Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 37

[p. 61]

Aandacht voor...

Kurt Köhler
Automatische katten en mechanische kikvorsen

Er zullen wel niet veel literatuurliefhebbers zijn die al gehoord hebben van de Antwerpse schrijver Kurt Köhler (ps. Constant Soetewey 1907-1945). De kritiek, die hem tijdens zijn leven ongenadig aanpakte en de historische omstandigheden waarin hij leefde, hebben deze rebelse schrijver schijnbaar voorgoed klein gekregen. Slechts enkelingen doen nu en dan pogingen om zijn werk aan de vergetelheid te ontrukken. Maar zelfs nu blijft de tegenslag Kurt Köhler achtervolgen. De uitgeverij die in de jaren zeventig een facsimile van zijn werken publiceerde, ging korte tijd later, o ironie, in faling en het restant van de boeken kwam in de ramsj terecht. Sus van Elzen, drijvende kracht achter de heruitgave, brengt de naam nu en dan te berde. Maar van academische zijde heerst er een totaal stilzwijgen. ‘Links’ tilt wellicht aan het collaboratieverleden van Soetewey, terwijl ‘rechts’ huiverig staat tegenover zijn communistische jeugd. Het werk van Kurt Köhler wordt overigens al te gemakkelijk en volkomen ten onrechte afgedaan als epigonisme van Paul van Ostaijen¹.

Kurt Köhler publiceerde in het begin van de jaren dertig (precieze data ontbreken) twee boekjes Balthazar Krull's hart zingt maneschijn en Vade mecum voor de jonge zelfmoordenaar. Na lectuur van de beide werkjes kunnen twee gevolgtrekkingen worden gemaakt.

1. Het is opvallend, hoeveel dichter Köhler bij het oorspronkelijke dadaïsme stond dan bijvoorbeeld Paul van Ostaijen. Deze laatste stond steeds een doorgedreven estheticisme voor. Tijdens zijn Berlijnse periode bleek hij overigens meer te voelen voor de ideeën van ‘Der Sturm’ dan voor het Dadaïsme². Köhler's werk bevat typisch dadaïstische trekjes: het principe van de simultaneïteit van verschillende handelingen, de nihilistische, haast cynische opstelling van zijn personages en bovenal een hartsgrondige anti-burgerlijkheid. Zoals van Ostaijen beoefent hij het genre van de groteske en schrijft hij in het zgn. ‘Kollewijns’ (vereenvoudigde spelling, ontworpen door Roeland Anthony Kollewijn). Nochtans zijn er sterke aanwijzingen terug te vinden in de briefwisseling met zijn jeugdvriend Ast Fonteyne, die wijzen op een rechtstreeks contact met de Duitse avantgarde³.

2. Köhler's werk was zijn tijd in meer dan één opzicht vooruit. De door hem toegepaste principes vindt men bv. ook in de romans van de Amerikaanse auteur Kurt Vonnegut terug. Zijn cynische humor doet modern aan. Het is dan ook bijzonder droevig dat zijn werken veelal om extra-literaire redenen de grond in werden geschreven. Marnix Gijsen had het over ‘de sexueele obsessie en de brutaliteit die op dit punt dogma is bij de heeren surrealisten, ook wat sadisme en bovenal dat volkmaakte amoralisme dat één van de superieurste en gemakkelijkste houdingen is die een anti-schrijver kan aannemen’⁴. In ieder geval blijkt uit de reeds geciteerde briefwisseling dat Kurt Köhler in de helft van de jaren dertig het literatuurbedrijf moe was⁵, al heeft hij zijn literaire ambities nooit opgeborgen. Men kan zich met recht afvragen wat wij van hem nog hadden kunnen verwachten, indien hij verder had geschreven.

De twee vaststellingen die ik hierboven maakte, omschrijven in grote trekken de waarde van zijn werk. In ieder geval verdient Köhler een plaatsje in de literatuurgeschiedenis, al was het maar omwille van de relatieve zeldzaamheid van dadaïstische experimenten in onze letterkunde.

Haast op iedere bladzijde van zijn beperkte oeuvre kan men een frappante passage aantreffen. Het kaft van ‘Balthazar Krull...’ alleen al trekt de aandacht. In grote, zwarte letters is de titel afgedrukt boven een collage van absurde annonces in de stijl van: ‘Proletaries kunstenaar zoekt model, liefst tuberkuloos, tot het uitbeelden van allegories schilderstuk “De ellende des volks”. Brieven onder “Kockbasil” worden ingewacht op het bureel van dit blad.’ Of ‘Verlangt te kopen 'n kleine blanke afgesneden maagden-hand, goed bewaard, onnodig aan te bieden indien beschadigd of verlept door de tijd. Schrijven “K.K.” nr. 111 postbus 25’.

Fragment uit een brief aan Ast Fonteyne van 26 juni 1929.

1 Kris Geerts, ‘Zwaar klinken de stappen der proletariërs door de stille straten’, blz. 2, Deux ex Machina nr. 34, april 1985.

2 Paul Hadermann, ‘De kringen naar binnen. De dichterlijke wereld van Paul van Ostaijen’ blz. 47 e.v., Antwerpen, 1965.

3 Brief van 26 juni 1929 aan Ast Fonteyne.

4 Marnix Gijsen, ‘De boekenkast’, 1 juli 1933, blz. 49.

5 Brief van 17 januari 1934 aan Ast Fonteyne.

[p. 62]

Bij de herdruk koos Sus van Elzen voor het ‘opblazen’ van het oorspronkelijk frontispice en verving hij de grijze schutkleur door een fraai ogend rood. Lay-out en lettertype werden volledig behouden. Waarschijnlijk heeft Köhler zelf de vormgeving van zijn boeken verzorgd. De naam ‘Uitgeverij Anti, Antwerpen-Berlijn-Amsterdam’ zou fictief zijn geweest. Dirk Wilmars, zelf een goede kennis van Soetewey, suggereerde evenwel de commerciële tussenkomst van een drukkerij in de Coebergherstraat in Antwerpen. En Köhler zelf zei: ‘Ik heb geschreven. Massa's. Om vele tientallen uitgevers ongelukkig te maken. Een waagde de doodsprong’⁶. Is dit pose tegenover zijn vriend Ast Fonteyne? Of heeft uitgeverij ‘Anti’ echt bestaan? In ieder geval was Kurt Köhler in die periode zeer actief bezig met de oprichting van ‘Studio Avontuur’. Het is merkwaardig dat de posthume uitgave van ‘De bende van den stronk’ van Paul van Ostaijen, verzorgd door Gaston Burssens, uitkwam bij ‘Uitgeversbedrijf Avontuur. Wilrijk-Antwerpen, Scheveningen’ in 1932. ‘Studio Avontuur’ moest een multimediale ‘Workshop’ worden voor jonge avantgardekunstenaars uit heel Europa, want de zgn. ‘officiële, nationale’ kunst moest voor eens en altijd weggespoeld worden door een golf van jong geweld⁷.

Dit internationalisme heeft Soetewey ongetwijfeld overgehouden van zijn contacten met de communistische partij. Zijn toenmalige voorkeur voor het linkse ideeëngoed blijkt uit iedere bladzijde die hij heeft gepubliceerd. Tijdens zijn militaire dienst zou hij trouwens een sanctie hebben opgelopen wegens het oprichten van een communistische cel in zijn eenheid.

Later maakte hij een ideologische ommezwaai in de richting van het Verdinaso. Over zijn houding tijdens de oorlogsjaren is ons niets concreets bekend. Hij zou o.m. een handel in tweedehandse boeken hebben uitgebaat. Daar beleefde hij een grappige gebeurtenis, die mij door zijn weduwe werd verteld. Op zekere dag kwam Dirk Wilmars het antiquariaat binnen met in de hand een boekje van een zekere Kurt Köhler, dat hij in alle toonaarden begon te prijzen tegenover de monkelende auteur zelf.

Wat ook de reden was, in 1945 werd Constant Soetewey geïnterneerd wegens collaboratie. Op dat ogenblik was zijn jonge echtgenote zwanger. Zelf heeft hij slechts één keer zijn jonggeboren zoon Stephane gezien. Hij was toen geboeid tussen twee rijkswachters. In de gevangenis aan de Begijnenstraat te Antwerpen werd Stan Soetewey ziek. Hij stierf aan een onverzorgde uremie, terwijl hij wanhopig en driftig schreef aan een autobiografisch boek, dat moest heten: ‘Behandel de dieren met zachtheid. Geschiedenis eener generatie.’⁸ Over de dood van Stan Soetewey is er nog heel wat te doen geweest. De kranten schreven eenstemmig over de ‘zelfmoord door verhongering’⁹ van de ‘38-jarige dr. Constant Soetewey, gezien schepen van Groot-Antwerpen’¹⁰. Blijkbaar verwarde men hem met de veel oudere dr. Jan Soetewey. Later werd zijn overlijden nog het onderwerp van een (geseponeerde) strafklacht en van een administratief bezoek wegens ‘medische onachtzaamheid’, bevolen door de toenmalige Eerste Minister, Ach. Van Acker¹¹. Over al deze zaken rust, wat men pleegt te noemen ‘de sluier der vergetelheid’. Ook over het werk van Kurt Köhler werd er in '45 al lang niet meer gesproken.

Behalve op de gepubliceerde werken, wisten wij nog de hand te leggen op een ongepubliceerd jeugdwerkje ‘'n Man heeft zich gezelfmoord’¹², op enkele gedichten, op de reeds vermelde fragmenten, die hij in de gevangenis schreef en op ‘Akte van geloof in de waarachtige liefde en het groote begrijpen’¹³. In ‘'n Man heeft zich gezelfmoord’ heet de hoofdpersoon Hans Köhler. De zoon van Constant Soetewey zal Stephane heten, naar Stephan Goedpenning, de protagonist in ‘Behandel de dieren met zachtheid’.

Het korte verhaal ‘De brief die nooit kwam’ uit ‘Vade mecum...’ is m.i. de beste tekst die Köhler schreef. Het kafkaïaanse hoofdpersonage is een zekere Walter, die wacht op een niet verder gespecifieerde brief. Wanneer de postbode uiteindelijk komt en Walter de brief openmaakt (waarop ‘De poësie van de ongeopende brief verzwindt’), blijkt het een uitnodiging te zijn van een protestantse hervormde missie voor een causerie over ‘De betekenis van de illuzie in het leven’. De tekst besluit met de woorden: ‘Arme Walter. Arme bewuste “muis”, hoed U voor de automatiese kater’¹⁴.

Het sterkst was Kurt Köhler in het unanimistische beschrijven van een menigte. De weergave van een 1 mei-stoet in ‘Vade mecum...’, die in een andere vorm ook voorkomt in ‘Balthazar Krull...’ is grandioos. ‘Traag-egaal - als honderden hamers die steeds op hetzelfde aambeeld slaan - klinkt ergens - men weet eigenlijk niet goed waar - somber, zonder erbarmen het makabere lied: Alle gemeubelde kamers gelijken elkaar, alleen staat in het ene het bed links en in het andere rechts (het verschil is gering). Soms staat er 'n korf met opgezette bloemen. Echte bloemen staan er nooit’¹⁵.

In ‘Balthazar Krull...’ schrijft hij tussendoor een cynisch gedicht: ‘Mekaniese simfonie’.

(voor te dragen door 'n heel klein meisje met een waterhoofd)

De vreugde der kinderen
is het geluk der ouders
zo zegt men
doch men dwaalt.
Want de kinderen vermaken zich slechts
met deze automatiese kikvors
om hun ouders gelukkig te maken
en alzo hun kostgeld te betalen in natura.
Ware het misschien beter dan
dat ze smalend
de kikvors wierpen in de schoot der moeder
en verwaand 'n nieuwe sigaret opstaken

In ieder geval verdient dit tegendraadse schrijverschap meer aandacht dan tot nu toe het geval is geweest.

Kris Geerts¹⁶

6 Ibid.

7 Ibid.

8 Kris Geerts, ‘Nu kreeg hij van het lot iets van z'n gading’, Deus ex Machina nr. 38, april 1986.

9 Anonymus, Gazet van Antwerpen, 25 september 1945.

10 Anonymus, Volksgazet, 25 september 1945.

11 Jeroen Brouwers, ‘De Laatste Deur’, blz. 364, Amsterdam 1983.

12 Toegezonden aan Ast Fonteyne in juni 1929.

13 Ibidem, juli 1926.

14 Kurt Köhler, Vade mecum voor de jonge zelfmoordenaar, p. 107.

15 Kurt Köhler, o.c. p. 89.

16 Burt Köhler, Balthazar Krull's hart zingt maneschijn, blz. 54.