenario.

Bij de zeventigers hoort ook een figuur als Luc Monheim maar deze inmiddels overleden cineast schoot duidelijk te kort bij het uitdrukken van zijn ideeën.

Verloren maandag was haast verloren moeite en Deus Lo Volt haalde met moeite de bioscopen. Exit-Exil was groots opgezet maar werd een complete afgang. Film was blijkbaar toch niet het meest geschikte medium voor Monheim, - maar met deze stelling zou hij het zeker niet eens geweest zijn. Inmiddels waagde onze beste documentarist Frans Buyens zich ook op het pad van de langspeelfilm. Niemand minder dan Elsschot (Het dwaallicht) ging voor de bijl. Daarop volgde een nog grotere katastrofe: Waarde vogeltjes hoesten. De prent werd opgezet met de steun van de Algemene Spaar- en Lijfrentekas, die daarmee aan prille sponsoring deed, maar het resultaat was zo nefast dat het woord film op de ASLK jarenlang taboe bleef.

Buyens probeerde zich nog te herpakken met Tijd om gelukkig te zijn, maar faalde ook daar. Het einde van de jaren 70, betekende ook het einde van Emile Degelin als cineast. Hij koos daartoe Exit 7. Betreurenswaardig voor een cineast die ons ooit verraste met een moeilijke maar schitterende Palaver. Toen Maria Rosseels deze beoordeling evenwel neerschreef, hing er haar prompt een proces boven het hoofd. Wellicht doen we er dus goed aan, het hierbij te laten want bepaalde cineasten hebben biezonder lange tenen. En Vlaanderen is er met Degelin een schrijver rijker op geworden. Waar film allemaal niet goed voor is.

Tussendoor was de Vlaamse film In alle stilte iets meer volwassen geworden. Daar zorgde Ralf Boumans voor. De film deed zijn titel eer aan en Boumans was een cineast die zijn oor te luisteren legde. In tegenstelling tot nogal wat collega's meende hij niet de absolute waarheid in pacht te hebben. Hij stond open voor suggesties van vrienden, van het publiek. Niet dat In alle stilte volmaakt is, het was wel een goed uitgangspunt voor een verdere produktie. Maar Boumans' projecten raakten nooit door de selectiecommissie en Boumans sloot zich op in zijn (talentvol) camerawerk en in zijn produktieactiviteiten.

Terugdenkend aan en met reuzensprongen stappend door het Vlaamse filmlandschap valt ook de naam van Rob Van Eyck. Zal zijn filmisch oeuvre een voetnoot waard zijn in een Vlaamse filmgeschiedenis? Wie gunt de sympatieke Rob Van Eyck dat niet? Hij serveerde ooit een Ontbijt voor twee en toen niemand dat verteerde stak hij de pellicule in brand op een klein hoekje van de Croisette in Cannes. Niet alleen sarcasten zullen beamen dat vuurtje stoken het beste was wat er met die produktie kon gebeuren. Rob was evenwel nog niet geleerd en filmde voort. Een beetje als die boer. Rob kloeg bepaalde LSP-toestanden aan en bracht ooit een scène twee keer in dezelfde film. Om maar een bepaalde lengte te halen. Dan ging hij op Terugtocht en kwam uit bij The Afterman. De zorgen werden zo groot dat Robs gezondheid een knak kreeg, maar Afterman II is in de maak, - met het oog op video.

Na dit intermezzo terug wat tijd voor ernst.

Uit literaire hoek was er altijd belangstelling geweest voor film. Boegbeeld daarbij was uiteraard Hugo Claus. Hij schreef of werkte mee aan talloze scenario's en ging in 67 voor het eerst achter de camera staan. De vijanden, want zo heette het debuut van Claus, was evenwel geen meevaller, gedeeltelijk door gebrek aan middelen. Het duurde tot in 80 vooraleer Claus opnieuw achter de camera's plaats nam. Hij nam een onderwerp uit eigen repertoire: Vrijdag. De beklemming en steengoede typering van het toneelstuk gingen op het witte doek verloren. Enkele jaren later kreeg Claus de kans om het meest prestigieuze filmwerk uit de Vlaamse filmgeschiedenis te draaien. Alle hens werden aan dek geroepen en deze produktie zou met gelijkaardige projecten in het buitenland kunnen concurreren. Maar de ontgoocheling was groot. Bioscoopversie noch tv-serie konden enthousiasmeren en wie dat durfde zeggen werd met banbliksems overladen. Wie niet van De Leeuw van Vlaanderen hield was niet waard Vlaming te zijn. Velen, de regisseur inbegrepen, zouden niets liever

[p. 124]

dan het totaal mislukte project onder de vloermat vegen. Claus is zonder twijfel een verdienstelijk scenarist maar qua regie bracht hij alleen zijn naam en niet zijn talent naar voren.

Ook een Patrick Conrad stamt uit literaire kringen. En ook hij is bezeten van en door het filmmedium. Maar van die gedrevenheid was bitter weinig te merken in zijn eerste werk, Slachtvee. Zijn Mascara was alleen als decadent sfeerbeeld interessant. Maar geef die man maar een goed en stevig scenario.

In dit hoe dan ook beperkt en onvolledig overzicht hoort Jan Gruyaert thuis. Met In kluis bracht hij ons de eerste Vlaamse film zonder dialogen. Interessant als experiment maar niet geslaagd. Gruyaert kon later zijn kwaliteiten als fotograaf uitleven in De vlaschaard en sindsdien werd het stil.

Maar niet in de Vlaamse filmwereld. Eric De Kuyper oogstte of filmfestivals bijval met Casta Diva en Naughty Boys, maar het licht in de duisternis kwam van Marc Didden en zijn Brussels By Night. Zijn scenario werd bekroond en hij kreeg de kans om zijn verhaal in beelden om te zetten. Het eindprodukt mocht er zijn. Verhaaltechnisch weliswaar niet heel sterk, maar Didden bleek een persoonlijke originele kijk te hebben op zijn onderwerp. Zonder ooit een opleiding als cineast genoten te hebben, was Didden plots een soort wonderboy. De beloften uit Brussels By Night werden in Istanbul niet volledig bevestigd. Omdat de road-movie al een tijdje in onbruik was? Marc Didden heeft echter nog voldoende krediet om het er een derde keer op te wagen. Parallel of samen met Didden viel in de jaren 80 vooral de naam Dominique Deruddere. Door zijn profs reeds als oertalent naar voren geschoven, was het alleen maar wachten op de eerste film. Deruddere was gefascineerd door Bukowski en verfilmde, in het kader van een internationaal opgezet project, Foggy Night. Toen van de internationaal geplande Bukowski-verfilming niets meer in huis kwam, besloot producent Erwin Provoost het er alleen op te wegen. Deruddere kreeg de gelegenheid om nog twee kortverhalen van zijn geliefkoosde auteur te verfilmen. Dat zou Love Is A Dog From Hell worden. Deruddere stelde na een korte vakantie echter vast dat zijn titel veranderd werd en dat hij in feite Crazy Love had gedraaid. In die prent zitten onvergetelijke sequenties maar ook super-banale. Vandaar een onevenwichtig eindprodukt. Ook dit keer waren internationale verdelers geïnteresseerd. Paramount b.v. maar die struikelden over een tweede necrofilie-sequentie. Desondanks blijft Deruddere Onze Hoop In Bange Filmdagen.

Met Didden en Deruddere kwam vooral het kunstzinnige op de voorgrond, maar daarnaast was er onmiskenbaar de roep om de Vlaamse film commerciëler te maken. Zeg maar, in de mate van het mogelijke zelfbedruipend. Weg dus met de films die alleen maar door enkele tientallen of honderden ingewijden werden bekeken. Producenten zochten dan maar naar nieuwe bronnen van inkomsten en ontdekten de sponsors. Maar hun inbreng bleek niet uitsluitend positief. Een interessante film als Springen van Jean-Pierre Dedecker verdronk haast in de rits merken van sterke dranken ingevoerd door een hoofdsponsor. En dan hebben we het nog niet over Gaston en Leo die in Zware jongens en Paniekzaaiers haast geen stap konden verzetten of ze werden gesponsord. Hun namen brengen ons op de jongste tendens in het Vlaamse filmwereldje: speculeren op populaire artiesten. Films als Hector en Hong-Kong worden niet langer opgestart als een originele fimproduktie maar als een vehikel om Urbanus en Gaston en Leo zoveel mogelijk in beeld te brengen. Alles, zelfs de meest elementaire montageregels, moet daarvoor wijken.

Tot dusverre is de formule succesrijk. Maar dergelijke prenten betekenen een terugkeer naar de pionierstijd van de Vlaamse film. En wie een kritische noot laat horen, krijgt als antwoord: ‘kijk eens hoeveel volk er komt’. Haast ongemerkt komt het element kwantiteit op de voorgrond en verdwijnt kwaliteit op het achterplan. Take the money and run ofte pak-de-poen wordt hier en daar geopperd. Positief is dat films als Hector en Hong-Kong mensen naar de bioscoop brengen die er nog nooit of uiterst zelden zijn geweest. Maar is het zo verwonderlijk dat ze er nadien niet zo vlug meer terugkeren? Heeft iemand zich daarover ooit vragen gesteld?

Raf. Butstraen