Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 37

[p. 25]

Fonteinen in Latium

In de regio Lazio vindt men enkele van de eigenaardigste en meest afwijkende types van fonteinen. Ze vormen als het ware een symfonische (fonteinen-) suite waarin men een thema met variaties (Viterbo), een burleske (Soriano), een soort fuga (het waterstemmencontrapunt van Villa Lante) en een apotheotische finale (Villa d'Este) kan onderscheiden.

In zijn gedenkschriften, de in een helder en vloeiend Latijn opgestelde Commentarii, spreekt Enea Silvio Piccolomini, d.i. Paus Pius II, met veel lof over het ‘bronnenrijke Viterbo’. Hij is niet de enige. Wat later vertelt een Frans diplomaat, F. de Navenne, in zijn reisverslag Entre le Tibre et l'Arno over zijn verblijf in Viterbo en over het volk dat in de hete middagen samenschoolde rond de fonteinen om er uren lang te bazelen, en over het gesuizel van de bronnen dat 's nachts in de verlaten straten een melancholische noot bracht.

Nu nog verdient Viterbo zijn naam. Zoals men San Gimignano ‘la città dalle belle torri’ noemt, de stad met de mooie torens, zo spreekt men van Viterbo, de stad der mooie fonteinen (en der mooie vrouwen). De befaamdste (van de fonteinen) is de veelschalige Fontana Grande die al sinds 1212 spuit en wier faam tot ver buiten de stad drong. In een oud Toscaans liefdesrefrein zingt de minnaar: ‘Sete la più bella, più che di Viterbo la fonte maggiore’. Jij bent de mooiste, mooier dan Viterbo's grootste fontein. Naar de vertaling door Paul Heyse, maakte Hugo Wolf van dit stornello een bekoorlijk lied (Italienisches Liederbuch, 3).

De Fontana grande is een voor haar tijd origineel werk. De onderstructuur is romaans maar wegens het rijzig elan en door sommige vormdetails doet ze toch gotisch aan. Ze is bekroond door een kleine min of meer spoelvormige obelisk. We stellen voor in deze door toeristen verwaarloosde maar door kunstproevers gezochte stad een wandeling te maken langs enkele fonteinen met, als vertrekpunt, de Piazza della Rocca. De monumentale fontein (1566) werd opgericht volgens sommigen naar een tekening van Raffaele da Montelupo, volgens anderen van Vignola, de architect van de Villa Caprarola. Later herbouwd en zwaar getroffen tijdens de laatste oorlog is ze nu volkomen gerestaureerd. Op de Piazza del Plebiscito gekomen lopen we onder de hal van het Palazzo Comunale door tot op een lieflijk binnenpleintje met een uitzicht op de torens en het groenere stadsdeel. Middenin staat een fontein (1626) naar een ontwerp van de Viterbees F. Caparozzi. Ze is veel minder monumentaal dan de vorige maar eleganter. Op de bovenschaal houden twee leeuwen de stedelijke standaard recht. Wat verder bereiken we het plein omzoomd door de Jezuïetenkerk met, tegenover de kerkgevel, de Fontana del Gesù, uit de 17de eeuw. Ze heeft nog Renaissance-invloeden en is herkomstig uit een afgebroken Dominicanenklooster. Spoedig brengt de wandeling ons op de Piazza della Morte die, ondanks haar naam, met een springlevende fontein is versierd, een van de oudste, naar het hier meer voorkomende type ‘a fuso’, in spoelvorm, en reeds vermeld in de stadskronieken van het begin van de 13de eeuw. Ook de Fontana di Pianoscarano, in het middeleeuws kwartier van die naam, is van dit type. Wel onsierlijk zijn de lange stalen pijpen die het water naar de buitenrand van het bekken moeten voeren.

Langs de Via San Lorenzo gaat het verder tot op het plein waar het Pauselijk paleis zich bevindt, opgericht in een tijd toen de pausen graag in Viterbo toefden of schuilden. Ook dáár is een fontein verborgen achter de prachtige loggia van het pauselijk paleis. Rond het kleine bekken spuwen talrijke leeuwemuilen het water in het grote bekken dat versierd is met reliëfvelden waarop hoofdzakelijk pauselijke emblemata zijn voorgesteld. De aanblik van dit plein biedt een suggestief contrast tussen de luchtige opengewerkte arcaden met fijne zuiltjes van de ‘loggia’ en de zware steenmuren eromheen. We kuieren verder langs het kwartier San Pellegrino, waar men zich nog in de levende middeleeuwen kan wanen, was het niet dat de bewoners hun wagens trachten zo goed het kan ergens onder te brengen. Zo zijn we weer bij de Fontana grande, op de driehoekige piazza, waarover we het eerst hadden.

Water, water: het schijnt het motto geweest te zijn van de

Viterbo. De ‘grote’ fontein (13de eeuw) (foto Enit).

[p. 26]

kardinalen die het scenografische complex van de Villa Lante in Bagnaia hebben verwezenlijkt, tot hun schande (dat vond b.v. San Carlo Borromeo die niet karig was met verwijten over deze voor de kerk zo nutteloze weelde) en tot hun glorie (dat vond o.m. Montaigne die in zijn Voyage en Italie uitvoerig zijn bewondering voor en verwondering over deze Villa lucht).

Het water wordt betrokken uit de omgevende hoogten, stort over niet minder dan vijf terrassen tot in het laatste bekken. Tussen een Fontein der dolfijnen en een Fontein der giganten (de Tiber en de Arno) kabbelt het water naar beneden binnen een dubbele ketting uit peperino-steen, waarvan de uiteinden de scharen van een kreeft vormen, zinspeling op de naam van kardinaal Gambara (gambero = kreeft), de eerste bouwheer van de Villa Lante. Op het terras van de Fontein der lumini (lichtlampjes) staat een langwerpige stenen tafel waarop de kardinaal zijn zomerbanketten liet opdienen. In het midden was er een kanaal waarin lopend water de wijn en de vruchten afkoelde. Onderaan is een bekken aangebracht waarin de genodigden hun voeten konden verfrissen. De mooiste fontein is de Fontana del quadrato, omgeven door een vierkant van plantsoenen en vier symmetrisch aangelegde vijvers, ordelijk als een sonatensatz van Mozart. Vier jongelingen, ‘Mori’ genaamd, wegens de donkere kleur van hun huid d.i. van de pererino-steen, torsen de wapens van paus Sixtus V. Zij dragen peren (zinspeling op de naam van kardinaal Peretti di Montalto, de latere paus Sixtus V) en klompen van bergsteen (zinspeling op de tweede naam). Bovenop prijkt een bronzen ster die uit haar stralen water spuwt. In het midden van de

Villa Lante. Fontein der Moren.

vier vijvers drijven (schijnbaar) bootjes uit dezelfde peperino-steen, die er als bloemenkorven uitzien en waarin musketiers met... water schieten.

We kunnen hier niet uitweiden over de vele waterfantasieën in deze Villa. Neptunus spuit water uit zijn drietand en Venus uit haar borsten. We weiden niet uit noch over de natte grapjes met verborgen waterstraaltjes waarmee de kerkvaders - en nu de gidsen - hun verraste gasten wel met een ongewoon ‘asperges me’ zegen(d)en; noch over de overstelpende rijkdom aan kunstschatten van allerlei aard in de twee zomerpaleizen aan beide kanten van de fonteinenreeks, en waarin de negen muzen die water spuiten bij de Fontein van Pegasus elk hun aandeel krijgen.

Niet ver van de Villa Lante ligt Soriano. Tegen de flank van de heuvel waarop het schilderachtige dorpje is gehurkt staat het Palazzo Chigi-Albani. Naast de ingang tot het paleis kan men een onder de eigenaardigste van Italië's fonteinen zien. Ze werd na 1500 in opdracht van kardinaal Madruzzo naar tekeningen van Vignola uitgevoerd. De naam Pap-acqua kan als ‘pauselijk water’ - de kardinaal werd later paus - of ook als ‘pauzin der waters’ opgevat worden. In het midden van het bekken ligt een reusachtige faunes, naast haar staat een even reusachtige god Pan begeleid door allerlei allegorische beelden en symbolen. Men is er nog niet in geslaagd de betekenis van al deze bevreemdende sculpturen te ontcijferen en een brief van de kardinaal maakt ons niet wijzer: ‘zij die de geheimen van de fonteinen kennen weten welke vormen worden bedoeld. De geest van deze saters staat zeer dicht bij de mijne’.

Ook de Farnese's hebben in de tuinen van hun zomervilla in Caprarola (1559-1575) hun dorst om water te zien en te horen aan talrijke fonteinen gelest. De Villa Caprarola werd door Antonio da Sangallo de Jongere ontworpen voor kardinaal Alexander die later paus Paulus III zou worden en verwezenlijkt door Vignola voor diens kleinneef, evenzo kardinaal Alexander. Maar ons thema wordt in de Villa zelf al bespeeld. In de Salone Regio, een picturaal hymne op het geslacht Farnese, is een eigenaardig type van binnenhuisfontein te zien. Ze is tegen een van de muren geplaatst en in rustico opgemaakt. Op een landschap uit gekleurd stucco en mozaiek vervaardigd ziet men uit het meer van Vico, onder bruggen, een waterval neerstorten in een, ditkeer reëel, festoenrijk bekken uit giallo antico (marmer). Bezijden wordt door putti uit Parisch marmer het water uit kruiken gegoten.

Voor het Palazzina del Piacere, het lustpaleisje dat midden in de tuinen staat daalt, naar het voorbeeld van Villa Lante, een catena d'acqua, een brede stenen gleuf waarin het water tussen twee slingers van aaneengevlochten dolfijnen neerkabbelt. Het wandelen door Caprarola's tuinen wekt een indruk van weemoed wegens de vele fonteinen die nu verdord en verweerd zijn. Dat is ook het geval met de fontein die uit een lelie (een Farnese-embleem) een slanke waterstraal spoot die dan, volgens de historicus van Caprarola, Salvatore Mascagna, wie het niet aan poëtisch inzicht ontbrak, in een wonderlijk

[p. 27]

effect uiteenviel ‘come un' iride nell' ora dell' occaso’; als een regenboog op het uur van de zonsondergang.

En nu de finale van Latiums watersymfonie: de feestelijke apotheose van het water waar het, om zo te zeggen, het steen overrompelt en een werkelijke component van de architectuur is geworden, waar meer dan vijfhonderd bronnen en stralen zich narcistisch in hun eigen element verlustigen en in een lagere waterspiegel neerplassen en er spelen, bedekt met een mantel van klimop of allerlei waterplanten kammend: de Villa d'Este te Tivoli (1550). De feestelijkste van de waterspelen is wel de Laan der honderd fonteinen, afgelijnd over de gehele lengte van de heuvel door drie trapsgewijs aangelegde bekkens. Op de bovenrand, geschouderd door de zoom van de hellende bodem, prijken in afwisselende rangschikking, adelaars, blazoenwapens van de kardinaal Ippolito II, zoon van Lucrezia Borgia, leliën - wegens zijn verblijf als gezant in Frankrijk - obelisken, boten als symbolen van de bark van Petrus en ook van de door de kardinaal zo begeerde maar nooit verworven pauselijke waardigheid. Kunst van de illusie geboren uit de desillusie!

Het water schept een decor van waaiers en vlammen die terechtkomen in een lager kanaal en vandaar in het middenbekken om dan neer te plonzen en rustig te worden in het onderste bekken, waarin de wandelaar de hand kan dompelen. Aan het uiteinde van de laan ziet men de Fontana dell'ovata, de ovale fontein, die de wateren van de Aniene opvangt en verdeelt langs een ninfeo in arcaden - men kan er onderdoor wandelen, zodat men de indruk heeft het onder water te doen. In 't midden is een reusachtige schaal waaruit het water neerstort, dat hier werkelijk het levengevend element is: het dringt overal door, parelt van de schelpen, verschijnt uit de voetstukken, gutst uit de vazen van de reling, vloeit uit de amforen van de nimfen, tooit zich met groen en gaat eindelijk rustig dromen in het ruime bekken waar, uit een half geopende schelp, een klein watergenie te voorschijn lacht.

Het water overrompelt hier elk architectonisch element. Aan weerszijden van een trap die zijdelings van de ‘Laan der honderd fonteinen’ afdaalt, zijn op de leuningen schalen en rechthoekige bekkens aangebracht. Het water spuit of stort neer van het ene bekken in het andere en schept langs de leuning een doorlopend lied dat de wandelaar begeleidt. Hij krijgt de indruk te midden van een cascade af te dalen.

Daarbij komen allerlei kneepjes en fantasieën van pas: in de Vogelenfontein waren spelen aangebracht waarbij bronzen vogels, dank zij watertechnische mechanismen, de geluiden van echte dieren nabootsten. Bij het in werking treden van een ander apparaat bootste de fontein het gehuil van een velduil na. Er was ook de praalrijke Fontana dell'organo idraulico, waarin een waterorgel, thans buiten werking, de geliefde melodieën van de kardinaal kon zingen. Het was werkzaam dank zij een vernuftig mechanisme van Cl. Venard waarin tegelijk de luchttocht en het bewegende water tussenkwamen om de tanden d.i. de toetsen in werking te brengen. Op de stuckreliëfs waren Orpheus, Apollo, Marsyas en andere musici uitgebeeld.

Tivoli. Villa d'Este. De ‘Laan der honderd fonteinen’.

De dichter Gabriele d'Annunzio liet zich in proza en poëzie door de Villa d'Este inspireren. Hij kwam er graag wandelen, meestal in vrouwelijk gezelschap: ‘Muzen, wie lokte uit zovele bronnen zovele liederen?’. Het gedicht Villa d'Este is eigenlijk een liefdeszang op Barbara Leoni waarin hij het suizelen der fonteinen en het verleden van de Este's met persoonlijke herinneringen doorweeft:

‘Over haar vertellen honderd fonteinen. De fonteinen, langs de paden babbelen over voorbije dagen.’.

In zijn dagboeken vermeldt de dichter dat hij in Villa d'Este Franz Liszt heeft ontmoet. d'Annunzio en Liszt, beiden hebben de tuinen en de fonteinen laten spreken, de ene met strofen, de andere met klanken, elk volgens zijn temperament. De oude ‘eerwaarde’ Liszt viert nog eens in het schitterende pianostuk Jeux d'eau à la Villa d'Este al de toverknepen van de vroegere virtuoos uit. Maar toch ook meer dan dat. Aan de linkerhand klinkt een plechtige koraalmelodie die al over de fonteinen van de Villa d'Este tot klanksymbool wordt van het water waarover Jezus aan de Samaritaanse sprak bij de waterput van Jacob: ‘Wie van het water drinkt dat Ik hem zal geven krijgt in eeuwigheid geen dorst meer. Het water zal in hem een fontein worden, opborrelend ten eeuwig leven’.

Er is in de tuinen van de Villa d'Este wel een deel ‘clinquant’, ook zonder de fonteinen. Trouwens, veel is verweerd en verbrokkeld, niet alleen door de tijd en de muscusschimmel maar ook aangevreten door het eigen element, het water zelf. Niettemin is hier een contrapunt, een uniek samenspel van het steen en het water en ook soms van het groen en, 's avonds, van het licht dat als honderden glimwormen op het bewegende element danst, een capriccio dat blijft boeien.