Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 37

[p. 101]

Assepoester in medialand

Het aandeel van de documentaires (inclusief de stevige TV-reportages) in de Belgische film-, televisie- en videoproduktie kan je moeilijk over het hoofd zien. Het belang van de documentaires voor onze democratische informatiesamenleving en volwassen beeldcultuur al evenmin. Dat blijkt alleszins uit een zopas door de BRT gepubliceerd boek, Oog voor het echte. Dit met tientallen foto's geïllustreerde werk biedt de eerste alomvattende studie van de Vlaamse film-, TV- en videodocumentaire. De auteur ervan, Jan-Pieter Everaerts, vatte voor Vlaanderen de geschiedenis van de hele Belgische documentaire produktie in een notedop samen.

(kvd)

‘De interessantste van de hele wereld’: de Belgische documentaire school

Helemaal zeker zijn we er (nog) niet van, maar hoogstwaarschijnlijk werden de eerste filmbeelden over ons land in maart 1896 gerealiseerd door de Fransman Albert Promio. In zijn spoor kwamen verscheidene andere Fransen hier opnamen maken. Pas vanaf 1905 begon zich langzaam een eigen Belgische filmproduktie te ontplooien en eind 1908 werd er reeds in Kongo gefilmd. Omstreeks 1913 richtte Isidore Moray zijn Journal Belge d'Actualité op en tijdens de Eerste Wereldoorlog realiseerde de Filmdienst van het Belgische leger het IJzer-Journaal. Het bleef echter wachten tot 1922 vooraleer Edouard de Tallenay en André Jacquemain de film realiseerden die door de toenmalige pers als ‘onze eerste grote nationale documentaire’ bestempeld werd: La vallée préhistorique belge, een verkenning, per rupsauto en vlot, van de schilderachtige Lessevallei. Nog in Wallonië, en wel voor het Musée de la Vie Walonne, realiseerde o.a. de cineast André Simon van 1923 tot 1925 diverse folkloredocumentaires. Louis-Abel Lagrange ging het in 1922-23 in China zoeken en de Markies Robert de Wavrin filmde in 1924 in Latijns-Amerika zijn eerste opgemerkte documentaires. In eigen land richtten Hippoliet De Kempeneer en Georges Landoy in 1925 de Belgische Filmuniversiteit op. Dit initiatief kende een behoorlijk succes (60.000 betalende toeschouwers-leden in 1929) en produceerde tal van korte documentaires, doch ging in de jaren 30 alweer ten onder. Ondertussen werd ook langzaam de basis gelegd voor onze unieke koloniale film. Zo bracht b.v. de chansonnier Ernest Genval in 1925 het door M.G.M. gedistribueerde Le Congo qui s'éveille.

Na een aanloop van ruim een kwarteeuw kwam onze documentaire produktie in de jaren 30 pas echt op dreef. Dankzij het werk van Charles Dekeukeleire, Henri Storck en André Cauvin verwierf de Belgische documentaire wereldwijd bekendheid en de Amerikaanse filmpionier Robert Flaherty noemde de Belgische documentaire school zelfs ‘de interessantste van de hele wereld’.

De drie kopmannen van die Belgische school debuteerden alle drie met avant-gardefilms. Zo was Dekeukeleires eerste film een nogal eigenaardige, experimentele impressie van een Boksmatch. Net als Storck en Cauvin stapte Dekeukeleire al snel over naar de documentaire. In 1934 realiseerde hij zijn eerste grote film: Verbrande aarde. Deze hoogst merkwaardige documentaire over Afrika werd door de pers unaniem lovend onthaald en kende in de bioscopen enorme bijval. Na dit huzarenstuk moest Dekeukeleire zich om den brode vooral op industriële films toeleggen, maar de kunstenaar in hem bleef dromen van interessanter werk. Zo ontstond b.v. de geromanceerde documentaire Het kwade Oog en de in 38 te Venetië met de Grote Prijs bekroonde kunstfilm Thema's van inspiratie.

In de dogenstad won ook André Cauvin zijn eerste belangrijke onderscheiding. Sinds 1933 onze bekendste amateurcineast, realiseerde deze Brusselse advocaat o.a. twee geslaagde analytische kunstdocumentaires: L'Agneau mystique en Memling. De eerste film werd in '39 te Venetië bekroond en bevestigde het talent van de Belgen als kunstcineasten.

Na WO II was het Henri Storck die te Venetië de succesreeks verderzette met De Wereld van Paul Delvaux en Rubens. Die laatste film realiseerde hij in '48 samen met Paul Haesaerts. Deze bekende kunstcriticus zou in de daaropvolgende jaren met werken als Een Gulden Eeuw, De kunst der Vlaamse Primitieven en Breugel, dé Belgische cineast van de kunstfilm worden. Samen met nog diverse andere cineasten zorgde Haesaerts ervoor dat de kunstfilm het documentaire genre werd waarin ons land het meest uitgeblonken heeft en waarmee onze faam het sterkst gevestigd werd.

Storck nu, om op hem terug te komen, ging na Rubens weer meer de sociale toer op, met een geromanceerde documentaire over jeugddelinquentie, Op de viersprong van het leven. Voordien, in de jaren 30, had hij naast heel wat toeristische en andere opdrachtfilms, reeds twee van onze belangrijkste socio-politieke documentaires gerealiseerd: het revolutionaire Armoede in de Borinage en het dramatisch-expressieve Huizen der ellende.

Tijdens de oorlog omhelsde Storck in een groots sociologisch fresco het verdwijnende plattelandsleven: Boerensymfonie. Nadien volgden van hem o.a. nog knappe kunstfilms als Het open venster (over de Westeuropese schilderkunst) en Herman Teirlinck. In 1958 werd Storck executive producer voor een met een internationale ploeg gerealiseerde en wereldwijd verspreide superdocumentaire over de natuur en de mensen van Oost-Kongo: De Vrijheren van het Woud.

Nog in 1958 verwezenlijkte Gerard De Boe, de Vlaamse koloniale cineast bij uitstek, het hoogtepunt uit zijn loopbaan: de cinemascoopfilm Tokende, een hulde aan 60 jaar missiewerk. André Cauvin werkte in de na-oorlogse periode eveneens in Kongo en zijn films werden door M.G.M. internationaal verspreid. Met de documentaire L'Equateur aux cent visages won hij in 1949 te Venetië de Grote Prijs. In de jaren 50 trokken tal van andere Belgische cineasten naar de Kongo. Zo bijvoorbeeld Luc De Heusch die er de etnografische films Ruanda en Fête chez les Hambas realiseerde. Met de onafhankelijkheid van Kongo in 1960 was het lied echter plots uit voor onze koloniale film.

Eveneens in 1960 kregen in eigen land de twee TV-instituten (RTBf en BRT), die vanaf het eind van de jaren 50 zich op

[p. 102]

documentair vlak begonnen te profileren, een ruime autonomie. In 1964 kwam er het K.B. ‘ter ondersteuning van de nederlandstalige filmcultuur’ en in 1967 volgde een soortgelijk K.B. voor de franstalige film. Zo werd de officiële basis gelegd voor een steeds verdergaande opsplitsing van de Belgische beeldproduktie in een Waalse en een Vlaamse component.

Met de hete adem van RTL in de nek: de hedendaagse Waalse documentaire

Aan Franstalige kant moest men dus wachten tot 1967 op subsidies voor de filmcultuur. Sinds 1963 was er wel de door het Ministerie van Economische Zaken verleende steun voor in de bioscopen vertoonde (en meestal toeristische) documentaires. Het Ministerie van Openbaar Onderwijs van zijn kant gaf nu en dan wat interessante opdrachten en zo kon b.v. Luc De Heusch in 1958 zijn bekroonde film Gestes du repas realiseren. Edmond Bernhard kreeg in 1961 de kans om over ‘de immense leegte van een vrije zondag’ de zwaarmoedige sfeerfilm Dimanche te maken.

In het socio-politieke genre realiseerde Paul Meyers in 1960 een semi-documentaire film over de mijnwerkers van de Borinage, Déjà s'envole la fleur maigre. Jean Brismée bracht in La passion des hommes hulde aan 75 jaar BSP-geschiedenis en werd vier jaar later, in 1964, zelf te Cannes in het zonnetje gezet voor zijn film over de grootvader van de Belgische film, Monsieur Plateau. Ook voor de RTBf maakten Waalse documentaristen in de jaren 60 opgemerkte documentaires, zoals

1973
1973
1973

bv. Une certaine Belgique, een briljant portret van ons landje gezien door de ogen van Jean Delire.

Nadat enkele oudgedienden (als Lucien Deroisy en Brismée) naar de fictiefilm waren overgestapt, zette zich in de tweede helft van de jaren 70 in Wallonië een dynamische nieuwe lichting van documentaristen door. De geëngageerde Christian Mesnil leverde met La question royale en Du Zaïre au Congo niet mis te verstane kritische reflecties op onze recente geschiedenis. Boris Lehman werd voor zijn stemmige fotoalbum-film, Magnum Begynasium Bruxellense, terecht bekroond terwijl Joao Correa zijn aanklagende film, Les enfants de l'oubli, gecensureerd zag worden.

Patricia en Etienne Verhaeghen werkten, onder de reekstitel Il était une fois le pouvoir, twaalf geslaagde etnografische exploratiefilms bijeen en Manu Bonmariage toonde in het bekroonde Du beurre dans les tartines de kroniek van een Waals familiebedrijf.

Die laatste film was in 80 ook één van de drie lange produkties van het Centre Bruxellois de l'Audiovisuel. Dit atelier de production de films documentaires heeft samen met andere recente produktie-ateliers geleid tot een flinke herleving van de Waalse filmdocumentaire. Van de CBA-produkties behaalden tussen 1981 en begin 1987 zo een 30 films één of meer binnen- of buitenlandse prijzen. Tot de knapste en/of interessantste CBA-documentaires behoren stellig Thierry Zeno's auditief zeer originele kunstfilm Les tribulations de Saint-Antoine en Joao Correa's enquête over drugs, Les territoires de la défonce. Bij de buiten het CBA tot stand gekomen recente documentaires behoort het internationaal be-

[p. 103]

kroonde L'orchestre noir, waarin Stephan Lejeune zijn telelens op extreem-rechts richtte.

De hedendaagse Waalse filmdocumentaire heeft behalve aan de kleinschalige produktie-ateliers ook veel te danken aan de met drie regionale produktiecentra (Brussel, Luik en Charleroi) werkende RTBf-televisie die meermaals co-produceerde en ook talrijke Waalse filmdocumentaires uitzond. Voor de geschiedenis van de Waalse televisiedocumentaire moeten we terug naar 1956 toen de Dienst Enquêtes et Réportages het levenslicht zag. Deze dienst raakte pas in 1959 echt uit zijn startblokken via het eerste grote reportagemagazine, Neuf millions, dat met opmerkelijke (toen nooit eerder op TV vertoonde) en soms ijzersterke buitenlandse reportages een ruim publiek fascineerde. Neuf millions en, vanaf 1971, het meer sociale en persoonlijkere Neuf millions Neuf waren de succesrijke voorlopers van het al even uitstekende A suivre, een wekelijks magazine dat in 1976 diverse reportageseries en -magazines, alsook een stuk socio-economisch enquêtewerk, groepeerde. Door de dodelijke concurrentie met het echt anti-documentaire (want hypercommerciële) RTL kwam de documentaire RTBf-produktie onder zware druk te staan en na enkele jaren werd het duidingsprogramma A suivre opgedoekt en zijn middelen en mensen verdeeld over enkele luchtigere magazines met vooral kortere items. Eén daarvan is het nu wekelijkse Autant savoir dat korte enquêtes brengt over de meest verschillende thema's, gaande van bv. frieten en de werktijd in 1986 tot de burgerbescherming en België, de vuilnisbelt van Europa in 1987. Ook het maandelijkse maatschappijkritische Strip-tease informeert, op een wat terloopsere wijze, over de meest uiteenlopende onderwerpen terwijl het reportagemagazine C'est à voir de socio-politieke actualiteit volgt.

Naast magazines over o.a. economie, recht en kunst, de schooltelevisie en de landbouwprogramma's alsook de reportages van de Derden, zijn er momenteel bij de RTBf nog als vaste documentaire waarden de wekelijkse uitzendingen van Télétourisme en Le jardin extraordinaire. Verder ook tal van losse documentaire reeksen en films. Zo bv. in 1983 de internationale co-produktiereeks Le monde du Baroque. In 1984 was er de geslaagde, eigen serie La bataille des Ardennes, één van de uitlopers van de vele historische reeksen die de RTBf vroeger realiseerde. Gecoproduceerd met de BRT werd er in 1986 voor de wetenschappelijke serie Images et réalités en vooral in de zomerperiode vertoont de RTBf heel wat eigen en aangekochte exploratiefilms.

Naast de RTBf bestaan er in Wallonië ook lokale televisiestations. Deze werden in 1976 bij KB toegelaten en van de zowat 10 opgestarte zenders heeft met name het Luikse Canal Emplois heel wat Panorama-achtig reportagewerk gerealiseerd, alsook geslaagde videodocumentaires zoals Jean-Claude Riga's Ronde de nuit, een indringende, zij het soms ietsje te trage sfeerfilm over de nachtploeg in een staalfabriek. Ook vaak industrieel van inhoud zijn de promotiedocumentaires die de talrijke Waalse commerciële video firma's realiseren.

Nu door het samengaan van RTL en de Waalse pers het commerciële TVI van start is kunnen gaan, hebben alvast die Waalse videofirma's mooie toekomstperspectieven gekregen doch voor de RTBf neemt de commerciële concurrentie steeds hardere vormen aan. Concurreren met een onding als TVI betekent maar al te vaak het vervangen van informatieve, documentaire programma's door goedkoop massa-amusement. De Waalse documentaire toekomst hangt dan ook in grote mate af van de onafhankelijke filmateliers en de lokale TV-stations.

Van de ‘golden sixties’ tot de crisisjaren 80: de recente Vlaamse documentaire

Meer nog dan de Waalse is de Vlaamse documentaire in de laatste decennia een televisie-aangelegenheid geweest. Bij de oprichting van de Vlaamse televisie werd er trouwens een specifieke Dienst Documentaires gecreëerd. Deze zou twee decennia lang een veelkleurig mozaïek van programma's realiseren; gaande van grote documentaire enquêtes en alarmerende S.O.S. Natuur-films tot luchtige semi-toeristische en folkloristische rubrieken. In 1975 werd de Dienst Documentaires echter afgeschaft. Zomaar en ondanks de vaak voortreffelijke realisaties zoals bv. De oude man en de stad (1964, een bekroonde, poëtische benadering van de bejaardenzorg) en de te Monte Carlo en Hollywood onderscheiden milieudocumentaire Bestemming Noordzee (1973).

Nic Bal, destijds de architect van de nieuwe BRT-structuren, vond echter ‘dat de documentaire een vorm is - dat is essentieel - die vooral past in de nieuwe, op inhoudelijke gegevens gebaseerde TV-structuren’. De documentaire produktie, die ook vroeger niet het alleenrecht was van de Dienst Documentaires wordt nu bij de BRT grotendeels verzorgd door de TV-Directie Cultuur. Behalve de Dienst Jeugd (die slechts af en toe documentaires maakt, zoals in 1986 het ontroerende en te Leipzig bekroonde relaas van twee blinde kinderen die leren skiën, Krista en Kristof), realiseren de diensten van de Directie Cultuur in hoofdzaak documentaire programma's. De Dienst Kunstzaken zet de lange BRT-traditie inzake kunstdocumentaires verder en zulks o.a. in diverse magazines met soms gedurfd experimentele werkstukken als die van Stefaan Decostere, die in 1987 de Gouden Praag kreeg voor zijn serie over De polyfonisten. De Dienst Wetenschappen heeft het sinds 1956 gegroeide aanbod van wetenschappelijke uitzendingen gevoelig uitgebreid en gemoderniseerd. In 1985 nog kreeg de dienst voor het Ommekaar-programma, De moeder van Georges T., te Berlijn de hoofdprijs voor de beste documentaire. Toeristische, sociologische, exploratie- en natuurdocumentaires worden ons o.a. in druk bekeken kwisprogramma's als Van Pool tot Evenaar en Leven en Laten leven en in populaire magazines als Boeketje Vlaanderen en Terloops gebracht door de Dienst Vrije Tijd.

Naast de Directie Cultuur houden ook de Bestuursdirecties Instructieve Omroep en Informatie zich met documentaires bezig. Tot de I.O. behoort vooreerst de Dienst Volwassenenvorming. Deze bracht recent o.a. de bekroonde reeksen van

[p. 104]

Maurice De Wilde (WO II) en Jan Neckers (De Supermachten, Kongo). Verder zijn er bij de I.O. de Schooltelevisie (voor 80% documentair) en de ook wel wat reportagewerk afleverende Derden. Bij de Informatie vinden we Panorama. Sinds op het eind van de jaren 70 de grote actualiteitsreportages (waarvoor de koppige Maurice De Wilde baanbrekend werk leverde) stopgezet werden, schakelde Panorama van drie of meer korte items over op één of twee, goed uitgewerkte reportages per uitzending. Momenteel brengt het programma naast eigen en aangekochte socio-politieke reportages ook nu en dan pure beeld-documentaires, niet zelden van de hand van Paul Jambers. Interessant is nog dat Panorama's publiek de laatste jaren flink aangroeide en nu vaak de twee miljoen benadert.

Onze privé documentaire filmproduktie verging het de laatste decennia duidelijk minder goed, ofschoon er sinds 1960 nog wel een groot aantal filmdocumentaires is tot stand gekomen. Op het vlak van de socio-politieke werkstukken zorgden consequente buitenbeentjes als Frans Buyens (met in 1961 de stakingsfilm Vechten voor onze rechten en in 1972 de herdenkingsfilm, Breendonk, Open dialoog) en Robbe De Hert (auteur van o.a. Le filet américain in 1978) voor een internationaal bekroonde en geëngageerde produktie. De laatste jaren is deze echter langzaam doodgebloed. Hetzelfde geldt voor de lange tijd door Economische Zaken gesteunde produktie van toeristische bioscoopfilms. Door het optreden van gewiekste premiejagers was dit genre in een kwalijk daglicht komen te staan. Onze kunstdocumentaires (gesubsidieerd door het Ministerie van Cultuur) gaat het gelukkig iets beter. Naast het werk in de jaren 60 van Haesaerts en later dat van Buyens kunnen we als meer recente uitschieters de bekroonde kunstfilms Met Dieric Bouts (Delvaux, 1975) en Permeke (Storck & Conrad, 1985) vermelden. Over onze film- en TV-cultuur (of moeten we zeggen over het ontbreken daarvan) bracht De Hert in 1984 met De droomprodocenten een ludiek document in de typische stijl van Fugitive Cinema.

Sociologische en folklorefilms kregen we tijdens de jongste kwarteeuw o.a. van Storck (bv. de serie Feesten in België). Armand Denis (met zijn wereldwijd op TV vertoonde serie On Safari) en Mark Sleen filmden in Oost-Afrika talrijke prachtige natuurobservaties terwijl avontuurlijke Vlaamse explorators van overal ter wereld boeiende exploratiefilms meebrachten.

Inzake wetenschappelijke, didactische en industriële filmdocumentaires kunnen we kort zijn. Na de bloeiperiode in de jaren 60 en 70 kenden deze genres een enorme terugval, tenminste wat de realisaties op pellicule betreft. Sinds de doorbraak van de videotechniek is men voor dit soort opdrachten immers grotendeels op video overgeschakeld. Mede door de agressieve marktpolitiek van de vele nieuwe videofirma's is met name de produktie van industriële videodocumentaires de laatste jaren sterk toegenomen. In het onderwijs timmeren ondertussen de audiovisuele diensten van de universiteiten aan een nieuwe toekomst voor de wetenschappelijke en didactische documentaire.

1958

En het Vlaamse alternatieve videowerk? Onbestaande? Toch niet. In Centraal-Amerika slaagde het free-lance team van Dirk Vandersijpen en Jan Van Bilzen erin, enkele opmerkelijke documentaires te realiseren, zoals in 1984 het op verscheidene Europese TV-zenders vertoonde Huwelijksfeest in Wi Li Li. Dit relaas over een door de Contra's aangericht bloedbad wekte zelfs in de Verenigde Staten opschudding. Dichter bij huis, in Waarschoot, is sinds 1978 De Kleine Televisie actief en met heel bescheiden middelen realiseerde deze vzw reeds een 25-tal videodocumentaires. Een ander alternatief werkend videoproducent, het Brusselse Maatwerk, stopte begin 1987 met zijn produkties. De reden: geldgebrek...

Terwijl de videotechniek dus vooral voor de commerciële opdrachtdocumentaires stimulerend is en terwijl de documentaire film-produktie er in haar geheel verder op achteruit gaat, is het zonneklaar dat de BRT in Vlaanderen nog steeds hét documentaire medium bij uitstek is. Wat wordt het echter als straks de commerciële Vlaamse televisie van start gaat?

Jan-Pieter Everaerts