Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 37

[p. 125]

1943
1983

Jan Gruyaert een verhaal is wat gezien kan worden

Jan Gruyaert (1944) studeerde film aan de Academie voor Schone Kunsten Sint-Joost (Breda) en vestigde snel de aandacht op zich met zijn eindwerk, Kamer met uitzicht (1966). Hij werkte mee aan verschillende Vlaamse produkties als regie-assistent, setfotograaf en cameraman. Jan Gruyaert regisseerde ook toneel en is een voortreffelijk fotograaf; is docent-fotografie aan de Kon. Academie voor Schone Kunsten te Antwerpen; was gedurende 5 jaar fotograaf voor de Internationale Nieuwe Scène en realiseerde diamontages voor toneelprodukties. Zijn belangrijkste films zijn, behalve de documentaires voor de BRT, In kluis (1978) en De vlaschaard (1983). Over deze laatste film naar Streuvels zegt hij (1986): ‘Ik ben zeer tevreden, ook omdat de Vlaamse vooringenomenheid voor produkten van eigen bodem ruimschoots werd goedgemaakt met internationale waardering’. De film werd inderdaad geprijsd en geprezen op filmfestivals te Brussel, Utrecht, Orléans, Auriac (Fr.), Sorrento en Santarem (Portugal); ook in de USA kende hij een opmerkelijk succes.

(kvd)

1986. Steeds weer geloof ik, de basis van mijn esthetische benadering te moeten zoeken in mijn eerste ervaringen. Gedwongen in een verwarmde ruimte (van een ziekenkamer, kvd), keek ik naar de muren maar ook door het kader van een raam, waar ik soms een sneeuwman zag staan die ik liever zelf gemaakt had. Zodra ik buiten mocht, wou ik dat sneeuwman-maken nabootsen. Ondertussen was het lente geworden. Het nieuwe spel kende ik niet en moest zo weer eerst toekijken.

Speler zou ik worden. Steeds te laat komend, werd ik een kijker. Ik leerde regels en zag later de fouten in de constructie van de door mij verlangde, eenvoudige sneeuwman. Het raam is blijven staan.

Mensen en dingen zijn misschien gemakkelijker te duiden als je ze van uit een afgescheiden ruimte kunt bekijken. Zo heb ik mezelf later waarschijnlijk oogkleppen omgebonden, door dat eerste kijken als onderwerp en inhoud te kiezen voor mijn eerste min of meer volwassen werk, onder de verklarende titel Kamer met uitzicht. Film is een medium waarin de gedachtengang van aaneengeschakelde betekenissen wordt afgebakend door de tijd, - het moment, het ritme.

(Jan Gruyaert in de Catalogus van een Professorententoonstelling, Eeuwfeest NHISK, Antwerpen.)

1988. Het gebrek aan continuïteit is fnuikend voor de meeste cineasten, maar mij hindert het niet zo. Ik kan alleen maar afgaan op de dingen die zich dwingend aandienen, first things first. Zo heb ik enkele jaren besteed aan de restauratie van dit huis (waarvoor hij de Pro-Civitate-prijs 1970-71 gekregen heeft, kvd), ben overigens leraar-fotografie aan de Antwerpse academie en verder geïnteresseerd voor allerlei dingen. Ik zal opnieuw aan een film beginnen als ik er niet aan kan ontsnappen.

Lees door op volgende blz.

[p. 126]

Werkopname (Harry Gruyaert) op de set van De vlaschaard. (Links Jan Gruyaert).

Kamer met uitzicht en In kluis zijn zeer persoonlijke auteursfilms, strikt visueel en auditief, anti-literair, - de aanzet van het echte, eigen verhaal dat moet worden voortgezet (de uitputtingsslag met mijn emotionaliteit). Ik zou ooit een film willen maken die een analyse is van mijn visuele aanleg, mijn persoonlijke stijl van kijken die een vorm is van intense communicatie, - mijn taal is die van het waargenomen beeld dat begeleid is door muziek. De ontroering gaat uit van het (foto-, cinematografische) beeld dat het fysiologisch waargenomen beeld volstrekt nabootst tot in de bewegingen (in de film) van het oog zelf. Het is het identificeren van het kijken van de toeschouwer met het kijken van de camera dat de ontroering oproept. Het nabootsen van het waarnemend oog heeft de stijl van In kluis bepaald.

De waarneming van het oog is het tegenovergestelde van het anonieme standpunt van de camera en impliceert wat ik passieve subjectiviteit noem. Film is voor mij voyeuristisch, een verhaal is wat kan worden gezien. Ik beperk dan ook het spectrum waarin het verhaal zich afspeelt zo veel mogelijk om de identificatie met het kijken zo sterk mogelijk te maken. Ik heb steeds het gevoel dat er trouwens geen enkel verhaal is dat in zijn volledigheid kan worden verteld. In al mijn films heb ik getracht om de veelheid aan locaties te overbruggen met de mobiliteit van de camera's, - de behoefte aan visuele synthese.

Ik kan alleen intensief aan een film werken als die mijn persoonlijke realiteit raakt. In kluis was een spiegelgevecht met de terreur van de buitenwereld, tegen het zich-opgesloten-voelen en op een vreemde wijze komt die thematiek terug in mijn dagelijks leven in de vorm van een ontzettende lawaaipollutie in dit huis waaraan ik jaren heb gewerkt (het ordenen van de chaos, van mijn leefomgeving). Het lawaai explodeert in de cafés hiernaast die bandjes uitnodigen met de weekends en steeds uitbreiding nemen, op straat (op maandagavond als het beiaardconcert is, kan ik gewoon door het venster springen: de voetgangers zullen me op de stoep wel opvangen) en het nieuwste is een caféterras achter mijn huis, - de enige windrichting die gespaard bleef. Dat is geen fictie, een eigen problematiek die onder je vingernagels zit, - en stellig, onafwendbaar, verwerkt wordt als ik opnieuw aan een film begin.

(Uit een gesprek, kvd)