Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 36

[p. 221]

Hans Hollein, kunst en architectuur gevoed door symboliek, een drang naar het rituele en een zoeken naar communicatie

Hans Hollein is een beetje excentriek. Hij is moeilijk te bereiken, lijkt afwezig bij interviews, herhaalt steeds zijn vorige uitspraken. Hij houdt van kitsch en maakt soms ouderwetsogende meubels, ietwat stijf en kunstig. In andere ontwerpen werkt hij met zuivere vormen en industriële materialen en lijkt het ontwerp verrassend nieuw. Alles wat hij aanraakt wordt voorzien van een laagje bladgoud. Zijn werk is maniëristisch en luxueus. Voor ons is hij op en top Weens. Bovendien is hij architect én plastisch kunstenaar. Genoeg om hem tot een controversieel figuur te maken.

Hans Hollein (1934) studeerde tot 1955 aan de Akademie der Bildende Künste, Höchere Abteilung für Architektur. Hij vervolledigde zijn opleiding in de V.S. aan het Illinois Institute of Technology in Chicago en aan de University of California in Berkeley.

Reeds in zijn studieperiode schreef Hollein over architectuur. Hij maakte ook heel wat tekeningen die zijn ideeën omtrent architectuur moesten verduidelijken. ‘Projekt für einen Wolkenkratzer’ - een phallus en een gebalde vuist - drukte in elementaire symbolen het begrip moderne hoogbouw uit. De moderne functionele hoogbouw maakte volgens Hollein niet enkel en alleen haar structuur duidelijk, maar eveneens inhoudelijke aspecten als macht en potentie.

Als Hollein in het begin van de jaren zestig weer in Wenen verblijft is hij nog niet aan bouwen toe. Met voordrachten, tekeningen, geschriften en projecten manifesteert hij zich in het Weense avant-garde milieu. In 1963 bouwt hij o.m. de geëngageerde tentoonstelling: ‘Architektur- Work in Progress’ in de toonaangevende galerie ‘Nächst St. Stephans’. Hij doet dit samen met zijn vriend - de beeldende kunstenaar - Walter Pichler. Met foto's, schetsen, tekeningen, montages en maquettes maakt Hollein duidelijk dat de architectuur opnieuw sacraal en symbolisch geladen moet zijn. Hiermee reageert hij tegen het steriele en monotone karakter van de late functionalistische architectuur zoals die ontwikkeld is uit de doctrines van Mies van der Rohe en Walter Gropius.

Ontwerp voor een wolkenkrabber in Chicago, 1958.

‘Die Turnstunde’, 1984. Een ruimte-installatie in het Museum Abteiberg, Mönchengladbach.

De tentoonstelling getuigt ook van een onmiskenbaar geloof in een positieve ontwikkeling van de maatschappij door de techniek. Dit werd later door Heinrich Klotz - directeur van het architectuurmuseum te Frankfurt - het sciënticisme genoemd. Tekeningen en modellen tonen utopisch-visionaire steden die als reusachtige machines boven het landschap zweven. Deze ‘stedebouwkundige’ voorstellen

Retti - kaarsenwinkel, Wenen, 1964-65.

[p. 222]

liggen in de lijn van de indrukwekkende en visionaire ontwerpen van de 18de-eeuwse Franse architecten Boullée en Ledoux. Of van de Italiaanse futuristen Antonnio Sant'Elia en Mario Chiàttone van het begin van deze eeuw.

In 1965 ontwerpt Hollein - samen met Pichler en Ernst Graf - een sciëntistisch project voor de Biënnale van Parijs: ‘Minimal-Behausung’. Het ontwerp is een ‘verblijfcapsule’, die in alle materiële en psychische behoeften moet voorzien. In de capsule is er plaats voor één persoon. Diverse capsule-eenheden kunnen aan elkaar gehecht worden. Een systeem van telecommunicatie zorgt voor het contact met de buitenwereld. De Minimal-Behausung is een manier van wonen die de totale mobiliteit mogelijk maakt.

Vanaf het begin van de jaren zeventig maakt Hollein installaties die steeds minder betrekking hebben op de architectuur. ‘Ausstellung zum Thema Tod’ in 1970 in het museum van Mönchengladbach, ‘Werk und Verhalten, Leven und Tod, Alltägliche Situationen’ in 1972 voor de Biënnale van Venetië of ‘Die Turmstunde’ 1984 in het museum te Mönchengladbach.

Hollein werkt met thema's als de dood, het leven, de natuur, de cultuur, de ratio en het gevoelsleven. In de ‘Ausstellung zum Thema Tod’ is Hollein de archeoloog van de toekomst die opgravingen doet naar het heden. In een artificiële site in

Juwelierszaak Schullin I, Wenen, 1972-74.

het museum vindt hij een gebroken colaflesje. De stukken worden zorgvuldig aan elkaar gelijmd en het ‘unicum’ wordt voor de denkbeeldige toeschouwer van de toekomst tentoongesteld, alsof het om een precieuse Griekse vaas zou gaan.

‘Die Turmstunde’ bestaat uit scupturen en tekeningen. Het menselijk lichaam, en vooral de basishoudingen van het vrouwelijk naakt staan centraal in deze installatie. In de aquarellen en potloodtekeningen nemen de liggende figuren - vanuit gezochte perspectieven bekeken - amorfe vormen aan. In de gipssculpturen daarentegen wordt vooral de geometrie en de symmetrie van het menselijke lichaam beklemtoond. Zowel het amorfe als het geometrische zijn volgens Hollein gelijktijdig aanwezig in de architectuur en in de mens. De vormelijkheid van de architectuur en de mens lopen samen. De houdingen van de vrouwelijke figuren in de installatie verwijzen ook naar niet nader bepaalde rituele handelingen. Ze vormen erotische en sensuele tekens met een universeel karakter en krijgen daardoor een sacrale dimensie.

In deze, net zoals in alle andere installaties, duikt de wereld van mystiek, cultus en universele krachten op.

Dezelfde geest is terug te vinden in de architecturale realisaties van Hollein. Hij gaat immers verder dan het oplossen van de louter functionele behoeften. De gebouwen hebben een spirituele en psychische inhoud en betekenis. Hollein bekomt

Juwelierszaak Schullin II, Wenen, 1981-82.

[p. 223]

Hoofdkantoor van het Oostenrijks Reisbureau in Wenen, 1976-78.

dit door bij de analyse van de functies van het gebouw door te gaan tot de essentie. Hij herdefinieert op deze wijze het type van gebouw. De winkelontwerpen - Retti-kaarsenwinkel (1964-1665), de twee Schullin-juwelierszaken (1972-1974) (1981-1982) - getuigen heel duidelijk van deze visie. Er is gewerkt op de maximale vervulling van het programma nl. het tentoonstellen van objecten enerzijds en anderzijds wordt

Museum Abteiberg, Mönchengladbach, 1972-82. Zicht kant tuin en axionemetrie.

een gepaste ruimte voor de verkoop- en koopactie gerealiseerd. Door de specifieke materiaalkeuze en sfeerschepping maakt Hollein de winkels tot verkoops-kapellen of tempels waar moderne consumptiepatronen en een oeroude drang naar rituelen in elkaar overgaan. De steeds andere en duidelijke keuzen in de ontwerpen hebben tot gevolg dat de winkels als manifesten, als statements overkomen.

Een tweede kenmerk in het architecturaal werk is het thema van de communicatie. De architectuur zoekt steeds naar een dialoog. In de winkelontwerpen, zegt Hollein, moet de gevel met de straat, met de voorbijgangers communiceren. De façade moet de aandacht trekken en een bepaalde specifieke boodschap geven over wat er verkocht wordt. Hollein wil dit op een architecturale en artistieke manier bereiken en niet op een literaire manier. De diverse winkelgevels spreken alle op een heel aparte wijze.

De Retti-kaarsenwinkel met haar vlakke aluminiumwand is voorzien van twee uitkragende kleine kijkkasten, bijna T.V.-schermen, die naar de voorbijgangers zijn gedraaid in een hoek van 45^o. De kleine etalages volstonden omdat ze in combinatie met enkele getoonde voorwerpen, de boodschap van de exclusiviteit van wat er verkocht wordt tonen.

De façade van de eerste juwelierszaak is echt een staaltje van ‘verhalende architectuur’. Het streng geometrisch basisvlak van de gevel en het gladde granieten steenoppervlak is door een slingerende breuklijn en een diep asymmetrische opening in de gevel doorbroken. Uit de opening komt een bundel buizen in messing - af en aanvoer van de airconditioning - te voorschijn. De grillige lijn loopt in een amorf omlijnde deuromlijsting als in een voortwoekerende wonde uit.

[p. 224]

Zilveren thee- en koffieset, 1983. Uitvoering firma Alessi, Italië. Hollein associert deze gebruiksvoorwerpen met het beeld van een vliegdekschip. Verzameling: Museum voor Sierkunst, Gent. (Foto: A. Balle).

Hollein brengt d.m.v. de architecturale taal een klare semiotische betekenis over. De opsommingen van associaties en vergelijkingen die uit deze façade spreken zijn eindeloos. De winkel wordt vergeleken met een hol om schatten in te verbergen, een spelonk met een schat. De barstende gevel doet denken aan het bewerken van edelstenen, de oorsprong van de diamant of het splijten van kostbare gesteenten. De architectuur drukt uit wat er verkocht wordt.

Eveneens in de jaren zeventig ontwerpt Hollein diverse kantoren voor het Österreichisches Verkehrsbüro (1976-1978). De beschikbare binnenruimte van het oude hoofdkantoor en de interieurs van diverse bijkantoren in de Weense binnenstad werden verbouwd. Ook hier laat Hollein architectuur en decoratieve elementen spreken. Er werd een scenario van iconografische, metaforische en associatieve elementen ontworpen en geselecteerd. Rekwisieten die met het thema reizen verbonden zijn - de palmboom, het Oosters paviljoen, de pyramide, de gefragmenteerde zuil, de ruïne, de vogel enz. worden in de architectuur geïntegreerd.

Ook in het stedelijk museum te Mönchengladbach (B.R.D.) is alles gericht op communicatie. Bij de vormgeving van het interieur is Hollein vertrokken van een aantal concepten en basisideeën die kunnen worden samengevat onder de noemer kunst- en ruimtebeleving. Een dialoog tussen kunst, architectuur en toeschouwer scheppen, was één van de hoofdbetrachtingen van Holleins ontwerp. Daarom heeft hij een aantal typologieën van tentoonstellingsruimten uitgewerkt vóór het eigenlijke ontwerp. Ze werden samen met J. Cladders, de museumdirecteur, geëvalueerd en maken deel uit van de huidige ruimtelijke lay-out. Naast een vast patroon van vierkante zalen op drie verschillende niveaus, schept Hollein hoge, nauwe, cilindervormige, amorfe, onregelmatig gevormde ruimten met gevarieerde belichting. Iedere ruimte is een afzonderlijke ‘plek’ met een eigen karakteristiek. Op deze wijze wordt de mogelijkheid geboden tot een gepaste confrontatie voor elk type kunstwerk of tentoonstellingsobject. De flexibiliteit van het museum zit hem in het aanbod van de diverse ruimten.

Een derde element waar Hollein zorgvuldig aan werkt, is de relatie van het gebouw tot zijn topografische situatie. Hollein was reeds in het begin van zijn carrière geboeid door gebouwen die enigszins agressief stonden t.o.v. hun environment. In de winkelontwerpen wou hij met opzet contrasteren, het is een kritiek op de oppervlakkige en banale omgeving van de omringende winkelarchitectuur.

Daarnaast is Hollein geïntrigeerd door wat hij zelf ‘walk-onbuildings’ noemt. Dit zijn gebouwen die je als het ware in bezit

Architectuur Biënnale 1980, The presence of the Past, Venetië. Tussen de twee bestaande kolommen plaatste Hollein vier nieuwe zuilen met als thema de ‘metamorfose’ van de zuil; van natuur naar cultuur.

[p. 225]

kunt nemen doordat ze doordringbaar zijn. Je kunt erop, of erdoor wandelen.

Het museum te Mönchengladbach is als een ‘walk-on-building’ opgevat. Daarmee brengt Hollein tevens een nieuwe oplossing voor het probleem van de grote nieuwbouw in een oude binnenstad. Het museum lijkt organisch met haar omgeving vergroeid en dit door de contextualistische aanpak. Dit betekent dat er met de gegeven site, scène en topografie rekening is gehouden en dat elk omgevend element (bvb. het gotische koor van een nabijgelegen kerk, of de oude proosdijtuin...) interfereert met het nieuwe gebouw. De invloed van kwalitatieve gegevens in de omgeving werkt stimulerend en geeft impulsen voor een gepaste vormgeving. Het museum is geen gesloten blok, maar een open gebouwencomplex bestaande uit verschillende volumes, terrassen en wandelpaden. Op die manier is het versnipperd silhouet van de stad herhaald in de opbouw van het exterieur van het museum.

Een laatste karakteristiek in het werk van Hollein waarop gewezen kan worden, is de aandacht en de zorg die spreekt uit de keuze en de toepassing van de gebruikte materialen (marmers, graniet, baksteen, koper, aluminium, zink, messing, koper, diverse houtsoorten, plastiek, bladhout, zilver, zijde...).

In zijn architectuur gebruikt Hollein deze materialen om hun decoratieve en zintuigelijke waarde en niet om hun materiële waarde. Ze moeten vooral een zintuigelijke sensatie teweegbrengen. Ik verwijs hiervoor naar het ‘Manifest Erotische Architektur. Wie könnte sie aussehen?’ waar Hollein schrijft: ‘Architectuur moet alle zintuigen aanspreken. De zintuigelijke waarnemingswijzen staan zeker en vast in relatie tot het erotische. De erotische componenten van de architectuur

Tentoonstellingen ‘Traum und Wirklichheit, Wien 1870-1930’ in 1985 en ‘Die Türken vor Wien’ in 1983, allebei in Wenen. Hollein verzorgde niet alleen de lay-out van deze twee prestigieuse exposities, maar transformeerde het exterieur in functie van het thema van de expositie.

moeten niet enkel op metaforische, op analoog-associatieve manier geschieden, maar door een directe zinnelijke - actieve en reactieve sensatie bereikt worden... Men moet een gebouw in zijn geheel maar ook tot in zijn kleinste detail kunnen begrijpen. De sensatie die de mens heeft bij het grijpen van een deurknop is even belangrijk als de oplossing van een ruimtebestemming, of de wijze waarop je om een hoek gaat. Alles is mededeling, die het geheel maakt tot wat het is.’ De combinatie van de vele materialen in een ontwerp leidt nooit tot een kakofonie, maar wordt door een perfectionistisch vakmanschap beheerst.

Sinds kort heeft naast het materiaal ook de kleur als vormgevend en decoratief element de intrede in Holleins oeuvre gedaan. Daar getuigen o.m. het appartementsgebouw voor het IBA-project in Berlijn (1985) en ook details van het in aanbouw zijnde Frankfurtse museum en het ontwerp van het Neue Haas Haus in Wenen van. Het bonte kleurenspel op de façade van het Berlijnse appartementsgebouw zal Hollein ook wel bedoeld hebben als ironische hint naar het postmodernisme, maar ook hier gaat het om de aantrekkingskracht en het visuele.

De designontwerpen van lamparmaturen, luie stoelen, zonnebrillen, tafels, e.a. voor exclusieve merken als Knoll International, Thonet, Herman Miller, Poltronova, Memphis... geven Hollein de gelegenheid om met deze materialen-manie verder te experimenteren.

Het Alessi-koffie- en theeservies is door het Gentse Museum voor Sierkunsten aangekocht en kan van deze zin voor materie en detail getuigen. Wie Hollein nog niet kent kan misschien een eerste kennismaking via dit kleine onderdeel van zijn immense ontwerpactiviteit starten.

Katrien Vandermarliere