Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 37

[p. 118]

De Vlaamse Televisie als gangmaker van de film in Vlaanderen

Het is opvallend hoe vaak het aandeel van de televisie gewoonweg genegeerd wordt bij de behandeling van de historiek van de Belgische of de Vlaamse film. Nochtans is het een onloochenbaar feit dat BRT en RBTf een meer dan belangrijke rol gespeeld hebben in de evolutie van onze nationale filmproduktie. Enkel reeds als werkterrein voor filmers of technici en vooral afgestudeerden van filmscholen als het RITCS (Hoger Rijksinstituut voor Toneel en Cultuurspreiding) kan het belang van BRT niet worden onderschat.

Zo hebben bijvoorbeeld de volgende speelfilmers (in alfabetische volgorde) meegewerkt aan de televisieprogramma's: Ralf Boumans, Jef Bruyninckx, Frans Buyens, Paul Cammermans, Jef Cassiers, Hugo Claus, Patrick Conrad, Jan Decorte, Jean-Pierre De Decker, Emile Degelin, Robbe De Hert, Charles Dekeukeleire, Eric De Kuyper, André Delvaux, Dominique Deruddere, Marc Didden, Gust Geens, Jan Gruyaert, Guido Henderickx, Jos Jacobs, Harry Kümel, Rik Kuypers, Patrick Le Bon, Marcel Martin, Peter Simons, Henri Storck, Guy Lee Thys, Roland Verhavert en Herman Wuyts. Als men daarbij nog de namen voegt van de vele andere medewerkers als cameramen, geluidsingenieurs, assistenten, scenaristen e.a. krijgt men een indrukwekkende erelijst!

Toen de televisie pas bij ons doorbrak, bleef het aandeel van eigen fictiewerk hoofdzakelijk beperkt tot televisiespelen, die meestal beschouwd konden worden als reportages van al dan niet speciaal gemonteerde toneelvoorstellingen in de televisiestudio's die dan via elektronische camera's direct of uitgesteld werden uitgezonden. De eerste echte films voor het kleine scherm waren de populaire reeksen die werden opgenomen

1980
1980
1982

o.l.v. Maurits Balfoort, de toneelregisseur, - Wij, Heren van Sichem (1969), De filosoof van Haagem of Jeroom en Benzamien, technisch soms tamelijk primair gerealiseerd maar bijzonder succesrijk door hun volkse humor en hun warme gemoedelijkheid.

Wat de gewone televisiespelen betreft, beperkten de filmopnamen zich hoofdzakelijk tot enkele buitenopnamen, zoals in Het gouden huwelijksfeest (1977), naar het toneelwerk van Gaston Martens. Bij het inlassen van filmfragmentjes in een elektronisch opgenomen geheel, bleef het verschil van opnametechniek echter hinderlijk zichtbaar.

De activiteiten van BRT op filmgebied kunnen ingedeeld worden in twee uiteenlopende groepen. Een enkele maal trad de televisie zelf op als producer, zoals voor De man die zijn haar kort liet knippen (1966) van André Delvaux, naar de roman van Johan Daisne. Meestal beperkte het aandeel van BRT zich echter tot een financiële participatie aan bioscoopfilms, die na verloop van tijd op het televisiescherm belandden. Meer dan het uitzendingsrecht kreeg BRT echter niet, bijvoorbeeld bij het verlenen van een subsidie aan Mira (1979) van Fons Rademakers of De loteling (1973) van Roland Verhavert. Pas sinds het nieuwe omroepdecreet van 1979 kon de televisie immers haar produkties zelf commercialiseren en zich lenen tot handelsverrichtingen. Daarom leverde de televisie voor de lange animatiefilm Jan zonder Vrees (1984), naar het kinderboek van Constant De Kinder, niet alleen een groot deel van het nodige kapitaal, maar stelde voor de verwezenlijking eveneens een aantal medewerkers ter beschikking, zoals de betreurde Jef Cassiers als realisator. Vaak echter blijft de samenwerking beperkt tot geldelijke

[p. 119]

steun, zoals voor De Leeuw van Vlaanderen (1984) van Hugo Claus of de verfilming door Paul Cammermans van Het gezin van Paemel (1985) van Cyriel Buysse. Tot de andere dergelijke co-produkties kan o.m. gerekend worden: Istanbul (1985) van Marc Didden. Binnenkort wordt o.m. de voltooiing verwacht van Buzzness van Freddy Coppens en Trouble In Paradise van Robbe de Hert.

Ook het eigen fictiewerk wordt in BRT niet altijd geproduceerd door de Dienst Drama. Zo werd Willem van Oranje van Willem van der Kamp, gepresenteert in samenwerking met de Nederlandse televisie, verwezenlijkt door de Dienst Wetenschappen, waar E. De Marsschalk eveneens een reeks gedramatiseerde historische uitzendingen verzorgde.

De Dienst Amusement en Kleinkunst produceerde in 1986 een film van Willy Van Duren naar een scenario van Luc Beerten, De boot naar Spanje, met in de hoofdrollen Gaston Berghmans en Leo Martin. Bij Drama werden aanvankelijk de filmactiviteiten toegespitst op de realisatie van populaire feuilletons, zoals het reeds vermelde Wij, heren van Sichem of Een mens van goede wil (1974) naar Gerard Walschap, een co-produktie met NCRV. Rond dezelfde tijd vatte producer Lou De Vel het plan op korte fictiefilms te laten verwezenlijken, gebaseerd op romans of oorspronkelijke scenario's van eigen bodem. Het lag in de bedoeling in te spelen op de grote populariteit van die televisiespelen of feuilletons waarin het publiek de eigen levenssfeer terugvond, de eigen taal en de eigen spelers. Het lag zeker niet in de bedoeling van Lou De Vel enkel prestigefilms voort te brengen, maar door de regelmaat waarmee de films werden gedraaid bij al de medewerkers een professionele vakkennis te laten verwerven, die hen later in de gelegenheid zou stellen ook moeilijker gegevens aan te kunnen. Dit gold niet enkel voor de regisseurs maar bijvoorbeeld ook voor begaafde cameramen als Jos Van Schoor of later Ralf Boumans, die een benijdenswaardige vlotheid verwierven, die ze onmogelijk hadden kunnen opdoen in onze gewone Vlaamse speelfilmproduktie met haar jammerlijk gebrek aan continuïteit. De films voor de Dienst Drama werden telkens opgenomen in een erg beperkte periode en voor een bescheiden bedrag. Zelfs later zou de speelduur zelden het uur overschrijden, wat voor het televisiekijken trouwens optimaal is.

Het was immers reeds gebleken bij het televisiekijken van gewone bioscoopfilms dat er niettegenstaande hun verwantschap enkele essentiële verschillen bestaan tussen films bestemd voor het kleine en deze voor het grote scherm. Eigenlijk zijn de voorwaarden voor een voorstelling in een zaal in vele opzichten gunstiger. Het bioscooppubliek zit in een verduisterde ruimte, waar niets afleidt van wat er op het scherm gebeurt en geen klanken van buitenaf kunnen doordringen. De dimensie van het scherm laat toe in het beeld heel wat meer elementen tegelijkertijd duidelijk te laten waarnemen. Zo kunnen massascènes in een zaal overrompelend inwerken, waar diezelfde tonelen op het kleine scherm vaak herleid worden tot een gewriemel van kleine figuurtjes, die men moeilijk van elkaar kan onderscheiden. Op televisie zijn het ongetwijfeld de grootopnamen die het beste contact met de kijkers waarborgen, waar een teveel aan close-ups op het enorme panoramische scherm wel eens monsterachtig overkomt door het bovenmatig vergroten van rimpels, pukkels of baardhaartjes. Montage-effecten werken sterker op een groot scherm. Door de dimensies van het beeld en door de vele afleidende factoren in de huiskamer heeft een televisiefilm het ongetwijfeld moeilijker de aandacht gaande te houden, ook wel omdat het turen naar een televisietoestel vrij vermoeiend is voor het oog. Bovendien doet het gemis aan contact met een publiek zich soms zeer nadelig voelen bij het televisiekijken. Sommige burleske films bijvoorbeeld drijven als het ware op de lachreacties van de toeschouwers, een sfeer die men fataal mist in de huiskamer en waardoor het veel moeilijker is de vereiste hilariteit op te brengen. Met al deze factoren moet een regisseur rekening houden en zich wel bewust blijven van de karakteristieke verschillen tussen de beide uitdrukkingsvormen. Toch zijn de twee media verwant, zodat de opgedane ervaringen ten nutte kunnen worden gemaakt in beide richtingen. Dit bleek toen onze typische televisieregisseurs ter afwisseling een biscoopfilm draaiden, zoals Peter Simons met Het einde van de reis (1981) of Jean-Pierre De Decker met Springen (1986), twee werken die niet zouden doen vermoeden dat hun verwezenlijker zijn debuut maakte als regisseur van een lange bioscoopfilm. In dezelfde zin kunnen acteurs de beheersing van hun uitdrukkingsmiddelen, verworven op de toneelplanken, aanwenden voor hun film- en televisierollen, mits ze telkens rekening houden met het onderscheid tussen de media. In dit opzicht zou men kunnen spreken van een soort driehoek van dramatische uitdrukkingsmiddelen. De drie zijden van de driehoek worden gevormd door het toneel, dat de projectie beoogt van de spanningen in de theaterruimte, de film, die ingesteld is op een maximale verinnerlijking, en tussen beide de televisie, die de uitdrukkingen aanzienlijk minder vergroot dan het bioscoopscherm maar toch veel soberder moet blijven dan het toneel.

Wat de speelfilm betreft, hadden de regisseurs in ons land af te rekenen met een aanzienlijke en zeer moeilijk in te halen achterstand. Op het gebied van de televisiefilm echter konden we enigszins gelijke tred houden met de evolutie in het buitenland, niettegenstaande het soms enorme verschil in de ter beschikking staande geldelijke en technische middelen. Onze eerste Vlaamse televisiefilmpjes werden verwezenlijkt door de ervaren toneelspeler en -regisseur Bert Struys, zoals De danstent (1976) of In natura (1976). Later volgden als verwezenlijkers de jonge Peter Simons (o.a. De zuiverste nacht, 1981; Mijn vriend de moordenaar, 1980; De gele roos, 1982; de feuilletons Adriaan Brouwer, 1987, en Langs de kade, 1988) en Jean-Pierre De Decker (Er was eens in december, 1978), die al dan niet voorlopig terugkeerde naar het toneel. De doorgewinterde toneelrat Dré Poppe zou uitgroeien tot een van de beste televisierealisators (Place Ste Catherine, 1979; Lente, 1983; Daar is een mens verdronken, 1983; De burgemeester van Veurne, 1984; De vulgaire geschiedenis

[p. 120]

van Charelke Dop, 1985; Klein Londen - Klein Berlijn, 1988). Er werd ook herhaaldelijk een beroep gedaan op filmregisseurs als Emile Degelin (De moeder en de drie soldaten, 1979) of Patrick Le Bon (De piramide, 1981; Klinkaart, 1984). Inmiddels bewees Vincent Rouffaer reeds heel wat meer te zijn dan een jonge belofte (de reeks Hard labeur, 1985; Het ultieme kerstverhaal, 1986). Al deze verwezenlijkers bezitten ontegensprekelijk reeds een eigen persoonlijkheid, wat de verscheidenheid van onze televisieproduktie zou moeten waarborgen.

We beschikten reeds vroeg over uitstekende regisseurs, spelers en technici. De voorraad geschikte scenario's om een regelmatige produktie op peil te houden bleef echter lang een probleem. Vele televisiefilms zijn dan ook bewerkingen naar bekende romans. Daarbij wordt de keuze van onderwerpen wel eens een zekere oubolligheid verweten. Het is echter onloochenbaar dat men vroeger nog echte romans schreef, die zich veel gemakkelijker lenen tot filmische verwerking dan de introspectieve bespiegelingen van vele moderne auteurs. Onze scenaristen worden beslist nog onderbetaald, wat misschien de schaarsheid aan oorspronkelijke scenario's verklaart. Dank zij vooral de inspanningen van onze dramaturgen Lou De Vel, Marga Neirinck en tot voor kort Leo De Wals zijn een aantal scenaristen op de voorgrond getreden, zoals de betreurde René Verhezen (Zandkasteel, 1980; Klinkaart, 1984; Verdwaalde zielen, 1988), Rudy Geldhof (Cello en contrabas, 1982; Tantes, 1984; De zoete smaak van goudlikeur, 1988), Pierre Platteau (De zuiverste nacht, 1979; De piramide, 1981; Daar is een mens verdronken, 1983), Libera

1981
1982
1983

Carlier (Het koperen schip, 1982; Langs de kade, 1988) of Roger Van Ransbeek (Er was eens in december, 1978; de trilogie Wacht tot hij opbelt, 1981; Levenslang, 1985; Vluchtafstand, 1985). Deze opsomming is ver van volledig en we zouden ook nog kunnen uitweiden over de kwaliteiten van onze acteurs. In de eerste plaats moeten de spelers van het Dramatisch Gezelschap worden genoemd. Sommigen van de meest talentvolle worden wel eens overgeëxposeerd, want film en televisie laten minder uiterlijke transformaties toe dan het toneel. Het is echter onmogelijk een regelmatige produktie in stand te houden, vooral wat de reeksen betreft die een langdurige tegenwoordigheid van de spelers noodzaken, indien men niet beschikt over een vast aangeworven kern van acteurs.

Sinds 1983 werd de reeks zeer uiteenlopende fictiefilms van de Dienst Drama uitgezonden onder de algemene reekstitel Made in Vlaanderen. Deze benaming groeide inmiddels uit tot een begrip en heeft het publiek ongetwijfeld bewust gemaakt van het feit dat de Vlaamse televisie onafgebroken inspanningen doet om te komen tot een regelmatige en eigen filmproduktie. Niet alle pogingen zijn voltreffers geweest, maar het is onloochenbaar dat er reeds een hele weg werd afgelegd in de goede richting.

Gaston Weemaes