Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 36

[p. 209]

Vermaledijde vaders in de Oostenrijkse literatuur

Van enkele Oostenrijkse romanciers verschenen de laatste jaren een paar belangrijke romans die, althans bij een oppervlakkige kennismaking, op neo-naturalistische wijze een eerder achterlijk en gesloten milieu schetsen waarbinnen zich brutaal-primaire spanningen ontladen tussen zoon en vader of moeder en dochter en waarbij de ikfiguur, niet zelden identisch met de auteur, zich als vertegenwoordiger van de jonge generatie afzet tegen een conservatief-patriarchale denk- en leefwereld die van oudsher vergroeid en verworteld is met vaste, traditionele levenswaarden en gedragspatronen. De zoektocht van de zoon naar en zijn soms heftige, oedipale afrekening met de vaderfiguur is een aloud thema dat veelvuldig opduikt in de recente Duitstalige literatuur. Hier vertoont de Oostenrijkse literatuur, die ongetwijfeld een eigen beeld en specificiteit heeft waarop hier niet nader kan worden ingegaan, een duidelijk parallellisme met die van de Bondsrepubliek, waar een hele reeks thematisch verwante werken opvallen. Ik vermeld slechts P. Härtling: Nachgetragene Liebe, Ch. Meckel: Suchbild über meinen Vater en E. Plessen: Mitteilung an den Adel. Hier worden drie auteurs uit de Alpenrepubliek geïntroduceerd die met hun werk duidelijk thuishoren bij de literatuur over de vermaledijde vaders (en/of moeders), die zowel hier als daar actueel is.

Het valt wel op dat bovenvermelde problematiek gesitueerd wordt in een agrarisch milieu - dit is veel minder het geval voor de roman uit de (meer geïndustrialiseerde) Bondsrepubliek - zodat men qua setting, omgeving en milieu, aan een heimat- of boerenroman wordt herinnerd, waarbij het echter onmiddellijk duidelijk wordt dat het bekende spreekwoord Auf der Alm, doa gibts koa Sünd, vrij vertaald: op de bergweiden geschiedt geen kwaad, helemaal niet opgaat. De idyllische wereld van de ongerepte en zuivere natuur is geen weerspiegeling van en garantie voor een rimpelloos-harmonische heile Welt, wel integendeel. Het kwaad, het demonisch verstorende en vernietigende, is onder verschillende vormen levensgroot aanwezig. In wezen zijn het derhalve ontmaskerende anti-heimatromans die, wat de kern betreft, cirkelen rond relatie- en opvoedingsproblemen en die in deze optiek dan thuishoren bij de bekentenisliteratuur of wat men in de Duitse literatuur de Neue Subjektivität of Neue Innerlichkeit is gaan noemen. Zulke romans dienen te worden begrepen als het resultaat van een reactie en revolterend verzet door middel van taal van de jongere generatie tegen de ouderen, als een illustratie van de bestaande generatiekloof waarbij een individu zich verzet tegen een traditionalistische omgeving, waarbinnen allerhande (machts)structuren functioneren, die elke vorm van persoonlijkheid en vrije zelfontplooiing fnuiken en onderdrukken. Bij de beschrijving van deze vader/zoon- of baas/knecht-relatie, gezien als vorm van afweer, verweer en zelfbevestiging, is het louterend-therapeutische aspect van het zich met wisselend succes bevrijdend afschrijven niet onbelangrijk.

Van de hier met elkaar verwante en vergelijkbare auteurs is Franz Innerhofer (^o1944) met zijn trilogie Schöne Tage (1974), Schattseite (1975) en Die groszen Wörter (1977) (Residenz Verlag, Salzburg en bij Suhrkamp als pocket nr. 349, 542 en 563) wellicht het minst verliteratureerd. Daarmee bedoel ik dat hij als auteur het nauwst aansluit bij de traditionele, realistisch-naturalistische weergave van een bestaande werkelijkheid waarover hij als slachtoffer getuigenis aflegt. Hoofdfiguur is een zesjarig kind dat door zijn moeder en onechte vader verlaten wordt en als goedkope arbeidskracht op een boerderij terechtkomt. Daar maakt Holl kennis met de brutale wereld van bekrompen en afgestompte creaturen: een tiranniserende boer die hem als lijfeigene behandelt, een stiefmoeder die bij het kind slechts angst en haat wakker roept en ruwe knechten en meiden wier horizon niet verder reikt dan drinken en dierlijk paren. Met de overweldigende primitieve kracht van een oertalent rijgt Innerhofer een reeks anekdotische situaties aan elkaar. Hij registreert precies en zakelijk een diabolische wereld van vernedering en ontmenselijking, van dwang, onvrijheid en geestelijke onderdrukking. Naast de angstaanjagende brutalisering op de hoeve schetst hij de autoritaire onderwijsmethodes en de nefaste invloed van een schuldcomplexen bezorgende pastoor met dubbele moraal. De op machtsmisbruik en terreur steunende wereld werkt afkeer en woede los. Niettemin moet Holl alles verdringen en onderdrukken. Boven zijn hoofd hangt immers de dreiging onder voogdij te zullen worden geplaatst. Door toedoen van een buitenstaander wordt hij uiteindelijk in een technische school opgenomen. Het boek eindigt als volgt: Een gelukkig toeval heeft me in dit huis doen belanden. Nu ligt het verder aan mij. Ik wil alles inhalen en op een goeie dag zal ik die beesten laten zien dat niemand het recht heeft om andere mensen te bezitten. Aldus formuleert Innerhofer in dit werk, dat soms herinnert aan Peter Fleischmanns film Jagdszenen aus Niederbayern, zijn scherpe aanklacht tegen een wereld die blijkbaar nog bestaat in het liefelijke Salzburger Land dat, zo te zien, niet alleen te vereenzelvigen is met de verfijnde muziek van Mozart en met de bucolische sfeer van meren, bossen en bergweiden. Tussen haakjes: iets waar ook Thomas Bernhard aan herinnert in Die Ursache, een van de vier delen van zijn autobiografisch werk. Deze slotzin legt duidelijk de positie van Innerhofer bloot. Het is deze van een initieel onmachtige en vooral onmondige die, a.h.w. vanuit het niets en enkel vanuit zijn machteloze woede, energie vrijmaakt die ingezet wordt tegen zijn omgeving. Innerhofer verovert schrijvend het woord en verwerft zich pas door het schrijven een eigen identiteit.

De onpersoonlijke Holl-figuur uit het eerste werk krijgt trouwens pas in het tweede deel een werkelijke voornaam - hij luidt Franz - terwijl de evolutie en groei naar een bewust subject, een ik, o.a. duidelijk wordt door het feit dat hij, in tegenstelling met de in het eerste werk gebruikte afstandelijk objectiverende derde persoon, in Schattseite overschakelt op het gebruik van de eerste persoon. De Kaspar Hauserfiguur die Holl aanvankelijk eigenlijk is en die zich langzaam opwerkt tot de student die gaat reflecteren over eigen ontwikkelingsproces en over sociale oorzaken en achtergronden van de teneerdrukkende leefwereld waarvan hij zich heeft verwij-

[p. 210]

derd, voelt zich echter niet bevrijd. De confrontatie met de taal en die Welt des Redens belast hem omdat die macht tot verwoording de problematiek in se niet oplost, maar integendeel nog lijkt aan te scherpen. Men zou kunnen zeggen dat het probleem verschoven is van het individuele en het reële naar het intellectuele-spirituele en sociale vlak. Het wordt duidelijk in de ironisch titel van het derde deel. Holl is zich ervan bewust dat het verwoorden, het ver-talen en benoemen van de dingen ten hoogste de realiteit bezweert en bant, maar de toestanden niet verandert. In wezen wordt hier de opgeworpen vraag of de kunstenaar een impakt heeft op de dingen en in staat is die te veranderen andermaal negatief beantwoord.

Waar Innerhofer in alle authenticiteit zichzelf en zijn leven onder woorden brengt en bij het zoeken naar een diepere verklaring thans op een andere wijze machteloos blijft, bewandelt Jozef Winkler (^o1953) in zijn bij Suhrkamp, Frankfurt verschenen romans, Menschenkind (1979), Der Ackermann aus Kärnten (1980) en Muttersprache (1982), die samen onder de titel Das wilde Kärnten als pocket nr. 1042-44 verschenen, eigenlijk een andere weg.

Voor de eveneens uit een boerenfamilie stammende Winkler ligt de bekende wereld die Innerhofer eidetisch en als mimesis nabootst reeds enigermate gestold in een symbolische, verhullend-onthullende tekentaal, een systeem dat relevant wordt langs een mytologisch, psychologisch en cultuurhistorisch in christelijke rituelen gevatte of getransformeerde werkelijkheid die veeleer de binnenwereld van zijn hoofdfiguur en diens spanningsrelatie t.o.v. de buitenwereld, concreet gezien de vaderfiguur, op het oog heeft dan wel de buitenwereld en zijn omgeving hoezeer die hem ook hebben bepaald. De verbale kracht, de expressiviteit en eruptieve agressiviteit van zijn tot in het blasfemische opgezweepte taal verraadt de diepste traumatische letsels waardoor de ikfiguur/auteur blijkt te zijn getekend. Winkler beschrijft nog slechts brokstukkengewijs in een rauw-realistische, opzettelijk schokkende taal de primaire, patriarchaal-hiërarchische wereld van zijn diep christelijk geboortedorp waar hij ooit misdienaar was. Centraal in Der Ackermann aus Kärnten staat de traumatische situatie van de door zijn vader onbegrepen hoofdfiguur die uit reactie en protest vlucht in een homo-erotische relatie. Het werk zet trouwens in met de beschrijving van de zelfmoord van twee homofielen. Vanuit deze aanleiding schrijft Winkler niet zozeer een psychologische, wel een psychologisch te duiden roman waarin herinneringsflarden aan zijn jeugd, zijn opvoeding en milieu, zijn dromen en erotische fantasieën de munitie moeten leveren voor de frontale aanval tegen alles en iedereen. Uitgaande van de uit vier straten bestaande kruisstructuur van zijn dorp profaneert hij kruis en christelijke symboliek. De jonge man met necrofiele neigingen doodt sadistisch-orgiastisch zijn vader en zichzelf. Hij zet zijn moeder zijn eigen lichaam voor. Waar in de laatmiddeleeuwse Ackermann aus Böhmen van Johannes van Tepl, een twistgesprek tussen een (aan)klagende landman wiens vrouw gestorven is en de oppermachtige dood, God als vaderfiguur de strijd beslecht met de woorden: Dood, aan U de zege, ieder mens is verplicht het leven aan de dood, zijn lichaam aan de aarde, en zijn ziel aan mij af te gaan, antwoordt de vader zijn zoon-moordenaar: Jij hebt overleefd door de taal en ik door de sprakeloosheid. Ik hou van jou opdatje me niet meer zou verachten. Jij zal tegen niemand meer kunnen vechten, je zal geen doodsvijand meer kennen, die je in leven houdt. Dat is het doodsoordeel dat ik tegen je uitspreek. Het ligt voor de hand dat Winkler meer dan Innerhofer de ingewikkelde innerlijke structuur van zijn figuur poogt te duiden, zowel vanuit de christelijke symboliek als vanuit het oedipale vader/zoon-conflict dat moet uitlopen op de uitschakeling van de vader, hier symbool voor elke vorm van verdrukking. Winkler blijft laboreren aan de problemen van geboorte, leven en dood, (homo)sexualiteit en geweld, zijn opvoeding, en de fnuikende kracht van religie en traditie. Meer nog dan in Menschenkind wordt in zijn tweede roman

1/ Uitgave Claassen Verlag, Düsseldorf, 1985, 4e druk. Omslag: Klaus Detjen, Hamburg.
2/ Uitgave Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, 1980. Omslag: Willy Fleckhaus.
3/ Uitgave De arbeiderspers, Amsterdam, 1975, Grote ABC nr. 296. Omslag: Vincent van Gogh, Korenaren, Auvers, 1890.

[p. 211]

langs het in elkaar vervloeien van flarden beschrijving, reflectie, herinnering, droom en verbeelding aan obsessies en trauma's gestalte gegeven in een niet steeds duidelijk uitgewerkte symboliek en metaforiek rond kruis, Christusfiguur en kruisdood als lijdensweg, waarbij hij eigen situatie en deze van de beide homofielen laat aanleunen en blasfematorisch tot een motief optilt waarin eigen rechtvaardiging en overleving moeten mogelijk worden. Dit vooral weer door de (tekortschietende) taal. Door het blasfemische als beschuldiging en zelfrechtvaardiging samen met het schrijven als agressie en overlevingsstrategie, door de moord op de vader, waarin paradoxaal de vereniging met de vader besloten ligt, komt de auteur echter met zichzelf niet in het reine. Masochistisch blijft hij zichzelf kwellen: Indien ik in het dorp langs gesprekken was bevrijd geworden van deze fantasieën, dan zou ik nu vermoedelijk niet schrijven. En, eveneens in Muttersprache: Door de taal werk ik tegen de dood in en waarschijnlijk zal ik mijn gehele leven lang over de dood moeten schrijven om te kunnen overleven. Dezelfde idee vindt men terug in zijn tweede roman: De taal van de doodsvogels van mijn kindertijd is steeds nog groter dan mijn taal die poogt in die tijd door te dringen als in een muur. Psychologisch is het dan weer te verklaren dat deze mislukking de auteur brengt tot deze regressie; de terugkeer naar het embryonale stadium in de beschutte moederschoot. Zelfs door een fulminerende taalorgie schijnt Winkler niet in staat te zijn zijn duistere trauma's te bannen. Het zijn allicht die trauma's die Winklers demonisch-scheppende kracht mogelijk maken en in beweging zetten. Of de auteur zich bevrijdt in zijn zopas verschenen jongste roman Der Leibeigene heb ik niet kunnen nagaan.

Heel wat minder duister en psychologisch overtuigender dan Winklers oeuvre lijkt me het in 1985 verschenen debuut van Anna Mitgutsch (^o1948) Die Züchtigung (Claassen Verlag, Düsseldorf). Uitgebouwd in de tijdsruimte van drie generaties reconstrueert een zich herinnerende ikfiguur - een volwassen vrouw die hier de schakel vormt tussen haar moeder en haar eigen kind - het leven van haar moeder maar ook het hare. De reflectie wordt op gang gebracht n.a.v. volgende, als eerste zin van het boek vooropgestelde, door haar eigen kind gestelde vraag: Was jouw moeder zoals jij? Marie, een gegoede boerendochter die door haar ouders wordt opgevoed volgens het letterlijk in praktijk gebrachte principe, ‘wie de roede spaart, haat zijn kind’, beleeft een liefdesontgoocheling met een eerder onbenullige man en trekt naar de stad waar ze vereenzaamd zal sterven. Reeds op p. 13 laat de vertellende ikfiguur de grondtoon van het boek opklinken: Ik heb me verzet tegen mijn moeder en haar leven, eens zal jij tegen mij opstaan. De naturalistische kijk op opvoeding, erfelijkheid en milieu en de onafwendbare fataliteit waarmee het leven zich aan de mens voltrekt, worden hier gekoppeld aan een verdiepende, psychologiserende dimensie. Marie is niet zomaar het slachtoffer van haar eigen opvoeding die zich a.h.w. voortzet en doorzet van zohaast zij moeder wordt. Haar even strenge met onderdrukking en afstraffing gepaard gaande opvoedingsmethodes spruiten voort uit een preventief-beschuttende afweerreactie, uit een zonderlinge vermenging van angst en teveel aan liefde t.o.v. haar kind. Uit de paniekerige vrees dat haar dochter - het is psychologisch niet onbelangrijk erop te wijzen dat zij een zoon had gewenst - de verkeerde weg zal opgaan, reageert zij met een betuttelende opvoeding die dan haar dochter, die o.m. getuige is van het failliet van haar moeders huwelijk, doet steigeren en ontsporen. Aanvankelijk reageert zij frustaties en complexen af in een autistische introversie en in anorexia nervosa. Een tweede verzet tegen haar moeder die kleinburgerlijk en schijnheilig haar kapotte relatie camoufleert, manifesteert zich in de cynische minachting waarmee zij als jonge vrouw wraak neemt op de mannen die zij gebruikt. Wanneer zij dan toch verliefd wordt en het resultaat van deze binding op een breuk uitloopt, moet zij, vervreemd van zichzelf, vaststellen dat haar ongeregeld leven ook sporen heeft nagelaten bij haar kind. De bewijzen vindt zij in een dagboek dat als in een spiegel haar eigen beeld en dat van haar moeder weerkaatst. Besluit: Het is me niet gelukt de ketting te doorbreken. Ook ik ben de dochter van mijn moeder gebleven. De kring die ik poogde te doorbreken heeft zich definitief gesloten. Het boek eindigt met de beschrijving van de aan kanker stervende Marie Kovacs, gezien vanuit de optiek van dochter en kind. Aldus krijgt ook het boek, dat inzette met de vragen van het kleinkind naar de overleden grootmoeder, eveneens zijn gesloten cirkelstructuur.

In dit werk, waarin heel wat wordt gezegd over de moeder/dochter, maar ook over de man/vrouw-relatie, weet de schrijfster daarenboven de bekrompen landelijke sfeer te tekenen van een primitieve gemeenschap met haar taboes en dubbele moraal, met haar uiterlijk fatsoen en haar brute sexualiteit. Dit milieu krijgt tevens reliëf door de rake evocatie van het tijdsklimaat vóór, gedurende en na de oorlog dat hier gestalte krijgt langs allerlei familie- en andere gebeurtenissen die de sfeer van spanning, verdachtmaking, angst, intimidatie en discriminatie illustreren. Soms weet zij subtiel te evoceren in onderkoelde zinnen. Wanneer zij schrijft: Op een mooie morgen waren de twee dorpsgekken verdwenen, dan weet de lezer waar het over gaat, namelijk over de door Hitler voor zwakzinnigen verordende euthanasie. Het milieu van haar moeder wordt vervolledigd door de natekening van de levensweg van haar zusters en hun karakters die aan het licht komen langs verguldende jeugdherinneringen of door hen uitgebrachte commentaren. Langs het in elkaar haken van deze beschrijvingen en evocaties met de soms sterke psychologisch analyse van deze spanningsvolle moeder/dochter/(klein)dochter-relatie krijgt de roman zowel organisch als structureel gestalte. Het werk getuigt van een sterke verbale kracht, een beheerst-geladen verwoording en een stilistische nauwkeurigheid. De roman van deze jonge Oostenrijkse lijkt mij een opmerkelijk debuut te zijn dat in het spoor van bovenvermelde romans een belangrijke plaats inneemt.

Edmond Ottevaere